Айыутабан
Айыутабан (рус. Боре́ц, Акони́т, лат. Aconítum) — лютиктар ғаиләһенә ингән уҡ япраҡлы, төрлө төҫтәге өйкөм сәскәле күп йыллыҡ үҫемлек; бал ҡорттары уның татын һәм һеркәһен яратып йыя.
| Айыутабан | |||||||||||||||||||||
 Борец клобучковый (Aconitum napellus) — типовой вид рода | |||||||||||||||||||||
| Фәнни классификация | |||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
|
арауыҡтағы ранг
| |||||||||||||||||||||
| Халыҡ-ара фәнни исеме | |||||||||||||||||||||
|
Aconitum L., (1753) | |||||||||||||||||||||
| Төр өлгөһө | |||||||||||||||||||||
| Бүлендек таксондар | |||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||
 | ||||||||||
Йомғаҡлы айыутабан. О. В. Томе, «Flora von Deutschland, Österreich und der Schweiz», 1885 китабынан ботаник иллюстрация
| ||||||||||
 |
 |
Сәскә һәм уның диаграммаһы.
|
Таралышы
үҙгәртергәЯҡынса 300 төрө билдәле, Төньяҡ ярымшарҙың уртаса бүлкәтендә таралған. Башҡортостанда 2 төрө үҫә: имәнлек айыутабаны һәм бүре айыутабаны. Имәнлек айыутабаны ҡоро болонда һәм ташлы далала, бүре айыутабаны урманда, аҡланда, урман буйында, тау болононда үҫә; республиканың бөтә биләмәһендә, йышыраҡ урманлы һәм таулы райондарҙа таралған.
Ботаник яҙма
үҙгәртергәКүп йыллыҡ үлән. Һабағы төҙ, бейеклеге 80—200 см. Япрағы бармаҡ бүленешле йәки теленмә. Сәскәһе торҡа һымаҡ, һары, шәмәхә төҫөндә, сәскәлеге — тәлгәш, июнь—июлдә сәскә ата. Емеше күп япраҡлы, июль—августа өлгөрә.
Декоратив һәм ағыулы үҫемлек. Составында алкалоидтар бар, медицинала ҡулланыла.
Төрҙәр теҙмәһе
үҙгәртергәЫрыу үҙенә 250—300 төрҙө берләштерә. Улар Төньяҡ ярымшарҙа таралған. Рәсәй биләмәләрендә 75 төрө билдәле. Шуларҙың бер нисәһе:
- Aconitum alboviolaceum Kom. — Борец бело-фиолетовый
- Aconitum altaicum Steinb. — Борец алтайский
- Aconitum ambiguum Rchb. — Борец сомнительный
- Aconitum angusticassidatum Steinb. — Борец узко-шлемовый
- Aconitum anthora L. — Борец противоядный
- Aconitum apetalum (Huth) B.Fedtsch. — Борец мелколепестный
- Aconitum arcuatum Maxim. — Борец извилистый
- Aconitum baicalense Turcz. ex Rapaics — Борец байкальский
- Aconitum barbatum Pers. — Борец бородатый, йәки Борец степной
- Aconitum biflorum Fisch. ex DC. — Борец двуцветковый
- Aconitum carmichaelii Debeaux. — Борец Кармихеля
- Aconitum crassifolium Steinb. — Борец толстолистный
- Aconitum cymbulatum (Schmalh.) Lipsky — Борец ладьевидный
- Aconitum czekanovskyi Steinb. — Борец Чекановского
- Aconitum decipiens Worosch. & Anfalov — Борец обманчивый
- Aconitum delphinifolium DC. — Борец живокостнолистный
- Aconitum ferox Wall. ex Ser. — Борец свирепый
- Aconitum fischeri Rchb. — Борец Фишера
- Aconitum flagellare (F.Schmidt) Steinb. — Борец плетевидный
- Aconitum flerovii Steinb. — Борец Флёрова
- Aconitum jaluense Kom. — Борец ялусский
- Aconitum karakolicum Rapaics — Борец каракольский
- Aconitum kirinense Takeda — Борец гиринский
- Aconitum komarovii Steinb. — Борец Комарова
- Aconitum krylovii Steinb. — Борец Крылова
- Aconitum kusnezoffii Rchb. — Борец Кузнецова
- Aconitum lasiostomum Rchb. — Борец шерстистоусый
- Aconitum leucostomum Worosch. — Борец белоустный
- Aconitum macrorhynchum Turcz. ex Ledeb. — Борец крупноносый
- Aconitum maximum Pall. ex DC. — Борец крупный, йәки Агат
- Aconitum monticola Steinb. — Борец горный
- Aconitum napellus L. — Борец клобучковый, йәки Борец синий
- Aconitum nasutum Fisch. ex Rchb. — Борец носатый
- Aconitum nemorum M.Pop. — Борец лесной
- Aconitum noveboracense A.Gray ex Coville — Борец новеборацензе
- Aconitum orientale Mill. — Борец восточный
- Aconitum pubiceps (Rupr.) Trautv. — Борец опушённый
- Aconitum raddeanum Regel — Борец Радде
- Aconitum ranunculoides Turcz. ex Ledeb. — Борец лютиковидный
- Aconitum rotundifolium Kar. & Kir. — Борец круглолистный
- Aconitum sachalinense F.Schmidt — Борец сахалинский
- Aconitum saposhnikovii В.Fedtsch. — Борец Сапожникова
- Aconitum septentrionale Koelle — Борец северный, йәки Борец высокий
- Aconitum sichotense Kom. — Борец сихотинский
- Aconitum smirnovii Steinb. — Борец Смирнова
- Aconitum soongaricum Stapf — Борец джунгарский
- Aconitum stoerkianum Rchb. — Борец Штёрка
- Aconitum sukaczevii Steinb. — Борец Сукачёва
- Aconitum talassicum M.Pop. — Борец таласский
- Aconitum tranzschelii Steinb. — Борец Траншеля
- Aconitum umbrosum (Korsh.) Kom. — Борец тенелюбивый
- Aconitum variegatum L. — Борец пёстрый
- Aconitum villosum Rchb. — Борец мохнатый
- Aconitum volubile Pallas ex Koelle — Борец вьющийся
- Aconitum zeravschanicum Steinb. — Борец зеравшанский
Иҫкәрмәләр
үҙгәртергәӘҙәбиәт
үҙгәртергә- Г. Д.Зәйнуллина.Умартасылыҡ һүҙлеге. 2001 й. Өфө. 255 бит. ISBN 5-295-02 844-5
- Агапова Н. Д. Семейство лютиковые (Ranunculaceae) // Жизнь растений. В 6-ти т. Т. 5. Ч. 1. Цветковые растения / Под ред. А. Л. Тахтаджяна. — М.: Просвещение, 1980. — С. 210—216.
- Штейнберг Е. И. Род 525. АКОНИТ или БОРЕЦ — ACONITUM L. // Флора СССР. В 30-ти томах / Главный редактор акад. В. Л. Комаров; Редактор тома Б. К. Шишкин. — М.—Л.: Издательство Академии Наук СССР, 1937. — Т. VII. — С. 183—236. — 792 + XXVI с. — 5200 экз.
- Гиляров М. С. Биологический энциклопедический словарь. — М.: Советская энциклопедия, 1986. — С. 15. — 831 с.
- Гаммерман А. Ф., Гром И. И. Дикорастущие лекарственные растения СССР. — М.: Медицина, 1976. — 288 с.
- Gardeners’ Encyclopedia of Plants & Flowers. — Dorling Kindersley Limited, London, 1995.
Һылтанмалар
үҙгәртергә- Аконит // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.) (Тикшерелеү көнө: 12 июль 2011)
- Аконит — Ҙур совет энциклопедияһында мәҡәлә (Тикшерелеү көнө: 31 август 2009)
- Аконит на сайте Энциклопедия декоративных садовых растений (Тикшерелеү көнө: 31 август 2009)
- Забелина Н. Аконит — красивый, строгий, ядовитый. Часть 1. 2013 йыл 27 сентябрь архивланған. Часть 2. 2010 йыл 18 декабрь архивланған. На сайте Мир увлечений 2010 йыл 18 декабрь архивланған.