Азия уйындары

Азия уйындары эмблемаһы

Азия уйындары (шулай уҡ азиада тип тә йөрөтөлә) — Азияның бөтә илдәре атлеттары араһында 1951 йылдан башлап дүрт йыл һайын үткәрелә торған спорт ярышы. Уйындар Халыҡ-ара Олимпия комитеты күҙәтеүе аҫтында үтә. Миҙалдар һәр спорт төрөндә бирелә: беренсе урын өсөн — алтын, икенсегә — көмөш, өсөнсөгә — бронза.

Ярышты үҙ иленән вәкәләтлек иткән Милли Олимпия комитеты башлай. Дәүләт флагы һәм гимны наградалар тапшырыу тантанаһын оҙата. Һәр ил отҡан миҙалдар һанын күрһәтеп торған таблицалар файҙаланыла. Тик танылған дәүләттәр генә сығыш яһай, шулай ҙа ҡайһы бер суверенһыҙ дәүләттәр ҙә ҡатнашҡылай. Тайвань «Ҡытай Тайбэйы» булараҡ сығыш яһай.

Ун бишенсе йәйге уйындар Дохала — Катар баш ҡалаһында 2006 йылдың 1— 15 декабрендә үтте. Ун алтынсы йәйге уйындар Ҡытайҙа, Гуанчжоуҙа, 2010 йылдың 12—27 ноябрендә булды.

Ун етенсе уйындар Көньяҡ Кореяла, Инчхонда, 2014 йылдың 19 сентябренән 4 октябренә тиклем барҙы.

Тарихы

Алыҫ Көнсығыш Уйындары-Чемпионат

Азия уйындары бәләкәй спорт ярышынан башлана. Алыҫ Көнсығыш уйындары-чемпионат өс ил: Япон империяһы, Филиппин һәм Ҡытай Республикаһы араһында берҙәмлекте һәм хеҙмәттәшлекте күрһәтеү өсөн ойошторола. Беренсе уйын Манилала 1913 йылда үткәрелә. Башҡа Азия илдәре һуңынан ҡушыла. Был уйындар 1938 йылда, Япония Ҡытайға бәреп ингәс һәм Тымыҡ океан төбәгендә экспансия башлағас өҙөлә.

Азия уйындарының барлыҡҡа килеүе

Икенсе донъя һуғышынан һуң Азияның бер нисә иле бойондороҡһоҙлоҡ ала. Яңы илдәрҙең күпселеге үҙ-ара аңлашыуҙы нығытыу өсөн ярыштарҙың яңы төрөн индерергә була. 1948 йылдың авгусында Лондондағы Ун дүртенсе Олимпия уйындары барышында Һиндостан Олимпия комитеты Азия спорт командалары башлыҡтарына Азия уйындары үткәреү идеяһы тураһында фекер алышырға тәҡдим итә. Улар "Азия Атлеттар Федерацияһы"н ойошторорға ҡарар итә. 1949 йылдың февралендә ул рәсми ойошторола һәм «Азия уйындары федерацияһы» тип атала. Беренсе Азия уйындарын Нью-Делиҙа үткәрергә булалар.

Федерацияны үҙгәртеү

1962 йылда Федерацияла Тайвань менән Израилде ҡабул итеү буйынса фекерҙәр төрлөлөгө килеп тыуа. Уйынды ҡабул итеүсе Индонезия был илдәрҙе Федерацияға индереүгә ҡаршы була. 1970 й. Көньяҡ Корея Төньяҡ Корея яғынан килеп тыуған хәүеф арҡаһында уйынды үткәрә алмай, уйын Бангкокта — Таиланд баш ҡалаһында — Корея сараларын ҡулланып үткәрелә. 1973 й. АҠШ менән ҡайһы бер илдәрҙең Тайванде таныуы һәм Израилдәге Ғәрәп милли оппозицияһы арҡаһында фекер айырымлыҡтары килеп сыға. 1977 йылда Пакистан Бангладеш һәм Һиндостан менән конфликт арҡаһында уйынды үткәрә алмай. Уйын тағы Бангкокка күсерелә. Был ваҡиғаларҙан һуң Азияның Милли Олимпия комитеттары Азия уйындары Федерацияһының уставын үҙгәртергә була. Азияның Олимпия советы тигән яңы берекмә ойошторола. Был совет 1986 йылдан бирле уйындарҙы күҙәтеү аҫтында тота.

Тайвань ҡабул ителә, ләкин Азияның Олимпия советы уны, Халыҡ-ара олимпия комитеты стандарттарына ярашлы, «Ҡытай (Тайбэй)» тип атай. Израиль сығарыла һәм Европа ярыштарына индерелә.

Киңәйеү

1994 йыл уйындарына, ҡайһы бер илдәрҙең ҡаршы төшөүенә ҡарамаҫтан, АОС элекке совет республикаларын — Ҡаҙағстан, Ҡырғыҙстан, Үзбәкстан, Төркмәнстан һәм Тажикстанды — саҡыра.

2006 йылда Австралияны АОС-ҡа алыуҙан баш тарталар.

2010 йылда Азия уйындарына тәү башлап крикет индерелә.

Йәйге Азия уйындары исемлеге

2014 йылға тиклем Азия уйындарын ҡабул иткән илдәр.Ҡыҙыл нөктәләр Уйын булған ҡалаларҙы күрһәтә

Японияның 1958 йылғы Азия уйындарына бағышланған маркаһы

Йыл	Һан	Урын	Дата	Илдәр
1951	I	Нью-Дели, Һиндостан	4—11 март	11
1954	II	Манила, Филиппин	1—9 май	19
1958	III	Токио, Япония	24 май — 1 июнь	16
1962	IV	Джакарта, Индонезия	24 август — 4 сентябрь	12
1966	V	Бангкок, Таиланд	9—20 декабрь	16
1970	VI	Бангкок, Таиланд (2)	9—20 декабрь	16
1974	VII	Теһран, Иран	1—16 сентябрь	19
1978	VIII	Бангкок, Таиланд (3)	9—20 декабрь	19
1982	IX	Нью-Дели, Һиндостан (2)	19 ноябрь — 4 декабрь	23
1986	X	Сеул, Корея Республикаһы	20 сентябрь — 5 октябрь	23
1990	XI	Пекин, Ҡытай	22 сентябрь — 7 октябрь	36
1994	XII	Хиросима, Япония	2—16 октябрь	42
1998	XIII	Бангкок, Таиланд (4)	6—20 декабрь	41
2002	XIV	Пусан, Корея Республикаһы	29 сентябрь — 14 октябрь	44
2006	XV	Доха, Катар	1—15 декабрь	45
2010	XVI	Гуанчжоу, Ҡытай	12—27 ноябрь	45
2014	XVII	Инчхон, Корея Республикаһы	19 сентябрь — 4 октябрь
2018	XVIII	Джакарта, Индонезия	ноябрь
2023	XIX

Дөйөм миҙалдар иҫәбе

Место	Ил	Алтын	Көмөш	Бронза	Бөтәһе
1	ҠХР	1,342	900	653	2,895
2	Япония	957	980	913	2,850
3	Корея Республикаһы	696	606	761	2,063
4	Иран	159	161	175	495
5	Ҡаҙағстан	140	141	200	481
6	Һиндостан	139	178	285	602
7	Таиланд	121	159	233	513
8	КХДР	98	132	166	396
9	Ҡалып:TPE	82	125	255	452
10	Филиппин	63	112	215	390
11	Үзбәкстан	63	96	114	273
12	Ҡалып:INA	60	95	203	358
13	Малайзия	56	88	132	276
14	Пакистан	44	63	93	200
15	Сингапур	37	55	101	193
Total		4,313	4,295	5,136	13,744

Спорт төрҙәре исемлеге

• Академик ишеү — 1982 йылдан
• Бадминтон — 1962 йылдан
• Баскетбол — һәр ваҡыт
• Бейсбол — 1994 йылдан
• Бильярд — 1998 йылдан
• Бодибилдинг — 2002—2006 йылдар
• Бокс — 1954 йылдан
• Көрәш — 1954 йылдан
• Боулинг — 1978 йыл, 1986 йылдан
• Һыуҙағы поло
• Велоспорт — 1951 йыл, 1958 йылдан
• Волейбол — 1958 йылдан
• Гандбол — 1982 йылдан
• Гимнастика — 1974 йылдан
• Гольф — 1982 йылдан
• Байдаркала һәм каноэла ишеү — 1990 йылдан
• Дзюдо — 1986 йылдан
• Кабадди — 1990 йылдан
• Карате — 1994 йылдан
• Ат спорты — 1982—1986 йылдар, 1994 йылдан
• Крикет — 2010 йылдан
• Еңел атлетика — һәр ваҡыт
• Өҫтәл теннисы — 1958—1966 йылдар, 1974 йылдан
• Елкәнле спорт — 1970 йыл, 1978 йылдан
• Йөҙөү — һәр ваҡыт
• Регби-7 — 1998 йылдан
• Самбо — 2014 йылдан
• Сепактакрау — 1990 йылдан
• Сквош — 1998 йылдан
• Хәҙерге заман бишбәйгеһе — 1994 йыл, 2002 йыл
• Софтбол — 1990 йылдан
• Софт-теннис — 1994 йылдан
• Спорт бейеүе — 2010 йылдан
• Йәйәнән атыу — 1978 йылдан
• Атыу — 1954 йылдан
• Теннис — 1958—1966 йылдар, 1974 йылдан
• Триатлон — 2006 йылдан
• Тэквондо — 1986 йылдан
• Ауыр атлетика — 1951—1958 йылдар, 1966 йылдан
• Ушу — 1990 йылдан
• Фехтование — 1974—1978 йылдар, 1986 йылдан
• Футбол — һәр ваҡыт
• Үләндәге хоккей — 1958 йылдан
• Шахмат — 2006 йылдан

Башҡа Азия уйындары

Төп Азия уйындарынан тыш, шулай уҡ Ҡышҡы Азия уйындары (1986 йылдан), Биналағы Азия уйындары (2005 йылдан таҡ йылдарҙа), Пляждағы Азия уйындары (2008 йылдан йоп йылдарҙа), шулай уҡ төбәк (Үҙәк Азия, Көнсығыш Азия, Көньяҡ Азия, Көньяҡ-Көнсығыш Азия һәм Көнбайыш Азия) уйындары үткәрелә.

Һылтанмалар

• Игры на сайте Олимпийского совета Азии 2012 йыл 14 апрель архивланған.  (инг.)