Википедия

Кулактарҙы эҙәрлекләү

Кулактарҙы эҙәрлекләү (раскрестьянивание[1] булараҡ та билдәле) — 1930—1954 йылдарҙағы крәҫтиәндәрҙе мөлкәт хәле буйынса большевиктар тарафынан массауи эҙәрлекләү сәйәсәте[2].

Кулактарҙы эҙәрлекләү
Рәсем
Урын СССР
Башланыу датаһы 1929
Тамамланыу датаһы 1932
«Кулакты колхоздан долой!» пропагандистик плакаты, 1920 йыл.

Сәйәсәтте үткәреү мәжбүри рәүештә иген әҙерләүе һәм коллективлаштырыу менән тап килә һәм шуға күрә крәҫтиәндәрҙең ризаһыҙлығын тыуҙыра[3][3][4][5][6][7][8], «кулактарҙы» һәм уларҙың ғаилә ағзаларын махсус поселениеларға һөрөүгә[9][10][11], уларҙың мөлкәтен конфискациялауға[12][13][14][15], атып үлтереүҙәргә[16][17], ә шулай уҡ сәйәсәтте тормошҡа ашырыу буйынса уйлап еткерелмәлеүе һәм конкрет күрһәтмәләрҙең булмауы арҡаһында[18] — урындағы власть органдарының башбаштаҡлығына һәм ярлы һәм урта хәлле ауыл халҡының[11][19][20], шулай уҡ урындағы властар ағзалары араһында ла, күп һанлы ҡорбандарына килтерә.

ВКП(б) Үҙәк Комитеты Политбюроһының 1930 йылдың 30 ғинуарындағы «Тотош коллективлаштырыу райондарында кулак хужалыҡтарын бөтөрөү буйынса саралар тураһында» ҡарарына ярашлы сәйәсәтте үткәреү башлана[21][15] .

Формаль рәүештә сәйәсәттең үткәрелеүе 1930 йылдың башында уҡ тамамлана[22], әммә уның эҙемтәләрен бөтөрөү осоро хатта 1954 йылға тиклем һуҙыла.

Тик 60 йылдан ашыу ваҡыт үткәс кенә «Сәйәси репрессиялар ҡорбандарын реабилитациялау тураһында» исеме аҫтында 1991 йылдың октябрендәге законы[23] кулактарҙы эҙәрлекләүгә (репрессияларға) дусар булған граждандар һәм кешеләр рәсми рәүештә Юғары Советы тарафынан репрессияланғандар һәм реабилитация хоҡуғына эйә тип танылалар.

1917—1923 йылдарҙа кулактарҙы эҙәрлекләү

үҙгәртергә

1918 йылдың 8 ноябрендә үк ярлы-ябаға комитеты делегацияһы кәңәшмәһендә Ленин кулактарҙы юҡҡа сығарыу буйынса ҡәтғи йүнәлеш тураһында белдерә: «…әгәр кулак тейелмәгән булып ҡалһа, әгәр мироедтарҙы беҙ еңә алмаһаҡ, һис шикһеҙ тағы ла батша һәм капиталист була»[24][25][26] 11 июндәге Декрет буйынса 1918 йылда төҙөлгән ярлылар комитеттары кулаклыҡ менән көрәштә ҙур роль уйнайҙар, урындарҙа тартып алынған ерҙәрҙең бүленеше һәм тартып алынған инвентарҙы, кулактарҙан алынған аҙыҡ-түлек ҡалдыҡтары менән етәкселек итәләр. Был ваҡытта «икмәк алыпһатарҙарына, кулактарға, мироедтарға ҡаршы бөйөк тәре походы … бөтә кулак-эксплуататорҙарға — һуңғы һәм хәл иткес һуғыш»[27] Кулактарҙан 50 миллион гектар ер тартып алына һәм ярлыларға һәм урта хәллеләргә тапшырыла, шулай уҡ ярлы-ябаға файҙаһына етештереү саралары тартып алына[28].

Кулактарҙы класс булараҡ юҡҡа сығарыу

үҙгәртергә

Әҙерлек

үҙгәртергә

1928 йылдың 15 февралендә Правда гәзите тәүге тапҡыр кулактарҙы фашлаған мәғлүмәттәрҙе баҫтырып сығара, мәҡәләлә ауылдың ауыр хәле һәм бөтә ерҙәрҙә лә бай крәҫтиәндәрҙең өҫтөнлөк алыуы тураһында яҙыла, шулай уҡ улар партияның коммунистик ячейкалары менән етәкселеккә инеп алыуы тураһында. Кулактарҙың ҡоротҡос эшмәкәрлеге тураһында хәбәрҙәр (нисек урындағы секретарҙар вазифаларында ярлы-ябағаны һәм батрактарҙы партия бүлексәләренә индермәүҙәре тураһында фашлауҙар) баҫтырып сығарыла —.[29]

Кулактарҙан һәм хәлле крәҫтиәндәрҙән иген запастарын тартып алыу «ваҡытлы ғәҙәттән тыш саралар» тип исемләнә. Әммә икмәктең һәм башҡа запастарҙың мәжбүри рәүештә тартып алыу хәлле крәҫтиәндәрҙә баҫыуҙарҙы киңәйтеүгә теләкте һүрелдерә һәм һуңғараҡ батрактар һәм ярлылар эшкә урынлаша алмауға килтерә. Кулактарҙы эҙәрлекләү механизмы шәхси хужалыҡтарҙың үҫешен туҡтата. Тиҙ арала ваҡытлыса ғәҙәттән тыш саралар «кулактарҙы класс булараҡ бөтөрөү»[29].

Класс буларак кулактарҙы бөтөрөү буйынса партияның йүнәлешен Сталин ошолай күҙаллай:[30]

  Кулактарҙы синыф булараҡ ҡыҫып сығарыу өсөн әлеге синыфтың ҡаршылашыуын асыҡ көрәштә еңергә һәм уны етештереү сығанаҡтарынан мәхрүм итергә кәрәк (ерҙе ирекле ҡулланыу, етештереү саралары, ҡуртым, хеҙмәткә яллау хоҡуғы һәм башҡалар).

Бына ошолар синыф булараҡ кулактарҙы бөтөрөү сәйәсәтенә боролош була. Быларһыҙ синыф булараҡ кулактарҙы ҡыҫырыҡлап сығарыу тураһында һөйләү буш һүҙ, уң уклонистарға ғына файҙалы һәм уңайлы.

 

1928 йылда ВКП(б)-ның уң оппозицияһы һаман хәлле крәҫтиәнлекте яҡларға һәм кулактар менән көрәште йомшартырға тырыша. Атап әйткәндә, кулактарҙы эҙәрлекләү сәйәсәтен һәм «хәрби коммунизмы ваҡыты ысулдарын» тәнҡитләп, А И. Рыков «кулактарға һөжүмде уларҙы эҙәрлекләү ысулдары менән үткәрергә ярамағанлығы» һәм ауылдағы шәхси хужалыҡҡа баҫым яһауҙың ярамағанлығы тураһында белдерә.

Уң оппозиция шәхси хужалыҡтарға ярҙам итеү тураһындғы үҙ ҡарашын Үҙәк Комитеты Пленумында белдереүгә өлгәшә[31].

Хәлле крәҫтиәнлекте бөтөрөү буйынса әүҙем саралар ауыл ярлы-ябағаһына оҡшап ҡала, сөнки улар партия кулактарҙы эҙәрлекләү урынына уларға ярҙам итә тип хәүефкә ҡалған ине. Партияла был хәлде яҡшы аңлайҙар. Ысынлап та ярлы ауыл халҡы 1925 йылғы XIV съезының «яңы курсын» нәҡ шулай ҡабул итә. Көндән-көн йышыраҡ власть органдары ярлылар араһында «хәлле һәм урта хәллеләргә асыҡтан-асыҡ ҡына түгел, ә ҡәтғи рәүештә ҡаршы сығыш яһайҙар»[32].

Ярлыларҙың ризаһыҙлығын ауыл ерендәге аслыҡ көсәйтә, большевиктар аслыҡ ғәйебен кулактарға япһарыуҙы артығыраҡ күрә, сөнки улар халыҡтың партияға ҡарата фекерен насар яҡҡа үҙгәртеү яҡлы: «Казармаларға ауылдан хаттарҙа килгән кулак идеологияһын кире ҡағыр кәрәк. Кулактың иң төп дәлиле — икмәк менән ҡыйынлыҡтар». Матбуғатта идеологик яҡтан эшкәртелгән асыулы ҡыҙылармеец-крәҫтиәндәрҙеңхаттары барлыҡҡа килә: «Кулактар — социализмдың ажар дошмандары — хәҙер ҡоторҙолар. Уларҙы юҡ итер кәрәк, колхозға уларҙы алмағыҙ, уларҙы ҡыуып сығарыу тураһында ҡарарҙар ҡабул итегеҙ, мөлкәтен, инвентарын тартып алығыҙ». 28-се артиллерия полкы ҡыҙыармеецы Вороновтың атаһының аҙаҡҡы икмәкте тартып алыу буйынса зарланыуына яуабы киң билдәлелек ала: «Һин миңә атай булһаң да, һинең кулактарса яҙған хатыңдың бер һүҙенә лә ышанманым. Һиңә яҡшы һабаҡ биргәндәренә ҡыуанам ғына. Һат икмәкте, артығын алып бар — был минең аҙаҡҡы һүҙем»[33][34].

Кулактарға ҡарата ҡаты саралар ҡулланыу кәрәклеге тураһында Үҙәк-Ҡара тупраҡ өлкәһе (ЦЧО) ВКП (б)-ның обкомы пленумында уның секретары М. Варейкис әйтә:[35]

 

…колхозға инмәгәндәр хәҙер йә кулак яҡлылары, уларҙы иҫкәртеп ҡуйыр кәрәк, ә ҡайһы берҙә - иҡтисади баҫым яһарға, йә ышанмағандар. икеләнгәндәр. Ошо иҫкәртелмәгән икеләнгән өлөштө иҫкәртер кәрәк.… әлбиттә,беҙ кулакты көслөрәк тар-мар итһәк, урта хәлле крәҫтиән колхоздарҙа нығыраҡ торасаҡ һәм артҡа һирәгерәк ҡараясаҡ, быға бер ниндәй ҙә шик булырға тейеш түгел.

 

Массауи репрессиялар

үҙгәртергә

Барышында коллективлаштырыу ауыл хужалығы, үткәрелә. сср союзы . 1928—1932 йылдарҙа,ССР Союзында үткәрелгән ауыл хужалығы коллективлаштырыуы барышында крәҫтиәндәрҙең советтарға ҡаршы сығыштарын баҫтырыу һәм «кулактарҙы класс булараҡ бөтөрөү» («раскулачивание») — ялланма эшселәр тотҡан хәлле крәҫтиәндәрҙе бөтә етештереү сараларынан, ерҙәренән көсләп мәхрүм итеү һәм уларҙы өлкә (край, республика) сиктәрендә йәки, категорияға ҡарап, уларҙың сиктәре аръяғына көсләп ҡыуып сығарыу үткәрелә.

ВКП(б) Үҙәк Комитеты Политбюроһы 1930 йылдың 30 ғинуарында «Тотош коллективлаштырыу райондарында кулак хужалыҡтарын бөтөрөү буйынса саралар тураһында» билдәле ҡарар ҡабул итә. Был ҡарарға ярашлы кулактар кулак ҡарарына ярашлы өс категорияға бүленә:

  • беренсе категория — контрреволюцион актив, террористик акттар һәм ихтилалдар ойоштороусылар,
  • икенсе категория — байыраҡ кулактарҙан һәм ярым алпауыттарҙан торған контрреволюцион кулак активының ҡалған өлөшө
  • өсөнсө категория — ҡалған кулактар.

1-се категориялы кулак ғаиләһенең башлыҡтары ҡулға алыналар һәм уларҙың эштәре тураһында ОГПУ, ВКП(б) обкомдары (крайкомдары) вәкилдәре составындағы махсус тройкаларға тикшереүгә тапшырыла. 1-се һәм 2-се категориялы кулак ғаиләләре СССР-ҙың алыҫ райондарына йәки шул өлкәнең (крайҙың, республиканың алыҫ урындарына махсус ауылдарға (спецпоселениеға) ҡыуып ебәреүгә дусар ителәләр. 3-сө категорияға ҡараған кулактар район сиктәрендәге улар өсөн колхоз массивтарынан ситтә, махсус рәүештә булдырылған, ерҙәргә күсерәләләр.

Контрреволюцион кулак активын «террористик актарҙы, контрреволюцион сығыштарҙы һәм хатта баш күтәреүселәр ойошмаларын ойоштороусыларға ҡарата репрессиялауҙың юғары сараһын ҡулланыу алдында туҡтамай, концлагерҙарҙа ултыртыу юлы менән юҡ итеү» (3-сө статья, п.а).

Беренсе һәм икенсе категорияларға ҡарата ОГПУ тарафынан репрессив саралар сифатында тәҡдим ителә:

  • концлагерҙарға оҙатырға — 60 000 кулакты, ҡыуып ебәрергә — 150 000 кулакты (II киҫәк , 1-се ст.)
  • «һөрөлгәндәрҙе ауыл хужалығы эштәрендә йәки кәсеп итеү эштәрендә файҙаланыу шарты менән» Кеше йәшәмәгән һәм аҙ йәшәгән урындарға иҫәп-хисап менән һөрөп ебәреүҙе үткәрергә: Төньяҡ крайына — 70 мең ғаилә, Себергә — 50 мең ғаилә, Уралға — 20 — 25 мең ғаилә, Төркөстанға — 20 — 25 мең ғаилә (II киҫәк, 4 ст). Һөрөлгәндәрҙең мөлкәтен тартып алалар, ғаиләгә 500 һумға тиклем аҡса ҡалдырырға рөхсәт ителә.

СССР Халыҡ Комиссарҙары Советының һәм СССР Үҙәк башҡарма комитетының 1930 йылдың 1 февралендәге «Тотош коллективлаштырыу райондарында ауыл хужалығының социалистик үҙгәртеп ҡороуҙы нығытыу һәм кулаклыҡ менән көрәш буйынса саралар тураһында» ҡарарын сығаралар, әлеге ҡарарға ярашлы ерҙе ҡуртымға алыу хоҡуғы ялланма эште шәхси крәҫтиән хужалыҡтарында ҡулланыу хоҡуғы бөтөрөлә («урта хәллеләргә» ҡарата район һәм округ башҡарма комитеттарының берлектәге ҡарары буйынса ҡайһы бер айырмалыҡтарынан тыш) (1-се статья). Край һәм өлкә башҡарма комитеттарына һәм республикалар хөкүмәттәренә «кулактарҙың мөлкәтен тулыһынса тартып алыуға һәм уларҙы ҡыуып ебәреү тиклем кулактар менән бөтә тейешле сараларҙы» ҡулланыу хоҡуғы бирелә (2-се статья).

1930 йылдың 4 февралендә СССР Үҙәк башҡарма комитетының «Кулак хужалыҡтарын күсереү һәм ҡыуып ебәреү тураһында» йәшерен инструкцияһы нәшер ителә, СССР Бөтә Союз Үҙәк башҡарма комитеты рәйесе М. И. Калинин һәм СССР Халыҡ Комиссарҙары Советы рәйесе А. Р. Рыков ҡул ҡуйған инструкцияла «кулаклыҡтың йоғонотоһон ҡәтғи рәүештә туҡтатыу маҡсатында» һәм «контрреволюцион ҡаршылашыуҙың ниндәй булһа ла уҡталыуҙарын баҫтырыу өсөн» ОГПУ-ға йөкмәтелә:

  • кулак активын, иң бай кулактарҙы һәм ярым алпауыттарҙы алыҫ урындарға ҡыуып ебәрергә;
  • ҡалған кулактарҙы улар йәшәгән район сиктәрендә, колхоз хужалығынан ситтә, яңы бирелгән участкаларға күсерергә (1-се ст.)

Инструкцияға ярашлы дөйөм крәҫтиән хужалыҡтары һанынан яҡынса 3-5 процентын ҡыуып ебәреү күҙаллана (2-се статья).

Коллективлаштырыу райондарында, инструкция буйынса, кулактарҙан «етештереү саралары, мал-тыуар, хужалыҡ һәм торлаҡ биналары, етештереү һәм сауҙа предприятиелары, аҙыҡ-түлек, мал аҙығы һәм орлоҡ запастары, йорт мөлкәтенең артығы, шулай уҡ ҡулаҡса» тартып алына. Ҡулаҡсанан яңы урында йәшәй башлау өсөн «һәр ғаиләгә нан 500 һумға тиклем» лимит билдәләнә (5 ст.). Һаҡлау китаптары финанстар наркоматы органдарына тапшырыу өсөн тартып алыналар, банкка һалынған аҡсаны алыу һәм залогка ссудалар биреү туҡтатыла (7-се статья). Пайҙар һәм вкладтар тартып алына, хужалары кооперацияның бөтә булған төрҙәрҙән сығарылалар (8-се статьялар).

1930 йылдың 2 февралендә 44/21-се һанлы СССР ОГПУ-һы бойороғо сыға[36]. Бойороҡта «кулаклыҡты синыф булараҡ бөтөрөүҙе ойошторолған рәүештә үткәреү маҡсатында һәм совет власының ауыл хужалығын социалистик реконструкциялау буйынса Совет власы сараларына кулактар яғынан ҡаршылашыуҙы ҡәтғи рәүештә баҫтырыу өсөн — беренсе сиратта тотош коллективлашыу райондарында — кулакка, бигерәк тә уның әүҙем контрреволюцион өлөшөнә емергес удар яһарға кәрәк».

Бойороҡта ҡарала[36]:

  1. «Контрреволюцион кулак активын», бигерәк тә «ғәмәлдә булған контрреволюцион һәм баш күтәреү ойошмаларының һәм төркөмдәрҙең кадрҙарын» һәм "иң яуыз, һөрһөгән яңғыҙаҡтарҙы"кисекмәҫтән юҡ итеү — йәғни, беренсе категория:
    • Кулактар — иң әүҙем, партия һәм партияның һәм вдластың хужалыҡтың социалистик үҙгәртеп ҡороу буйынса сараларына ҡаршы тороусылар һәм өҙөүселәр; даими йәшәгән урындарынан ҡасҡан һәм подпольеға киткән, бигерәк тә әүҙем аҡгвардиясылар менән бәйләнештә булған кулактар;
    • Кулактар — әүҙем аҡгвардиясылар, баш күтәреүселәр; элекке аҡ офицерҙар, айырыуса контрреволюцион әүҙемлек күрһәткән репатрианттар (тыуған иленә ҡайтарылған ҡасаҡтар йәки әсирҙәр).
    • Кулактар — сиркәү советтарының, «әүҙемлек күрһәткән» төрлө дини общиналары һәм төркөмдәренең әүҙем ағзалары.
    • Кулактар — иң бай, ростовщиктар, алыпһатарҙар, үҙ енең хужалыҡтарын емергән элекке алыпһатарҙар һәм эре ер хужалары.
    Ҡулға алығандарҙың, концлагерҙарға һәм атып үлтереүгә хөкөм ителгәндәрҙең ғаиләләре СССР-ҙың, массауи кампаниялар ваҡытында һөрөлгән кулактар һәм уларҙың ғаиләләре менән бер рәттән, төньяҡ райондарына һөрөүгә ебәрелә.
  2. Иң бай кулактарҙы (элекке алпауыттарҙың һәм ярым алпауыттарҙың, «урындағы кулак авторитеттарының» һәм «контрреволюцион активы формалашҡан бөтә кулак ядроһының», «кулак советтарға ҡаршы активтың»,"руханиҙар" һәм «сектанттарҙы») һәм уларҙың ғаиләләрен СССР-ҙың алыҫ райондарына массауи һөрөү һәм уларҙың мөлкәтен тартып алыу — икенсе категория.

1930 йылдың 6 февралендәге ОГПУ-ның 44.21-се бойороғона ярашлы «беренсе категориялы» 60 мең кулакты «тартып алыу» операцияһы башлана. Тәүге көндө үк ОГПУ яҡынса 16 мең кешене ҡулға ала, 1930 йылдың 9 февралендә 25 мең кеше «тартып алына». ОГПУ-ның 1930 йылдың 15 февралендәге махсус сводкаһында операциянын үткәреү буйынса киләһе отчет ебәрелә[37][38]:

 
Комсомолдар кулактар тарафынан зыяратта йәшергән игенде сығаралар. Ноябрь 1930, М. Альперт фотоһүрәте.
  Кулактарҙы синыф булараҡ юҡҡа сығарған саҡта массауи операцияларҙа һәм индивидуаль таҙартыуҙарҙа 64 589 кеше «тартып алына», шул иҫәптән әҙерлек операциялары барышында (1 категория) — 52 166 кеше, ә массауи операциялар барышында — 12 423 кеше.  

Репрессив органдарҙың йәшерен отчеттарына ярашлы, 1930 йылдың 1 октябренә ҡарата 1-се категория буйынса ҡулға алынған кулактарҙың һаны:1930 йылдың 15 апреленә тиклемге беренсе осорҙа 140 724 кеше ҡулға алына, шул иҫәптән кулактар 79 330, руханиҙар — 5028, элекке алпауыттар һәм фабриканттар — 4405, советтарға ҡаршы элементтар — 51 961 кеше. 1930 йылдың 15 апреленән 1930 йылдың 1 октябренә тиклемге осорҙа (икенсе) 142 993 кеше ҡулға алны, шул иҫәптән — 45 559 һәм 97 434 советтарға ҡаршылар. 1931 йылда «бер ғинуар айында ғына… 36 698 ҡулға алынғандар теркәлгән», шуның менән бергә «күпселеге кулак-аҡгвардиясы контрреволюционерҙар»[39].

Бөтәһе 1930—1931 йылдарҙа, ОГПУ-ға бирелгән ГУЛАГ-тың махсус күсенеүселәр буйынса бүлеге белешмәһендә күрһәтелеүенсә, махсус поселениеларға дөйөм һаны менән 381 026 ғаилә ебәрелә. 1932—1940 йылдарҙа махсус поселениеларҙа тағы ла 489 822 кеше килтерелә[40].

ОГПУ-ның үҙәк регистратура бүлеге 1930 йылдың башынан 1931 йылдың 30 сентябренә тиклем кулактарҙы һөрөү буйынса белешмәһендә «спецпереселенецтәрҙең» һанын 517 665 ғаилә тип билдәләй, йәғни 2 437 062 кеше[39].

«2-се категория» буйынса күсерелгән ғаиләләр йыш ҡына ҡаса, сөнки үҙләштерелмәгән райондарҙа иҫән ҡалыуы бик ауыр була. 1932—1940 йылдарҙа «ҡасҡын кулактарҙың» һаны 629 042 ғаилә тәшкил итә (бөтәһе 1 803 392 кеше), шул иҫәптән 235 120 кеше тотолған һәм кире ҡайтарылған[39].

1930 йылдың 13 ноябрендәге СССР Халыҡ Комиссарҙары Советының 90-се һанлы һәм СССР-ҙың Үҙәк башҡарма комитетының 40-сы һанлы «Кулактарға һәм „лишенецтарға“ кооперацияға юл ҡуймау тураһында» берлектәге ҡарарына ярашлы ниндәй булһа ла кооперация тыйыла, шул иҫәптән кулак статусы булған кешеләргә колхозға инеү. Ҡарарҙа киләһе норма билдәләнә:

 

«Кулактар һәм советтарға һайлау хоҡуғынан мәхрүм ителгән кешеләр колхоз һәм башҡа ауыл хужалығы кооперативтары, шулай промысла кооператив ширҡәттәре (артелдәре) ағзалары була алмай.» (1-се статья)

 

Сталиндың тәҡдиме буйынса[41][42] артабан халыҡ араһында «7-8» указы булараҡ билдәлелек алған закон сығарыу акты ҡабул ителә.

 

Әгәр ҙә кооператив һәм колхоз мөлкәтен һәм транспорттағы йөктәрҙе урлауға ҡаршы закон сығарыу буйынса минең тәҡдимгә ҡаршылыҡ булһа, – артабанғы аңлатма бирегеҙ. Әгәр капитализм шәхси милек принцибын капиталистик йәмғиәттең нигеҙе итеп иғлан итмәһә, әгәр ҙә ул шәхси милекте ҡаҡшамаҫ милек итеп иғлан итмәһә (уның мәнфәғәттәрен иҫәпкә алмау өсөн бик ҡаты язаға тарттырыла һәм уны яҡлау маҡсатында ул үҙ дәүләтен булдырған), капитализм феодализмды еңә алмаҫ ине, ул үҫешә һәм нығына ла алмаҫ ине. Әгәр ҙә социализм дөйөм (кооператив, колхоз, дәүләт) милекте ҡаҡшамаҫ һәм тейелмәҫ итеп иғлан итмәһә, ул капиталистик элементтарҙы һәм яңы йәмғиәттең нигеҙен ҡаҡшатҡан индивидуаль-өҙгөс ғәҙәттәрҙе, урлауҙың нигеҙе булып торған традицияларҙы юҡ итә һәм оноттора алмаясаҡ. Әгәр ул колхоздарҙың, кооперацияның, дәүләттең милкен бөтә көстәре менән һаҡламаһа, әгәр ҙә ул йәмғиәткә ҡаршы, кулак-капиталистик элементтарҙың йәмәғәт милкен урлауын тыя алмай икән, ул яңы ҡоролошто һәм социалистик төҙөлөштө нығыта алмаясаҡ. Бының өсөн яңы закон кәрәк. Ундай закон беҙҙә юҡ. Ошо буш урынды беҙгә тулытырыр кәрәк. Уны, йәғни яңы законды, яҡынса ошолай итеп атап булыр ине: «Йәмәғәт ойошмаларының (колхоздар, кооперация һәм башҡалар) милкен һаҡлау һәм йәмәғәт (социалистик) милке принцибын көсәйтеү тураһында». Йәки ошондайыраҡ берәй нәмә.

 

СССР-ҙың Үҙәк башҡарма комитетының һәм СССР Совнаркомының 1932 йылдың 7 авгусындағы берлектәге «Дәүләт предприятиеларының, колхоздарҙың һәм кооперацияның мөлкәтен һаҡлау һәм йәмғиәт (социалистик) милкен нығытыу тураһында» ҡарары буйынса колхоз һәм кооператив милкен урлау өсөн иң ҡаты язалау саралары ҡарала — мөлкәтте конфискациялау менән үлем язаһына тиклем.

На 1933 год в «кулацких» спецпоселениях содержалось 1 317 000 кулаков и причисленных к ним.[43] Репрессиялар йыш ҡына кулактарға һәм урта хәллеләргә генә түгел, ә йыш ҡына ярлыларға ҡарата ла үткәрелеүе тураһында 1937 йылдың февраль-мартындағы ВКП(б)-ның Үҙәк Комитеты пленумында хәбәр ителә.[44]. Репрессии применялись зачастую для принуждения крестьян к вступлению в колхоз, это признал и осудил сам Сталин.[45]. Ошо уҡ ваҡытта аграрий-марксистарҙың конференцияһында (1929 йылдың 27 декабрендә Сталин кулактарҙы эҙәрлекләү бөтә ерҙә колхоздарҙы булдырыу һәм уларҙың үҫеше өсөн бик кәрәкле тип белдерә:[35][46]

 

…кулактарҙы эҙәрлекләү тотош коллективлашыуҙы ғәмәлгә индергән ярлылар-урта хәллеләр массаларының үҙҙәре тарафынан үткәрелә. Хәҙер кулактарҙы эҙәрлекләү тотош коллективлашыу райондарында ябай административ сара түгел. Хәҙер кулактарҙы эҙәрлекләү колхоздарҙың ойошторолоуының һәм үҫешенең өлөшө булып тора…

 

1924—1928 йылдарҙа крәҫтиән-ҡулланыусылар кооперативтары ағзалары әүҙем рәүештә инвентарҙар, сельхозтехника һатып алалар. Рәсәй федерацияһының ауыл хужалығы министры Алексей Гордеев һүҙҙәренсә, «күрһәтелгән „техника“ уларҙы эҙәрлекләү, ҡыуып сығарыу, лагерҙарға, физик юҡ итеү өсөн бик мөһим сәбәп була»[47].

Урындарҙа төҙөлгән кулак исемлегенә теләһә ҡайһы крәҫтиән эләгә ала. Урындарҙа йыш ҡына тиҙләтелгән темптарҙы тәьмин итеү өсөн хәлле һәм «аҙ көслө» крәҫтиәндәрҙе лә репрессиялайҙар, был хаҡта бер нисә сводкала хәбәр ителә[48]. ВКП(б)-ның Үҙәк Ҡара тупраҡ әлкәһе пленумында уның секретары И. М. Варейкис «кулак» терминын билдәләү буйынса һорауға, бик ҡаты яуап бирә: «кулакты нисек аңларға тигән фекер йөрөтөү — бюрократик, маҡсатһыҙ, бер кемгә аңлашылмаған, өҫтәүенә зыянлы һәм һөрһөгән мәғәнәһеҙ бәхәс кенә (схоластика)»[35]. Коллективлашыуға ҡаршы кулактар ғына түгел, күп кенә урта хәллеләр ҡушыла. Совет власы тарафынан «подкулачник» термины киң ҡулланыла, был, ғөмүмән, теләһә ниндәй крәҫтиәндәрҙе, хатта батрактарҙы ла, репрессиялауға тарттырыу мөмкинлеге бирә. Ғәҙәттә подкулачник тип «твердосдатчиктарҙы» атағандар, йәғни продналогты кәрәкле күләмдә тапшырған, әммә норманан тыш дәүләт хаҡтары буйынса һатыуҙан баш тартҡан кешеләр.

Репрессиялар тураһында отчеттар дәүләт власы органдарына бик әүҙем еткерелеп тора. Мәҫәлән, ВЛКСМ-дың Үҙәк Ҡара тупраҡ өлкә өлкә комитеты вәкиле Сорокин бюро ултырышында күп һанлы урта хәллеләрҙең һәм ярлыларҙың «раскулачиваниеһы» тураһында хәбәр итә[35] Сообщалось, что в Черноземье под угрозой раскулачивания со стороны комсомольцев крестьяне были вынуждены вступать в колхозы, о чём позже руководство ВЛКСМ заявило: «административное методы „деляческого“ раскулачивания, ударившие по середняку, вошли в мозги даже активистов-комсомольцев».[35] Борисоглеб комсомолдары кулактарҙы эҙәрлекләү барышында бер нисә батраҡ хужалығын, хужаларҙың ҡыҙҙары кулак улдарына кейәүгә сыҡҡандары өсөн, юҡҡа сығаралар[35].

  Коллективлаштырыу идеяһын абруйын төшөргән бер бөтөн шундай нәмәләргә юл ҡуйылған, шундай осраҡтар була, комсомолдар кулактан итектәрен, толобон, кәпәсен алып, тышҡа сығалар ҙа үҙ өҫтөнә кейеп алалар һәм үҙҙәрен әллә кем итеп тоялар. Бөтә нәмәһен, итектәргә тиклем тартып алалар, ә тирмән, эре етештереү саралары тороп ҡалған осраҡтар ҙа була. Мародерлыҡ осраҡтары ла була, кешеләр үҙҙәренең абруйын төшөрөп, беҙгә кәрәкмәгән нәмәләрҙе тартып алалар.[35]  
  Кулактарҙы эҙәрлекләүгә шундай ҡараш: «йорт һәйбәт, даёшь эҙәрлекләү». Өйҙән бөтә нәмәне сығаралар, хатта бала-сағанан аяҡ кейемен систереп алалар һәм тышҡа ҡыуып сығаралар… Ҡатын-ҡыҙҙың ауаздары, балаларҙың илауы, мөлкәтте бушҡа туҙҙырып бөтөрөү, иҫәп-хисаптың булмауы — былар барыһы төнгө талау күренешен тыуҙыра…[35]  
 

Чебоксар районында «ҡыҙып китеп» бер нисә урта хәллеләрҙе һәм хатта ярлыларҙы эҙәрлекләйҙәр. Кулактарҙы эҙәрлекләү ярлыр-урта хәллеләр сходынан һәм ауыл советы ҡатнашлығынан тыш үткәрелә. Әлеге эҙәрлекләү Чебоксар районындағы бер урта хәлле крәҫтиәндең үҙ-үҙенә ҡул һалыу менән тамамлана. Грязовецк районында ҡайһы бер ауыл Советтары урта хәллеләрҙе эҙәрлекләүгә юл ҡуялар. Герцем ауыл Советы хатта бер йөк сабата йәки бер нисә пар бейәләй һатҡандарҙың мөлкәтен, мал-тыуарын һәм йортон тартып тартып алған.[48]

 
 

кулактар менән бер рәттән урта хәлле крәҫтиәндәр ҙә ыҙа сигә. Власово ауылында иҫәп-хисапҡа кулактарҙың ғына мөлкәтен түгел, урта хәллеләрҙең мөлкәтен алыу буйынса ҡарар ҡабул ителгән. Дүрт ауыл Советында бер ҡасан да ялланыу хеҙмәтен ҡулланмаған һәм һайлау хоҡуғынан мәхрүм ителмәгән, бер генә аты һәм бер һыйыры булған крәҫтиәндәрҙең мөлкәтенә исемлек төҙөлә, тентеү һәм тартып алыу үткәрелә.[48]

 

Төньяҡ Сахалинда бер нисә крәҫтиән хужалығын кулак критерийҙарына тура килмәгәнгә күрә уларҙы «японофил» һәм дини эшмәкәрлектә ғәйепләйҙәр. Урындағы ауыл ярлы-ябағаны репрессиялау осраҡтары була. Мәҫәлән, Александров һәм Рыков райондарынан ҡыуып һөрөлөүгә дусар ителгән 55 кулак ғаилә исмелеге 1931 йылдың 29 августа ОГПУ вәкиле Маковский тарафынан тикшерелә. 25 сентябрҙә биш урта хәлле крәҫтиән ғаиләһе исемлектән юйыла һәм һөрөүгә дусар ителмәй, әммә «кулак элементтары» статусы уларҙан алынмай һәм артабан улар репрессияларҙың башҡа төрҙәренә дусар ителәләр[49].

Раскулачиваниены үткәргән комсомолдар ҡайһы берҙә айырыуса аяуһыҙлыҡ күрһәтә. Атап әйткәндә, Кирсанов комсомолдары дөйөм йыйылышта 30 кулакты атып үлетерү тураһында ҡарар сығаралар[35][50].

Крәҫтиәндәрҙең коллективлаштырыуға, юғары һалымдарға һәм мәжбүри рәүештә игендең «артығын» тартып алыуғк ҡаршы протестар игенде йәшереүҙә, үртәүҙәрҙә, ауыл партия һәм совет активистарын үлтереүҙәрҙә сағылдырыла һәм дәүләт тарафынан «кулак контрреволюцияһы» сағылышы тип баһалана.

Ҡорбандар һаны

үҙгәртергә

Тарихсы һәм репрепрессияларҙы тикшереүсеһе В. Н. Земсков мәғлүмәттәренә ярашлы, бөтәһе яҡынса 4 миллион кеше эҙәрлекләнә (теүәл һанды билдәләүе ауыр)[51], шул иҫәптән 1930—1940 йылдарҙа һөргөндә 2, 5 миллион кеше була, ошо арауыҡта һөргөндә 600 мең кеше, күпселеге 1930—1933 йылдарҙа вафат була[52]. Спецпереселенецтар араһында һәләк булыусылар һаны тыуым һанын 7,8 тапҡырға («старожилдарҙа») һәм 40 тапҡырға тиклем («новоселдарҙа») күберәк була[53].

Би-би-си журналисты А. Кречетников һүҙҙәренсә, 1934 йылда ОГПУ-ның оператив-хисап бүлеге әҙерләгән йәшерен справка ғәмәлдә булған, уға ярашлы яҡынса 90 мең кулак юлда һәләк була һәм тағы ла 300 мең кеше аслыҡтан һәм ауырыуҙарҙан һөргөн урындарҙа үлә[54].

Сәйәсәтте йомшартыу

үҙгәртергә

1932 йылға массауи кулактарҙы эҙәрлекләү процесы рәсми рәүештә туҡтатыла, әммә ысынында көсөн йыйған әйләнеште туҡтатыуы ҡыйынлыҡҡа юлыға, сөнки аҫтан ҡаршылашыу ныҡ була. 1931 йылдың 20 июлендә ВКП(б)-ның Үҙәк Комитеты Политбюроһы кулактарҙы һөрөүҙе туҡтатыу («индивидуаль рәүештә һөрөүҙән» тыш) буйынса ҡарар сығара[55], ә 1932 йылдың 25 июнендә СССР-ҙың Үҙәк башҡарма комитеты «аҫтағы башланғыс буйынса» репрессияларҙы туҡтатҡан «Революцион законлыҡ тураһында» исемле ҡарар ҡабул итә[55]:

 

Әйтергә кәрәк, ҡайһы бер өлкәләрҙән һаман да ауылдан күмәк һөрөп сығарыу һәм киҫкен репрессия формаларын ҡулланыу буйынса талаптар килеүен дауам итә.

Үҙәк Комитетта һәм Халыҡтар Комиссарҙары Советында өлкәләрҙән һәм крайҙарҙан кисекмәҫтән яҡынса 100 мең ғаиләне һөрөү буйынса заявкалар ята. Үҙәк Комитетта һәм Халыҡтар Комиссарҙары Советындағы мәғлүмәттәр беҙҙең хеҙмәткәрҙәҙең практикаһында ауылда һаман күмәк тәртипһеҙ ҡулға алыуҙар ғәмәлдә булыуы тураһында һөйләй. Ҡулға алалар колхоз рәйестәре һәм колхоз идаралығы ағзалары. Ҡулға алалар ауыл советтары рәйестәре һәм ячейкалар секретарҙары. Ҡулға алалар район һәм край вәкилдәре. Кем теләй, шул ҡулға ала һәм, асыҡ ҡына итеп әйткәндә, ҡулға алырға бер ниндәй хоҡуғы булмағандарҙың бөтәһе лә ҡулға алалар. Бындай ҡулға алыуҙар булғанда, ҡулға алырға хоҡуғы булған органдар, шул иҫәптән ОГПУ органдары, һәм бигерәк тә милиция, сама белеү тойғоһон юғалталар һәм йыш ҡына бер ниндәй нигеҙһеҙ ҡулға алыуҙарҙы артыҡ аптыратмай... Был иптәштәр яңы шарттарға тура килмәгән һәм ауылда совет власының көсһөҙләнеүен барлыҡҡа килтергән элекке эш формаларына йәбешәләр.[56]

…Беҙгә хәҙер массауи репрессиялар кәрәкмәй.

 

Шул уҡ ваҡытта, хатта әлеге инструкция ла «яңы хәлдең барлыҡҡа килеүе ауылда синфи көрәштең юҡҡа сығыуы йәки йомшартылыуы тураһында һүҙ йөрөтөү дөрөҫ булмаҫ ине. Киреһенсә, ауылда синфи көрәш көсәйәсәк кенә», тип иҫкәртелә. Ошо фактты иҫбатлап, инструкция шулай ҙа индивидуаль рәүештә репрессив сараларға юл ҡуя һәм уларға ҡаты лимит булдыра. Хөкөм ителгән кулактар хеҙмәт ҡасабаларына оҙатыла, тотҡондарҙың «бөтә Союз буйынса» дөйөм һаны 400 000 һаны менән сикләнә[57]:

 

Ҡыуып һөрөүҙе тик индивидуаль һәм шәхсән тәртиптә һәм колхоздарға ҡаршы әүҙем көрәш алып барған һәм иген сәсеүҙән һәм әҙерләүҙән баш тартыуҙы ойошторған хужалыҡ башлыҡтарына ҡарата ғына ҡулланырға мөмкин. Ҡыуып һөрөү киләһе өлкәләрҙән һәм күрһәтелгән һандарҙа ғына рөхсәт ителә (12000 хужалыҡҡа өлкәләр исемлеге).

 

1934 йылдың 24 майында СССР-ҙың Үҙәк башҡарма комитеты «Элекке кулактарҙы ң гражданлыҡ хоҡуҡтарында тергҙеү тәртибе тураһында» ҡарары ҡабул ителә, уға ярашлы элек ҡайһы бер граждан хоҡуҡтарынан мәхрүм ителгән кулак-спецпоселенецтар индивидуаль рәүештә тергеҙеләләр.

Һуғыштан һуңғы осорҙа эске эштәр министрлығы ярҙамында край һәм өлкә властарының үтенесе буйынса СССР Министрҙар советы ҡарарҙары буйынса «кулак һөргөнөнән» азат итеүҙәр үткәрелә: мәҫәлән, 1947 йылда Амур өлкәһенең (435 кеше), 1950 йылда — Хабаровск крайының (5407 кеше) һәм Амур өлкәһенең элекке кулактарынан спецпоселение алына (1451 кеше)[58].

Кулактарҙы эҙәрлекләү сәйәсәтенең тамамланыуы 1954 йылдың 13 авгусындағы СССР Министрҙар Советының 1738—789сс -се һанлы «Элекке кулактарҙан спецпоселение буйынса сикләүҙәрҙе алып ташлау тураһында» исемле ҡарары менән раҫлана.

Кулактарҙың икмәк етештереүҙән баш тартыуы

үҙгәртергә

1927 йылда кулактар етештергән иген 9, 780 миллион тонна тәшкил итә, ә колхоздар 1, 3 миллион тонна етештерә, шул иҫәптән баҙарға 0,570 миллион тонна барып етә. 1929 йылда әүҙем коллективлашыу һәм кулактарҙы эҙәрлекләү һөҙөмтәһендә колхоздарҙың икмәк етештереү кимәле 6,520 миллион тоннаға етәref name="istkpss"/>[59].

Колхоздарға ярлылар араһынан етештереүселәрҙең күпселеген йәлеп итеп һәм шуның менән дәүләтте шәхси секторҙан һәм индивидуаль хужалыҡтарҙан бойондороҡло булыуҙан туҡтата, хөкүмәт ысынында элек берҙән-бер иген етештереүсе крәҫтиән-кулактар синыфын юҡҡа сығарырға иҫәп тота. 1928 йылға ҡарата колхоздарға ингән индивидуаль крәҫтиән хужалыҡтарының һаны дөйөм һандан яҡынса 1,8 % тәшкил итә[31]

1929 йылдың 27 декабрендә Сталин кулаклыҡтың синыф булараҡ тулыһынса юҡҡа сығарыу һәм тик колхоз етештереүенә тулы күсеү бурысын ҡуя[59][60]

 

Кулактарға һөжүм итеү - ул эшкә әҙерләнеп, һөжүм итеүҙе аңлата, әммә һөжүм иткәндә ул аяғына ҡабат тормаҫлыҡ итеп һөжүм итергә кәрәк. Бына ошо беҙҙә, большевиктарҙа, ысын һөжүм тип атала. Биш йәки өс йыл элек беҙ ошондай уңышлы һөжүмде күҙаллай ала инекме? Юҡ, күҙаллай алмай инек. … Хәҙер беҙҙә кулактарға һөжүм итеү, уның ҡаршылашыуын еңеү, уны синыф булараҡ юҡҡа сығарыу һәм уның етештереүен колхоз һәм совхоздар етештереүе менән алыштырыу өсөн матди база бар. … Башҡа һорау ҙа көлкөлө күренә: кулакты колхозға индерергә яраймы? Әлбиттә, уны колхозға индерергә ярамай. Ярамай, сөнки ул колхоз хәрәкәтенең мәңгелек дошманы.

 

1930 йылға колхоз һәм совхоз икмәк етештереү планы 14,670 миллион тонна самаһы тәшкил итә[59].

Күп кенә партия эшмәкәрҙәре, крәҫтиәндәрҙең колхозға инеүгә әҙерлек кимәле иҫәпкә алмайынса, яһалма рәүештә коллективлашыуҙы тиҙләткән осраҡтар булыуы билдәле. «Айырым райондарҙа иреклелек „раскулачивание“, һайлау хоҡуҡтарына мәхрүм итеү ҡурҡынысы аҫтында колхозға инеүгә көсләү менән алмаштырыла»[28].

«Кулак һәм подкулачниктар ҡоротҡослоғо» менән көрәшеү өсөн партияның Үҙәк Комитеты 1933 йылдың ғинуарында колхоздарҙа уларҙы хеҙмәтләндергән машина-трактор станциялары янында сәйәси бүлектәр булдырыу тураһында ҡарар сығара. Ауыл сәйәси бүлектәренә (политотделдар) 17 мең партия хеҙмәткәрҙәре ебәрелә, сөнки «колхоздарға ҡаршы асыҡтан-асыҡ көрәш уңышһыҙлыҡҡа тарый һәм кулактар үҙ тактикаһын үҙгәртә…колхоздарға инеп алып. улар йәшерен рәүештә колхоздарҡа зыян килтерәләр»[28]

Крәҫтиән-единоличниктарҙың колхоздарға тиҙләтелгән инеүен тәьмин итеү һәм крәҫтиән-кулактарҙы етештереү средстволарынан һәм ялланма эште ҡулланыу мөмкинлегенән мәхрүм итеү өсөн ВКП(б -ның Үҙәк Комитеты 1930 йылдың 5 ғинуарында көсәйтелгән коллективлашыу программаһы менән берлектә «Коллективлашыу темптары һәм дәүләттең колхоз төҙөлөшөнә ярҙам итеү саралары тураһында» ҡарар ҡабул итә. Ҡарар буйынса ер участкаларын ҡуртымға биреү, шәхси кешеләр тарафынан эш көсөн ҡулланыуҙы тыйыла, раскулачивание тиҙләтелә, шул иҫәптән аҫтағы башланғыс буйынса. Крәҫтиәндәргә колхоздар файҙаһына мал-тыуарҙы, проиетештереү сараларын, хужалыҡ йорттарын һәм инвентарҙы тартып алыу хоҡуҡтары бирелә. Әлеге норматив актты һәм бер нисә подзакон актын ҡулланыу һөҙөмтәһендә йөҙҙәрсә мең крәҫтиәндәргә ҡарата репрессиялар үткәрелә, ауыл хужалығы етештереүе кимәле ҡырҡа кәмей һәм аслыҡ барлыҡҡа килә. Ауыл хужалығындағы ҡәтғи түбәнәйеү тик 1937 йылға ғына туҡтатыла, әммә Бөйөк Ватан һуғышына тиклем 1928 йылғы күрһәткестәренә ирешеп булмай[61].

Реабилитациялау

үҙгәртергә

Эҙәрлекләүгә дусар булған кулактар һәм уларҙың ғаиләләренең реабилитацияһы Рәсәй Федерацияһының «Сәйәси золом ҡорбандарын реабилитациялау тураһында»" Законына ярашлы дөйөм тәртиптә үткәрелә (18.10.1991, 1761-1-се һанлы)[23].

Рәсәй Федерацияһының суд практикаһында кулактарҙы эҙәрлекләү сәйәси репрессия итеп һанала.

Реабилитация өлкәһендә кулактарҙы эҙәрлекләү фактың ҡулланыуҙы билдәләүҙе шаһиттар күрһәтмәләре нигеҙендә мөмкинлеге булыуы Рәсәй закондар йыйылмаһының үҙенсәлеге булып тора, әлеге хәлгә Рәсәй Федерацияһының Юғары суды айырым иғтибар итә:

Шулай уҡ ҡарағыҙ

үҙгәртергә

Нәфис әҙәбиәттә

үҙгәртергә
  • Яхина Г. Ш. «Зөләйха күҙҙәрен аса». М.: АСТ, 2015

Иҫкәрмәләр

үҙгәртергә
  1. ↑ Сталинское раскрестьянивание. Политика. Практика. Цена
  2. ↑ СТАЛИНСКАЯ ГОСУДАРСТВЕННАЯ РЕПРЕССИВНАЯ ПОЛИТИКА
  3. ↑ 3,0 3,1 § 10—11. КОЛЛЕКТИВИЗАЦИЯ СЕЛЬСКОГО ХОЗЯЙСТВА В КАЗАХСТАНЕ | 9 класс Учебник "История Казахстана" | Учебники по Истории Казахстана. tak-to-ent.net. — «В 1929—1931 гг. в Казахстане прошла волна вооруженных выступлений. Движение началось в сентябре 1929 году в Тактакупыре в Каракалпакии, в Батпаккаре Кустанайского округа, в Сузакском районе Сырдарьинского округа, в Иргизе Актюбинского округа, в Сарканде Алма-Атинского округа. Эти стихийные выступления отражали настроения крестьянских масс. Истинной причиной этих выступлений были принудительная коллективизация, разрушение пекового уклада жизни, раскулачивание середняков и бедняков.» Дата обращения: 4 апрель 2018.
  4. ↑ Коллективизация в СССР: факты, идеология, итоги. www.portal-slovo.ru. — «... по ряду губерний средней полосы и юга России прокатилась волна протестных выступлений и вооруженных мятежей. Принудительная поставка сельхозпродукции полностью себя дискредитировала.» Дата обращения: 28 март 2018.
  5. ↑ СИАНСКОЕ ВОССТАНИЕ КРЕСТЬЯН. 1930 г. — «Поскольку требования восставших были (если их обобщить) в том, чтобы вернуться к той жизни, что была до коллективизации (прекращение хлебозаготовительной кампании, возвращение раскулаченных и т.д.),». 2018 йыл 28 март архивланған.
  6. ↑ 2011-03-15 04:03:00 Afanarizm Afanarizm 2011-03-15 04:03:00 Afanarizmwrote. Народные волнения при Сталине (1927-1952). Часть 1 (ингл.). Дата обращения: 28 март 2018.
  7. ↑ Антисоветское восстание на Кубани в 1932 году - Красный террор - История России - Россия в красках. ricolor.org. Дата обращения: 28 март 2018.
  8. ↑ Фицпатрик Ш. Сталинские крестьяне: социальная история Советской России в 30-е годы: деревня. М.: Российская политическая энциклопедия, 2001. krotov.info. — «На этих собраниях крестьяне демонстрировали все свое мастерство в тактике уклончивости и проявляли чудеса изобретательности. Сообщалось о множестве разных уловок, позволявших прервать собрание, прежде чем от собравшихся потребуют подписи.» Дата обращения: 29 март 2018.
  9. ↑ Из сводки № 3 Секретно-политического отдела ОГПУ «О ходе выселения кулачества». 3 апреля 1931 г. | Проект «Исторические Материалы». istmat.info. — «... Нижне-Волжский край. Продолжается стягивание кулацких семей на сборные пункты и отгрузка их к месту выселения.... В большинстве районов беднота активно помогает сельсоветам в дополнительном выявлении кулачества и в сопровождении кулацких семей на сборные пункты.... Центрально-Черноземная обл. 29 марта по ЦЧО отправлен к месту расселения последний эшелон с выселяемыми кулаками. Вместо установленной цифры 3500 семей отправлено 3820 семей. В основном выселение прошло спокойно, при полной поддержке бедноты и колхозников. Московская обл. Проведенное изъятие контрреволюционного кулацкого и антисоветского элемента, а также глав кулацких семей, намеченных к выселению, встречает положительную оценку со стороны бедноты и колхозников. Отмечается значительный прилив в колхозы. В целях предотвращения бегства на 23 марта изъято 2840 чел. глав кулацких семей, подлежащих выселению. Начато стягивание кулацких семей на пункты концентрации, куда из отдельных районов уже прибыло 415 кулацких семей.» Дата обращения: 29 март 2018. 2018 йыл 30 март архивланған.
  10. ↑ Записка члена президиума ВСНХ СССР Ю.П.Фигатнера А.А.Андрееву о перераспределении спецпереселенцев по стройкам Сибири. Март 1931 г. | Проект «Исторические Материалы». istmat.info. Дата обращения: 29 март 2018. 2018 йыл 30 март архивланған.
  11. ↑ 11,0 11,1 Шашков, В. Я. Раскулачивание в СССР и судьбы спецпереселенцев, 1930-1954 гг. (рус.). — 1995.
  12. ↑ Постановление Политбюро ЦК ВКП(б) «О борьбе с искривлениями партлинии в колхозном движении». Из приложения к протоколу заседания политбюро № 120, п. 76 от 15 марта 1930 г. | Проект «Исторические Материалы». istmat.info. — «Наряду с этими искривлениями наблюдаются в некоторых местах недопустимые и вредные для дела факты принудительного обобществления жилых построек, мелкого скота, птицы, нетоварного молочного скота...» Дата обращения: 4 апрель 2018. 2020 йыл 29 ғинуар архивланған.
  13. ↑ Фицпатрик Ш. Сталинские крестьяне: социальная история Советской России в 30-е годы: деревня. М.: Российская политическая энциклопедия, 2001. krotov.info. — «Коллективизаторы часто старались обобществить в крестьянских хозяйствах все вплоть до поросят и кур, считая, что их заслуга будет больше, если они отрапортуют, что создали коммуну, а не артель». Дата обращения: 29 март 2018.
  14. ↑ Из приказа № 4421. Объединенного государственного политического управления (ОГПУ) (ингл.). www.sakharov-center.ru. — «6. Обеспечить (особенно в районах и округах) тщательное наблюдение за составлением списков кулаков и их семейств (для выселения и конфискации имущества), а также за самой кампанией по выселению. Принимать через Рай- и Окрисполкомы соответствующие меры по линии сигнализации и устранения замеченных дефектов, перегибов и т. п. Следить за точным исполнением сроков операции и размеров ее, в соответствии с имеющимися директивами.» Дата обращения: 29 март 2018.
  15. ↑ 15,0 15,1 О мероприятиях по ликвидации кулацких хозяйств в районах сплошной коллективизации. (Утверждено Политбюро ЦК ВКП(б) 30.I.1930 г.). Приложение № 2-ОП к п. 36 (о. п.) пр. ПБ № 116. | Проект «Исторические Материалы». istmat.info. Дата обращения: 29 март 2018. 2018 йыл 30 март архивланған.
  16. ↑ Оперативный приказ народного комиссара внутренних дел СССР № 00447 «Об операции по репрессированию бывших кулаков, уголовников и других антисоветских элементов». old.memo.ru. Дата обращения: 5 апрель 2018.
  17. ↑ Из протокола № 51 заседания Политбюро ЦК ВКП(б) об утверждении состава троек и лимитов репрессированных. 10 июля 1937 г. | Проект «Исторические Материалы». istmat.info. Дата обращения: 5 апрель 2018. 2018 йыл 5 апрель архивланған.
  18. ↑ Фицпатрик Ш. Сталинские крестьяне: социальная история Советской России в 30-е годы: деревня. М.: Российская политическая энциклопедия, 2001. krotov.info. — «То, что центр не дал надлежащих инструкций по проведению коллективизации и раскулачивания, нельзя рассматривать как обычный просчет. Скорее, это представляется определенной стратегией, главной целью которой было заставить местные кадры стремиться сделать максимум возможного и тем самым достичь быстрых результатов, а заодно и узнать пределы этого максимума.» Дата обращения: 29 март 2018.
  19. ↑ Постановление Политбюро ЦК ВКП(б) «О борьбе с искривлениями партлинии в колхозном движении». Из приложения к протоколу заседания политбюро № 120, п. 76 от 15 марта 1930 г. | Проект «Исторические Материалы». istmat.info. — «В результате в число «раскулаченных» попадает иногда часть середняков и даже бедняков, причем10 в некоторых районах процент «раскулаченных» доходит до 15-ти, а процент лишенных избирательных прав - до 15-20. Наблюдаются факты исключительно грубого, безобразного, преступного обращения с населением со стороны некоторых низовых работников, являющихся иногда жертвой провокации со стороны примазавшихся контрреволюционных элементов (мародерство, дележка имущества, арест середняков и даже бедняков и т.п.).» Дата обращения: 4 апрель 2018. 2020 йыл 29 ғинуар архивланған.
  20. ↑ М. Н. Рютин. Ко всем членам вкп (б). StudFiles. — «... авантюристическая коллективизация с помощью … террора, раскулачивания, направленного фактически главным образом против середняцких и бедняцких масс деревни, и, наконец, экспроприация деревни путем всякого рода поборов и насильственных заготовок привели всю страну к глубочайшему кризису, чудовищному обнищанию масс и голоду, как в деревне, так и в городах ...» Дата обращения: 4 апрель 2018.
  21. ↑
    Рәсәй юғары суд 30.03.1999 менән билдәләне // «Бюллетень рәсәй юғары суды», 1999, N 7
  22. ↑ Постановление Политбюро ЦК ВКП(б) «О борьбе с искривлениями партлинии в колхозном движении». Из приложения к протоколу заседания политбюро № 120, п. 76 от 15 марта 1930 г. | Проект «Исторические Материалы». istmat.info. Дата обращения: 5 апрель 2018. 2020 йыл 29 ғинуар архивланған.
  23. ↑ 23,0 23,1 Закон РФ от 18.10.1991 № 1761-I/Редакция 15.10.1993 — Викитека. ru.wikisource.org. Дата обращения: 7 март 2018.
  24. ↑ А.Арутюнов «Досье Ленина без ретуши. Документы. Факты. Свидетельства.», Москва: Вече, 1999
  25. ↑ Документ. «О ликвидации кулака как класса»  (рус.), diletant.media. 21 апрель 2018 тикшерелгән.
  26. ↑ Ленин В. И. Полное собрание сочинений. — Directmedia, 2013-03-13. — 784 с. — ISBN 9785998958380.
  27. ↑ Ленин В. И. Полн. собр. сочинений. Т. 36. С. 361—363; Т. 37. С. 144.
  28. ↑ 28,0 28,1 28,2 Краткий курс истории ВКП(б) (1938 год) // Репринтное воспроизведение стабильного издания 30-40-х годов. Москва, изд. «Писатель», 1997 г.
  29. ↑ 29,0 29,1 Л. Д. Троцкий «Материалы о революции. Преданная революция. Что такое СССР и куда он идет»
  30. ↑ И. В. Сталин «кулактарҙы синыф булараҡ юҡҡа сығарыу тураһында»
  31. ↑ 31,0 31,1 Н. В. Валентинов, Ю. Г. Фельштинский «Наследники Ленина» 2014 йыл 3 сентябрь архивланған.
  32. ↑ РГВА, ф. 4, оп. 1, д. 107, л. 215. Цит. по: Чуркин В. Ф. Самоидентификация крестьянства на переломном этапе своей истории. // История государства и права, 2006, N 7 2014 йыл 19 декабрь архивланған.
  33. ↑ В. Ф. Чуркин, кандидат исторических наук. «Самоидентификация крестьянства на переломном этапе своей истории» // «История государства и права», 2006, N 7)
  34. ↑ Красный воин (МВО). 1930. 13 февраля, 14 мая.
  35. ↑ 35,0 35,1 35,2 35,3 35,4 35,5 35,6 35,7 35,8 Никулин Р. Л.,кандидат исторических наук, доцент. «Участие комсомольских организаций черноземья в раскулачивании» 2007 йыл 7 октябрь архивланған.
  36. ↑ 36,0 36,1 Приказ ОГПУ № 44/21 2 февраля 1930 г. 2009 йыл 1 ғинуар архивланған.
  37. ↑ Н. А. Ивницкий, доктор исторических наук. «Коллективизация и раскулачивание», М., 1994, с. 32—49, с. 106.
  38. ↑ Стефан Куртуэ, Николл Верт, Жан-Луи Панне. «Черная книга коммунизма: Преступления, террор, репрессии», раздел «Насильственная коллективизация и раскулачивание».
  39. ↑ 39,0 39,1 39,2 Российская академия наук. Институт российской истории. Федеральная архивная служба России. Российский государственный архив социально-политической истории. Центральный архив Федеральной службы безопасности. В.Данилов, Р.Маннинг, Л.Виола «Коллективизация и раскулачивание. Документы и материалы в пяти томах. 1927—1939» 2009 йыл 7 ноябрь архивланған.
  40. ↑ Сколько было сослано кулаков?
  41. ↑ Архив Александра Н. Яковлева — Главная 2005 йыл 28 февраль архивланған.
  42. ↑ Архив Александра Н. Яковлева — Главная 2005 йыл 28 март архивланған.
  43. ↑ Из справки 4-го спец. отдела МВД СССР // Коммунист. 1991. N 3. С. 101.
  44. ↑ Материалы февральско-мартовского Пленума ЦК ВКП(б) 1937 г. // Вопросы истории. 1995. N 11 — 12. С. 15.
  45. ↑ О. И. Чистяков «История отечественного государства и права. Часть 2», 2001
  46. ↑ Сталин И. В. К вопросам аграрной политики в СССР. Речь на конференции аграрников-марксистов 27 декабря 1929 года // Вопросы ленинизма. М., 1952. С. 325.
  47. ↑ А. В. Гордеев «Концепция развития сельскохозяйственных потребительских кооперативов» (утв. Минсельхозом РФ 29.03.2006)
  48. ↑ 48,0 48,1 48,2 Документы свидетельствуют. Из истории деревни накануне и в ходе коллективизации. 1927—1932 гг. — М., 1989. С. 360—362. 2008 йыл 30 сентябрь архивланған.
  49. ↑ Карлин К. Г. «Организация раскулачивания на Северном Сахалине» 2010 йыл 20 ноябрь архивланған.
  50. ↑ Российский государственный архив Социально-политической истории (РГАСПИ), Ф. М-1. Оп. 23. Д. 976. Л. 6.
  51. ↑ Земсков В. Н. К вопросу о масштабах репрессий в СССР // Социологические исследования. — 1995. — № 9. — С. 118—127.
  52. ↑ Земсков В. Н. Спецпоселенцы в СССР. 1930—1960: Автореферат диссертации на соискание ученой степени доктора исторических наук. — М., 2005. — С. 34—35.
  53. ↑ Земсков В. Н. «Кулацкая ссылка» в 30-е годы // Социологические исследования. — 1991. — № 10. — С. 3—21.
  54. ↑ Кречетников, Артем. Раскулачивание: чем крестьяне большевикам не угодили?, Би-би-си, Москва (5 февраля 2010). 25 апрель 2015 тикшерелгән.
  55. ↑ 55,0 55,1 С. Кара-Мурза «Совет цивилизацияһы», ч. 1
  56. ↑ В.М.Курицын. История государства и права России. 1929-1940. М.: "Международные отношения", 1998
  57. ↑ Инструкция ЦК ВКП(б), СНК СССР от 08.05.1933 № п-6028 «о прекращении применения массовых выселений и острых форм репрессий в деревне»
  58. ↑ История Дальнего Востока России. Т. 3. Кн. 4. Мир после войны: дальневосточное общество в 1945—1950-е гг. — Владивосток, 2009. — С. 153
  59. ↑ 59,0 59,1 59,2 И. В. Сталин на конференции аграрников-марксистов 27 декабря 1929 г // Сталин И. В. Сочинения. М.,1952.Т. 12. С. 167—169
  60. ↑ И. В. Сталин. Речь на конференции аграрников-марксистов
  61. ↑ Постановление ЦК ВКП(б) «О темпе коллективизации и мерах помощи государства колхозному строительству»

Әҙәбиәт

үҙгәртергә
  • Трагедия советской деревни. Коллективизация и раскулачивание. 1927—1939. В 5 тт. Том 1. Май 1927 — ноябрь 1929. — М.: РОССПЭН, 1999.
  • Трагедия советской деревни. Коллективизация и раскулачивание. 1927—1939. В 5 тт. Том 2. Ноябрь 1929 — декабрь 1930. — М.: РОССПЭН, 2000.
  • Кооперативно-колхозное строительство в СССР. 1923—1927. М.: Наука, 1991.
  • Документы Госархива общественно-политических движений и формирований Архангельской области о приеме и расселении раскулаченных в Северном крае. 1930 г.: «С подготовительной работой для расселения на постоянное жительство „переселенцев“… обстоит из рук вон плохо…»
  • О мероприятиях по ликвидации кулацких хозяйств в районах сплошной коллективизации Постановление политбюро ЦК ВКП(б) 30 января 1930 г.
  • СЕКРЕТНАЯ ИНСТРУКЦИЯ ЦИК’ам И СОВНАРКОМАМ СОЮЗНЫХ И АВТОНОМНЫХ РЕСПУБЛИК, КРАЕВЫМ И ОБЛАСТНЫМ ИСПОЛНИТЕЛЬНЫМ КОМИТЕТАМ от 4.02.1930 г.
  • Советская деревня глазами ВЧК — ОГПУ — НКВД. 1918—1939. Документы и материалы в 4 томах. Том 2. 1923—1929. М.: РОССПЭН, 2000.
  • Лазарев С. Е. Советская власть и казачество: трансформации взаимоотношений (конец 1920-х — начало 1930-х годов) // Гражданин и право. 2016. № 11. С. 3-16.
  • Александров К. М. Зачем Сталин устроил Большой террор и утопил страну в крови: «Осужденным к расстрелу рубили головы топором» [интервью] // ИА «Лента.ру». / Корр. Андрей Мозжухин. — М., 2017. — 5 августа. — Электронный ресурс: www.lenta.ru.
  • Наша малая Родина: Хрестоматия по истории Новосибирской области, 1921—1991 // Сост. В. И. Баяндин, В. А. Ильиных, С. А. Красильников, И. С. Кузнецов и др. / Материалы Государственного архива Новосибирской области. — Новосибирск: ЭКОР, 1997. — 768 с. — ISBN 5-85618-093-3 (в том числе материалы по тайному визиту И. В. Сталина в Сибирь в 1928 и начале искусственного первого голодомора 1928—1929 гг., о начале ликвидации в СССР крестьянства как класса)).
  • 1928 год. Поездка И. В. Сталина в Сибирь. Документы и материалы // Известия ЦК КПСС. — М., 1991. — № 5. — С. 193, 196—199. ISSN: 0235-7097
  • 80 лет назад вышло постановление, начавшее Большой террор [«Возникло соревнование — кто больше арестует»] // Портал «Газета.ру» (публицистика). Интервью с учёным Л. А. Лягушкиной, МГУ. — М., 2017. — 2 июля. — Электронный ресурс: www.gazeta.ru.
  • Г. Ф. Доброноженко. «Кто такой кулак: трактовка понятия „кулак“ во второй половине XIX — 20-х гг. XX вв.» // статья
  • Институт российской истории РАН. Федеральная архивная служба России. Российский государственный архив социально-политической истории. Центральный архив ФСБ России. Коллективизация и раскулачивание. Документы и материалы в пяти томах. 1927—1939. Под ред.: В.Данилов, Р.Маннинг, Л.Виола. — М.: РОССПЭН, 2004
  • Н. А. Ивницкий, доктор исторических наук. Судьба раскулаченных в СССР. М.: Собрание, 2004

Һылтанмалар

үҙгәртергә
«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Кулактарҙы_эҙәрлекләү&oldid=1218321» битенән алынған