Каразин Василий Назарович

Василий Назарович Каразин (1773 йылдың 30 ғинуары (10 феврале), Харьков губернаһы Богодуховский өйәҙе, Кручик имениеһы — 1842 йылдың 4 (16) ноябре, Николаев, Херсон губернаһы) — рус һәм украин дәүләт һәм йәмәғәт эшмәкәре, ғалим, инженер, мәғрифәтсе, хәҙерге көндә уның исемен йөрөткән Харьков университетына нигеҙ һала. Рәсәй империяһы халыҡ мәғарифы министрлығы булдырыу башланғысы менән сығыш яһай.

Каразин Василий Назарович
Зат	ир-ат
Гражданлыҡ	Рәсәй империяһы
Тыуған көнө	30 ғинуар (10 февраль) 1773
Тыуған урыны	Кручик[d], Богодуховский район[d], СССР
Вафат булған көнө	4 (16) ноябрь 1842 (69 йәш)
Вафат булған урыны	Николаев, Херсон губернаһы[d], Рәсәй империяһы
Ерләнгән урыны	Некрополь Николаева[d]
Хәләл ефете	Александра Васильевна Каразина[d]
Балалары	Филадельф Васильевич Каразин[d] һәм Николай Васильевич Каразин[d]
Һөнәр төрө	уйлап табыусы, сәйәсмән, метеоролог, педагог, инженер
Эшмәкәрлек төрө	политическая деятельность[d], социальная вовлечённость[d], образование[d], политика в области образования[d], сельскохозяйственные исследования[d] һәм Метеорология
Каразин Василий Назарович Викимилектә

Биографияһы

Полковник Назар Александрович Каразиндың улы, Екатерина II уға хеҙмәте өсөн бүләк итә Мәскәү һәм Харьков губерналарында, шул иҫәптән Кручикпоместьеһын бүләк итә. Каразиндар вәкилдәре Рәсәйгә Петр I заманында күсеп килгән дворян нәҫеле Караджиларҙан килеп сыҡҡан. Был нәҫелдең килеп сығышы аныҡ ҡына билдәле түгел, уның болгар, серб йәки грек сығышлы булыуы тураһында фараз бар. Григорий Караджи, Василий Назаровичтың ҡарт олатаһы, Софияның архиепискобы була, ә уның улы Александр Григорьевич, Василий Назаровичтың олатаһы, рус гвардияһы капитаны булып донъя ҡуя.

Василий Кременчуг һәм Харьков.ҡалаларындағы шәхси пансиондарҙа белем ала. Ун йәшенән хәрби Орденлы кирасир полкына яҙыла, һуңыраҡ Семёновский лейб-гвардия полкында иҫәптә тора. Хәрби хеҙмәттә формаль рәүештә тора, Санкт-Петербургтағы Тау корпусының лекцияларына йөрөй, һәм шунда тәжрибә талап иткән фәндәр тураһында мәғлүмәт ала, һәм үҙаллы уҡып булған белемен тағы ла арттыра. 1798 йылда сит илгә йәшерен инеү теләге менән яна — фәндә камиллашып, ҡаты режимдан ҡотолоу маҡсатында, — әммә Ковно янында тотола һәм, властарҙың ошағын донесение иҫкәртеү маҡсатында, батшаға ярлыҡау хаты ебәрә һәм, император Павел менән шәхсән осрашҡандан һуң, ғәфү ителә.

Александр I 1801 йылда тәхеткә ултырыу менән, Каразин йәмәғәт фекеренә ышаныу рухында батшалыҡ итеү программаһын үҙ эсенә алған аноним хат яҙа. Император авторҙы эҙләп табырға ҡуша, һәм уның менән яғымлы мөғәмәлә итеп, йәмәғәт эштәре буйынса үҙенә мөрәжәғәт итергә рөхсәт итә. Был хатында ла, Александр I һәм Николай Павловичҡа төбәлгән артабанғы сәйәси яҙмаларында ла Каразин йәмәғәт үҙидаралығы һәм халыҡ мәғарифы яҡлы булып сығыш яһай. Император Александр I уға ышанысы оҙаҡҡа бармай (3 йылға яҡын).

«Аделунг һәм Эйнбродттың һүҙҙәре буйынса, Ғали йәнәптәре юғары хисле кешеләргә һәм үҙен уратып алған кешеләргә бик иғтибарлы, кешенең көсһөҙлөгөн ғәфү ҙә итә, әммә рәхмәтле була белмәгәндәрҙе түҙеп тормай. Василий Назарьевич Каразин, бик аҡыллы кеше, Николай Николаевич Новосильцевтың тәҡдиме менән статс-секретарь итеп тәғәйенләнә, әммә ниндәйҙер бер эш буйынса, ҡурсалаусы кешеһе, Ноосильцев, менән алдан аңлашып тормайынса, уның ғәмәлдәрен тәнҡитләгәне өсөн, батшаның ышанысын юғалта».

Халыҡ мәғарифы министрлығы тигән айырым орган булдырыу идеяһын тәҡдим итә 1802 йылда, министрлыҡ булдырылғандан һуң ун йыл үтеүгә, ул училищелар баш идаралығында хаким сифатында күренекле роль уйнай. "Халыҡ мәғарифы ҡағиҙәләре"н, проекттар төҙөү һәм уны университет һәм академия уставтары проекттарын, башлыса, ул яҙған; ул министрлыҡтың «Халыҡ мәғарифы уңыштары тураһында айлыҡ яҙмалары» тип аталған махсус орган булдырған.

Василий Каразин Харьков университетына нигеҙ һалыу башланғысында тора. Урындағы дворяндарҙы уҡыу йортона нигеҙ һалыу эшенә күндерә, һәм улар 400 мең һум иғәнә күсерә. Башҡа хәйриә аҡсалары ла (сауҙагәрҙәр һәм екатеринослав дворяндарынн һ. б.) Каразин йоғонтоһо менән туплана.

Әммә Каразин Харьковтан университет эштәре буйынса киткәндән һуң (Харьковҡа университет ихтыяждары өсөн төрлө мастерҙпрҙы йәлеп итеү тураһында), үҙ мәнфәғәтендә ҡуллана тигән һылтау табып, 1804 йылдың 13 авгусында уны отставкаға китергә мәжбүр итәләр.

Отставкаға киткәндән һуң, Каразин үҙенең имениеһында, Кручикта, йәшәй, унда ауыл хужалығы һәм фән менән шөғөлләнә. Уның химия лабораторияһы һәм метеорологик станцияһы (Харьков губернаһында 1-се) була, унда ул бер нисә тиҫтә йыл дауамында шәхсән күҙәтеүҙәр алып бара, тупраҡты тиреҫләү буйынса тәжрибә үткәрә, яңы ауыл хужалығы ҡаралдылары төҙөй һәм үҙе уйлап сығарған хеҙмәт ҡоралдарын ҡуллана. Шунда уҡ ҙур халыҡ китапханаһы, халыҡ мәктәбе, ул крепостной крәҫтиәндәренә үҙидара мөмкинлеге биргән ауыл думаһы ойоштора: кәрҫтиәндәр оброкка алмашҡа атаһынан улына тапшырыла алырлыҡ ер биләмәләре ала, ә дин әһелдәре менән крәҫтиәндәр мөнәсәбәтен көйләү маҡсатында уларҙың айырым хәлен булдыра, һәм руханиҙарға эш хаҡы түләй һәм улар крәҫтиәндәрҙән талаптары өсөн бер нимә лә һорамай. Ауыл хужалығы буйынса яңы алымдарҙы таратыу маҡсатында, эшмәкәрлеге батаҡ киң йәйелдерелгән үҙенә бер төрлө «филотехник йәмғиәт» (1811—1818 йй.) ойоштора, һәм был башланғысына бик күп аҡса һәм энергияһын сарыф итә.

1820—1821 йылдарҙа «Семёновский тарихы» осоронда Преображенский полкын фетнәгә әйҙәгән имеш тип ғәйепләйҙәр. Каразин Шлиссельбург ҡәлғәһенә ябыла. Иреккә сығарылғандан һуң, үҙенең имениеһында полиция күҙәтеүе аҫтында йәшәй. Николаевта вафат була һәм шунда ерләнә.

Фәнни ҡаҙаныштары

Каразиндың 60-тан артыҡ мәҡәләһе төрлө журналдарҙа: «Вестнике Европы», «Украинский вестник», «Харьковские губернские ведомости» һ. б. баҫыла. Иң күренекле хеҙмәттәре — метеорология буйынса мәҡәләләре.

Фән өлкәһендә Каразин күп ҡырлы ғалим, новатор булып танылды. Үҙенең хеҙмәттәрендә ул дөйөм тарихҡа һәм айырым илдәрҙең тарихына, Рәсәй һәм уның айырым өлкәләре тарихына иғтибар итә. Фәнни эшмәкәрлегенең төп иғтибарын Рәсәйҙең иҡтисади нигеҙен тәшкил иткән ауыл хужалығына төбәй. Ул иген культураларының, шулай уҡ дөгөнөң яңы сорттарын сығара һәм үҫтерә, тупраҡты ашлау буйынса тикшеренеүҙәр башҡара, игенде яҡшыраҡ киптереү буйынса ҡорамалдар яһау маҡсатында рацинализаторлыҡ эше алып бара, ҡытай һуғыу станогы тип аталған ҡоролманы камиллаштыра. Буяусы минералдарҙы һәм үләндәрҙе тикшерә һәм һөҙөмтәлә яңы буяуҙар уйлап таба. Алфёров менән берлектә юғары сифатлы цемент етештереү ысулын эшләй. Концентраттар һәм ҡайһы бер аҙыҡ-түлек тауарҙарын әҙерләү һәм сифатын күтәреү буйынса ҙур ғына уңыштарға өлгәшә,емеште консервациялау һәм һаҡлауға үҙенең өлөшөн индерә. Ул емеш-еләкте һыу пары йылыһы менән киптереү технологияһын эшләй, һәм тап шуның арҡаһында киптерелгән емештәр таҙа, тәмле килеш ҡалған һәм саф еҫтәрен оҙаҡ һаҡлаған.

Ғаиләһе

Беренсе ҡатыны (Домна Ивановна, 1782 йылда тыуған, туйҙары 1796 йылдың февралендә була) бала аҫырағанда үлә, икенсе ҡатыны — Александра Васильевна Каразина, ҡыҙ фамилияһы — Бланкеннагель (Мухина)

Василий Назарович менән Александра Васильевна Каразиндарҙың 8 балаһы була:

• Пелагея (1806—?).
• Василий (1807—1847 г.). В. Н. Каразин исемендәге Харьков милли университетының физика-математика факультетын, подпрапорщиктар мәктәбен тамамлай, Свеаборг рус хәрби флоты ҡәлғәһендә хеҙмәт итә, Рус-төрөк һуғышының (1828—1829) 11 алышынеда һәм бәрелештәрендә ҡатнаша. Отставкаға сыҡҡандан һуң, рус шағирҙарын француз теленә тәржемә итә. Балаһы булмай.
• Егор (Георгий) (1809—?) Семёновский лейб-гвардия полкы прапорщигы.
• Каразин Филадельф Васильевич (1810—1878 г.). Харьков университетының философия факультеты әҙәбиәт бүлеген тамамлай. Сит илдәр коллегияһында хеҙмәт итә, һуңынан (1837—1853, Николаев) Ҡара диңгеҙ флоты штабында махсус йомоштар чиновнигы сифатында һәм Ҡара диңгеҙ флоты командующийы адмирал Михаил Петрович Лазарев янында поход канцелярияһы мөдире, 1854—1862 йй. — Дәүләт милеге министрлығында, 1862 йылдан Эске эштәр министрлығында эшләй; действительный статский советник дәрәжәһендә отставкаға китә. Санкт-Петербургта ерләнгән. Контр-адмирал Феодосий Иванович Цацтың ҡыҙы Евгенияға өйләнә. В. Н. Каразиндың биографы.
• Александр (1814—1837 йәки 1839). Харьков университетын тамамлай.
• Николай (1816—1874 г.). Армияла хеҙмәт итә, штабс-ротмистр чинында отставкаға китә (1842). Алты бала атаһы, рәссам Николай Николаевич Каразин да уның улы.
  • Каразин Николай Николаевич, русский рәссам—баталист һәм яҙыусы, участник Рәсәй империяһының Урта Азия походында ҡатнашҡан.
• Феодосия (1819—?)
• Валериан (1823—?)

Хеҙмәтен баһалау

В. Н. Каразиндың шәхесе һәм тәртибе (үҙе күренекле роль уйнаған Халыҡ мәғарифы министрлығынан 1804 йылда эштән китеү сәбәбе лә) әлегә тиклем асыҡланмаған. Бер яҡтан, ул янып торған һәм выжданлы шәхес булараҡ танылған һәм Александр Иванович Герцендың 1862 йылда «Полярная звезда» альманахында баҫылған «Император Александр I һәм В. Н. Каразин» тигән мәҡәләһендә юғары баһаланған; украин тарихсылары (ул харьков помещигы һәм Харьков университетына нигеҙ һалыусы) уны александр осороноң, бигерәк тә крәҫтиән мәсьәләләре буйынса, иң алдынғы эшмәкәрҙәренең береһе тип һанай. Икенсе яҡтан, еще Александр Фёдорович Воейков үҙенең «Дом сумасшедших» тигән сатираһында Каразин тураһында былай тип яҙған.

Вот в передней раб писатель Каразин — хамелеон, Земледел, законодатель… Взглянем, что марает он? Песнь свободе, деспотизму, Брань и лесть властям земным, Гимн хвалебный атеизму И акафист всем святым!

Был һуңыраҡ табылған архив материалдары менән дәлиләнә: 1820 йылда Каразин Виктор Павлович Кочубейға Пушкин (шул хаттар Пушкинды Петербургтан һөргөнгә оҙатыу ҡарарына йоғонто яһаған) һәм башҡа «азат фекер йөрөтөүсе дворяндар» өҫтөнән яла яҙған.

Память

Каразин һәйкәле постаментындағы яҙыу, Харьков: «Харьков университетын булдырыуҙың төп предметы булып минең һөйөклө илемдең һәм Рәсәйҙең көн уртаһындағы төбәгенең муллығы тора»

Файл:Меморіальна дошка на честь Каразіна.jpg

Мемориальная доска в Харькове

• Харьковта Каразин исемен йөрөткән урам бар.
• 1996 йылдан уның исемен Харьков милли университеты йөрөтә.
• 1905 йылда Харьковта Каразинға һәйкәл ҡуйыла (урындан урынға 5 тапҡыр күсерелә).
• Кручик ауылында Каразинға һәйкәл.
• Богодуховта Каразин майҙаны һәм урамы.
• Йәш Каразиндың профиле менән гранит мемориаль таҡта (Богодуховтағы 1-се гимназия, 2013 йылдың 15 ғинуарында асыла).

Әҙәбиәт

• Каразин Василий Назарович // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
• Абрамов В. Я. В. Н. Каразин (основатель Харьковского университета): Его жизнь и общественная деятельность. — СПб.: Типография товарищества "Общественная польза", 1891.
• Жихарев С. П. Записки современника. — М., Л.: Издательство Академии Наук СССР, 1955.

Һылтанмалар

• А. М. Л. Памяти Василия Назарьевича Каразина // Исторический вестник, 1892. — Т. 50. — № 12. — С. 755—763. 2018 йыл 25 февраль архивланған.
• Русские эмигранты в царствование императора Павла / Каразин В. Письмо от 14 августа 1798 г.; Фон-дер-Ховен Х. Письмо от 1800 г. // Русская старина, 1873. — Т. 7. — № 4. — С. 567—573. 2017 йыл 22 октябрь архивланған.