Крёз (Лидия батшаһы)
Крёз (һ. б.-греч. , Крез, Крес; б. э. т. 595—546 йылдар) Мермнадтар нәҫеленән Лидияның һуңғы батшаһы, 560—546 йылдарҙа хакимлыҡ иткән. Крёз беренселәрҙән булып һуғылған тәңкәләр сығара башлай, металдың таҙалыҡ стандартын (98 процентлы алтын йәки көмөш) һәм тәңкәнең алғы яғында батшаның герблы мисәте ҡуйылыуын (арыҫлан һәм үгеҙ башы) билдәләй. Ошо сәбәп арҡаһында ул антик донъяла әкиәттәгесә бай кеше тип таныла, уның исеме хатта уртаҡлыҡ исемгә әйләнә.
| Крёз | ||
| бор. грек. Κροῖσος | ||
 | ||
| ||
|---|---|---|
| Б.Э.Т 560 йыл — Б.Э.Т 546 йыл | ||
| Алдан килеүсе: | Алиатт II | |
| Дауамсы: | Дё=лётте Фарсия ба5ып ала | |
| Тыуған: | б. э. т. 595 | |
| Үлгән: | б. э. т. 546 Сарды[d], Салихлы[d], Маниса[d], Төркиә | |
| Нәҫел: | Мермнады | |
| Атаһы: | Алиатт II[d][1][2] | |
| Балалары: | Атис[d][2] | |
| Крёз | |
| бор. грек. Κροῖσος | |
 | |
| Зат | ир-ат |
|---|---|
| Тыуған көнө | б. э. т. 596 |
| Вафат булған көнө | б. э. т. 546 |
| Вафат булған урыны | Сарды[d], Салихлы[d], Маниса[d], Төркиә |
| Үлем сәбәбе | сожжение[d] |
| Атаһы | Алиатт II[d][1][2] |
| Бер туғандары | Ариенис[d] |
| Балалары | Атис[d][2] |
| Нәҫеле | Мермнады[d][1][2] |
| Һөнәр төрө | дәүләт эшмәкәре |
| Биләгән вазифаһы | царь Лидии[d][1][2] |
 Крёз Викимилектә | |
Сығанаҡтар
үҙгәртергәКрёз тураһында грек һәм латин авторҙарынан күп мәғлүмәт булһа ла, Лидия батшалығынан мәғлүмәттәрҙең ҡалмауы арҡаһында, ярыммифик фасад артында ысын йәҙрәне табыу һәм Лидияның һуңғы хакимының тарихи дөрөҫ биографияһын тергеҙеү бик ауыр. Крёз тураһында телгә алынған сығанаҡтар юҡ. Шына яҙыулы яҙмаларҙа ла, беҙҙең көндәргә килеп еткән аҙ һанлы Лидия яҙмаларында ла Крёз исеме осрамай. Лидия батшаһы үҙе яҙып ҡалдырған тип ихтималланған яҙма — Эфестағы Артемида ғибәҙәтханаһы бағаналары емереклектәрендә табылған грек телендәге өс бик ныҡ боҙолған яҙма. 2019 йылда Д. Д. һәм К. К. Крёз хакимлығы осорондағы бер нисә лидия тәңкәһенә анализ баҫтырып сығара, унда батшаның исеме Qλdãns тип бирелә.
Крёздың иң боронғо һаҡланып ҡалған портреты — уның амфораға усаҡта яныуы күрһәтелгән һүрәте беҙҙең эраға тиклем 490 йылға тиклем эшләнгән. Ошо уҡ «батырҙарса утта яныу» мотивы Вахилидтың беҙҙең эраға тиклем яҡынса 468 йыл менән билдәләнгән шиғырҙарында табырға мөмкин. Геродот «Тарихында» һәм Ксенофонт «Киропедияһында» Крёз тураһында ярайһы уҡ ентекле һөйләнә; шулай уҡ ул Ктесий Книдскийҙың "Персиктар"ының һаҡланып ҡалған фрагментында телгә алына. Лидия тарихсыһы Ксанфтың ышаныслыраҡ эше юғалғандыр күрәһең, уға Николай Дамасскийҙың Крёзға арналған ике өҙөгө нигеҙләнгән булыуы ихтимал. Лидия монархы тураһында хәбәр иткән Диодор Сицилийский фрагменты, моғайын, Эфор Кимскийға барып тоташалыр. Ниһайәт, Крёзды Плутарх, Марк Юниан Юстин, Иоанн Малала һәм башҡа бик күп һуңғы авторҙар телгә ала.
Хакимлыҡ итеүе
үҙгәртергәАтаһы Алиат II үлгәндән һуң (б. э. т. 600—560 йылдарҙа хакимлыҡ итә) Гиг тарафынан нигеҙ һалынған Мермнадтар династияһынан Лидияның һуңғы монархы Крёз, үҙенең тулы булмаған ағаһы менән бер аҙ көрәшкәндән һуң батша тәхетенә ултыра.
Крёз Греция һәм Кесе Азия ҡалаларын (Эфес, Милет һәм башҡаларҙы) буйһондороп һәм Кесе Азияның Галис йылғаһына тиклемге бөтә көнбайыш өлөшөн тиерлек баҫып алып, Лидия батшалығының территорияһын байтаҡҡа киңәйтә.
Крёз идара иткән осорҙа алтын һәм көмөш тәңкәләрҙе айырым һуға башлайҙар. Богатство Крёза вошло в поговорку, о нём сложилось много легенд. Согласно одной из них, Крёз спросил греческого мудреца Солона, когда тот однажды посетил столицу Лидии Сарды: можно ли считать владельца столь великих богатств поистине наисчастливейшим из смертных? На что Солон ответил: «Никого нельзя назвать счастливым прежде его смерти». Эта встреча упоминается во многих античных источниках, но невозможна по хронологическим соображениям. Крёз вступил на престол около 560 г. до н. э., а Солон был в Сардах на четверть века раньше[3]. Разговор Солона и Крёза описан, в частности, у Плутарха:
Крёз спросил его, знает ли он человека счастливее его. Солон отвечал, что знает такого человека: это его согражданин Телл. Затем он рассказал, что Телл был человек высокой нравственности, оставил по себе детей, пользующихся добрым именем, имущество, в котором есть всё необходимое, погиб со славой, храбро сражаясь за отечество. Солон показался Крёзу чудаком и деревенщиной, раз он не измеряет счастье обилием серебра и золота, а жизнь и смерть простого человека ставит выше его громадного могущества и власти. Несмотря на это, он опять спросил Солона, знает ли он кого другого после Телла, более счастливого, чем он. Солон опять сказал, что знает: это Клеобис и Битон, два брата, весьма любившие друг друга и свою мать. Когда однажды волы долго не приходили с пастбища, они сами запряглись в повозку и повезли мать в храм Геры; все граждане называли её счастливой, и она радовалась; а они принесли жертву, напились воды, но на следующий день уже не встали; их нашли мёртвыми; они, стяжав такую славу, без боли и печали узрели смерть. «А нас, — воскликнул Крёз уже с гневом, — ты не ставишь совсем в число людей счастливых?». Тогда Солон, не желая ему льстить, но и не желая раздражать ещё больше, сказал: «Царь Лидийский! Нам, эллинам, бог дал способность соблюдать во всём меру; а вследствие такого чувства меры и ум нам свойствен какой-то робкий, по-видимому, простонародный, а не царский, блестящий. Такой ум, видя, что в жизни всегда бывают всякие превратности судьбы, не позволяет нам гордиться счастьем данной минуты и изумляться благоденствию человека, если ещё не прошло время, когда оно может перемениться. К каждому незаметно подходит будущее, полное всяких случайностей; кому бог пошлёт счастье до конца жизни, того мы считаем счастливым. А называть счастливым человека при жизни, пока он ещё подвержен опасностям, — это всё равно, что провозглашать победителем и венчать венком атлета, ещё не кончившего состязания: это дело неверное, лишённое всякого значения»[4].
Крёз спросил его, знает ли он человека счастливее его. Солон отвечал, что знает такого человека: это его согражданин Телл. Затем он рассказал, что Телл был человек высокой нравственности, оставил по себе детей, пользующихся добрым именем, имущество, в котором есть всё необходимое, погиб со славой, храбро сражаясь за отечество. Солон показался Крёзу чудаком и деревенщиной, раз он не измеряет счастье обилием серебра и золота, а жизнь и смерть простого человека ставит выше его громадного могущества и власти. Несмотря на это, он опять спросил Солона, знает ли он кого другого после Телла, более счастливого, чем он. Солон опять сказал, что знает: это Клеобис и Битон, два брата, весьма любившие друг друга и свою мать. Когда однажды волы долго не приходили с пастбища, они сами запряглись в повозку и повезли мать в храм Геры; все граждане называли её счастливой, и она радовалась; а они принесли жертву, напились воды, но на следующий день уже не встали; их нашли мёртвыми; они, стяжав такую славу, без боли и печали узрели смерть. «А нас, — воскликнул Крёз уже с гневом, — ты не ставишь совсем в число людей счастливых?». Тогда Солон, не желая ему льстить, но и не желая раздражать ещё больше, сказал: «Царь Лидийский! Нам, эллинам, бог дал способность соблюдать во всём меру; а вследствие такого чувства меры и ум нам свойствен какой-то робкий, по-видимому, простонародный, а не царский, блестящий. Такой ум, видя, что в жизни всегда бывают всякие превратности судьбы, не позволяет нам гордиться счастьем данной минуты и изумляться благоденствию человека, если ещё не прошло время, когда оно может перемениться. К каждому незаметно подходит будущее, полное всяких случайностей; кому бог пошлёт счастье до конца жизни, того мы считаем счастливым. А называть счастливым человека при жизни, пока он ещё подвержен опасностям, — это всё равно, что провозглашать победителем и венчать венком атлета, ещё не кончившего состязания: это дело неверное, лишённое всякого значения»[5].
Геродот тағы ла бер риүәйәт һөйләп ҡалдыра, уға ярашлы, Крездың ике улы була: һаңғырау-телһеҙ зәғиф улы һәм тиҫтерҙәренән өҫтөн булған улы Атис. Крёз улы Атистың тимер һөңгө яраһынан үләсәген төшөндә күрә, шунан ҡурҡып Крёз улын хәрби походтарға ебәрмәй. Әммә улы осраҡлы рәүештә Фригий батшаһы улы Адрастың (Гордийҙың улы һәм Мидастың ейәне; Фригиянан аңғармаҫтан ағаһын үлтергән өсөн илдән ҡыуялған Гордийҙың улы һәм Мидастың ейәне) һөңгөһөнән һәләк була. Крёздың һаңғырау-телһеҙ улы, Геродот раҫлауынса, мөғжизәле рәүештә һауыға: Лидияның баш ҡалаһы Сардты штурмлағанда фарсы яугиры һөңгөһөн Крёзға төбәп һелтәргә торғанда улы, атаһы өсөн ҡурҡып: «Кеше, Крёзды үлтермә!» — тип ҡысҡырып ебәрә.
Крёз эллинофил була, Лидияны грек мәҙәниәтенә ылыҡтырырға тырыша һәм грек ғибәҙәтханаларына (Дельфа, Эфес) йомарт бүләктәр ебәрә. Мәҫәлән, Дельфалағы дөйөм грек ғибәҙәтханаһына ул саф алтындан арыҫлан һынын бүләк итә.[6] Крёз лампсакийҙарҙан тиран Херсонес Фракийскийҙы Өлкән Мильтиад әсирлегенән азат итә.
Лидияны фарсыларҙың яулауы
үҙгәртергәКрёз фарсы батшаһы һәм Ахеменидтар империяһына нигеҙ һалыусы Кир II менән һуғыша, ул, Мидияны буйһондороп, унан көнбайышта ятҡан илдәрҙе яулап алырға ҡарар итә.
Һуғышҡа тиклем үк Фарсияның йылдам күтәрелеүе Крёзды борсой, һәм ул яңы ҡеүәтле күршеһен нисек көсһөҙләндереү тураһында уйлай башлай. Һуңынан ул үҙенең илселәрен Грециялағы бөтә билдәле оракулдарға (Дельфа, Аба, Додон, Амфиарай, Трофоний һәм Бранхида) һәм Мысырҙағы (Ливиялағы Аммон оракулына) ебәрергә ҡарар итә.[7] Тәүҙә Крёз оракулдарҙың күрәҙәлек итә белеүҙәрен тикшерергә теләй. Шуға күрә ул үҙенең илселәренә оракулдарҙан, Лидиянан киткәндән һуң йөҙ көн үткәс, Лидия батшаһының нимә эшләүен һорарға ҡуша. Илселәр һәр оракулдың яуаптарын яҙып ала һәм кире Сардаға бара. Тик Дельф һәм Амфиарайҙың яуаптары ғына дөрөҫ булып сыға.[8] Тик был оракулдар ғына дөрөҫ яуап бирә.[9]
Артабан Крёз Аполлонда мәрхәмәт уятыу өсөн Дельфаға бүләктәр ебәрә . Шунан һуң батша, фарсыларға ҡаршы һуғыш башлау уңыш килтерерме, тигән һорау менән Дельфа һәм Аифиарайға илселәр ебәрә. Ике күрәҙәсе лә, һуғыш башлаһа, ул бик ҙур дәүләтте юҡ итәсәк, тигән яуапты бирә. Уның ҙур, ҡеүәтле дәүләте тураһында һәҙ барыуы аҙаҡ ҡына беленә. Күрәҙәселәр уға ҡеүәтле грек полисы менән союз төҙөргә кәрәклегенә күрһәтә. Крёз, Кирға ҡаршы һуғыш асып, ул державаны тар-мар итермен, тип уйлай. Лидия батшаһы Мысыр фирғәүене Амасис II һәм Вавилон монархыНабонид менән союз төҙөй.
Крёз грек полистарының ҡайһыһы иң ҡеүәтле икәнен белеп ҡала, һәм уға, Спарта һәм Афина иң ҡеүәтле грек ҡала-дәүләттәре, тип яуап бирәләр. Лидия батшаһы Спарта менән союз төҙөргә ҡарар итә. Ул Спартаға илселәр ебәргәс, спартанлылар ризалаша һәм Лидия менән союз төҙөй[10].
Һуңынан Лидия батшаһы элек Мидия, ә хәҙер Фарсия составына ингән Каппадокияға[11] һөжүм итә. Ғәскәрҙәрҙең сик буйы йылғаһы аша сығыуын еңеләйтеү өсөн ул, фәйләсуф һәм уның хәрби инженеры булараҡ сығыш яһаған ғалим Фалес Милетский кәңәше буйынса, йылға һыуының бер өлөшөн каналға йүнәлтә; шул уҡ ваҡытта Фалес үҙенең ватандаштарын-милеттарҙы Фарсияға ҡаршы Лидия менән хәрби союз төҙөүҙән иҫкәртә. Шунан һуң Крёз Птерия ҡалаһын баҫып ала, унда хәрби лагерь ойоштора һәм Каппадокия ҡалаларына һәм ауылдарына походтар менән барыу өсөн хәрби база булдыра. Ә Кир ғәскәр йыя һәм Птерияға юллана[12].
Фарсылар һәм лидиялылар араһындағы беренсе алыш Каппадокияның Птерия ҡалаһы диуарҙары янында була. Ул бер көн дауам итә һәм һөҙөмтәһеҙ тамамлана. Әммә Лидия ғәскәре Кир ғәскәренән һан яғынан ҡалыша, шуға күрә Крёз, яңы һөжүмгә әҙерләнеү өсөн, Сардамға сигенергә ҡарар итә. Ул үҙенең союздаштарына, Мысыр, Вавилонға һәм Спартаға илселәр ебәрә, 5 айҙан Сардам янына ярҙамға килергә тәҡдим итә. Лидия батшаһы, Кир бындай алыштан һуң шунда уҡ һөжүмгә ынтылмаясаҡ, тип уйлай һәм хатта ялланған яугирҙарын тарата. Әммә Кир дошманды йылдам эҙәрлекләй башлай һәм көтмәгәндә бөтә армияһы менән Лидияның баш ҡалаһы диуарҙары янына барып сыға.
Ҡала янындағы ҙур Тимбре тигеҙлегендә икенсе хәл иткес алыш була, унда, Ксенофонт хәбәр итеүенсә, ҡыйыу һуғышҡан мысыр отряды, уларҙы Крезға ҡаршы һуғышта дуҫ итеп ҡулланмауҙарын талап итеп, ҡорал һалырға ҡарар итә. Был ҙур алыштан һуң Лидия ғәскәрҙәре һәм уларҙың союздаштары — мысырҙар еңелә, иҫән ҡалған һуғышсылары менән улар Сард ҡәлғәһенә инеп ҡаса. Ҡала бик яҡшы нығытылған булһа ла, фарсылар ҡала акрополенә алып барған йәшерен һуҡмаҡты таба һәм 14 көн буйына ҡамауҙа тотҡандан һуң ҡапыл ғына ҡәлғәне баҫып ала.
Крёздың яҙмышы
үҙгәртергә
Лидияның баш ҡалаһы ҡолатыла, ә Крёз үҙе әсирлеккә алына (беҙҙең эраға тиклем 546 йыл). Бер фараз буйынса (Геродот һәм боронғо грек тарихсыларының күпселеге), Крёз яндырыуға хөкөм ителә, әммә Кир уны ярлыҡай; икенсе фараз буйынса Крёз язалана (боронғо көнсығыш шына яҙыу сығанаҡтары, әгәр зыян күргән «Набонид хроникаһы» фрагментында Лидияны яулап алыу тураһында һүҙ барһа).
Грек сығанаҡтары раҫлауынса, Кир Крёзды ярлыҡау ғына түгел, ә үҙе янында ултырта, уны үҙенең кәңәшсеһе итеп тәғәйенләй.
Ҡайһы бер хәҙерге заман тарихсылары, мәҫәлән, Стефани Уэст, Крёз ысынлап та усаҡта һәләк булған, тип иҫәпләй, ә уны ҡотҡарыу тураһындағы тарих Ахиакар[13] тураһында хикәйәләүгә оҡшаш легенда ғына. Канада тарихсыһы Джеймс Аллан Стюарт Эванс, гректар ҙа, вавилондар ҙа, моғайын, Крёз менән булған хәлде белмәгәндер, тип билдәләй[14].
.
Иҫкәрмәләр
үҙгәртергә- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 Крез, царь (урыҫ) // Энциклопедический словарь — СПб.: Брокгауз — Ефрон, 1895. — Т. XVIа. — С. 625.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 Любкер Ф. Croesus (урыҫ) // Реальный словарь классических древностей по Любкеру / под ред. Ф. Ф. Зелинский, А. И. Георгиевский, М. С. Куторга, Ф. Гельбке, П. В. Никитин, В. А. Канский, пер. А. Д. Вейсман, Ф. Гельбке, Л. А. Георгиевский, А. И. Давиденков, В. А. Канский, П. В. Никитин, И. А. Смирнов, Э. А. Верт, О. Ю. Клеменчич, Н. В. Рубинский — СПб.: Общество классической филологии и педагогики, 1885. — С. 356.
- ↑ Суриков, 2005
- ↑ Плутарх. Сравнительные жизнеописания. Солон. 27
- ↑ Плутарх. Сравнительные жизнеописания. Солон. 27
- ↑ Маккуин Дж. Г. Хетты и их современники в Малой Азии. — М.: Наука, 1983. — 183 с. — С. 179.
- ↑ Геродот. История. 1.46
- ↑ Геродот. История. 1.49
- ↑ Геродот. История. 1.48
- ↑ Геродот. История. 1.69
- ↑ Геродот. История. 1.71
- ↑ Геродот. История. 1.76
- ↑ Stephanie West, «Croesus' Second Reprieve and Other Tales of the Persian Court», Classical Quarterly (n.s.) 53(2003): 416—437, esp. pp. 419—424.
- ↑ Evans, J. A. S. What Happened to Croesus? (инг.) // The Classical Journal (инг.)баш. : journal. — 1978. — Т. 74. — № 1. — С. 34—40.
Сығанаҡтар
үҙгәртергә- Суриков И. Е. Глава II. Солон: певец и творец «благозакония» // Античная Греция: политики в контексте эпохи: архаика и ранняя классика. — М.: Наука, 2005. — С. 212—271. — 351 с. — ISBN 5-02-010347-0. Архивная копия от 30 января 2016 на Wayback Machine