Мазина Шук
Ҡүбәләк – Тиләү.
Ғилми Һәм тарихи яҙмаларҙа ошо ике ырыу исеме һәр саҡ йәнәш ҡулланыла. Хатта ҡайһы ваҡыт был ике атама араһында һыҙыҡса ла ҡуялар. Тимәк, ундай кешеләр был һүҙҙәрҙе бер үк ырыу тип һанай. Риүәйәттәргә һәм тарихи сығанаҡтарға ҡарағанда, Ҡүбәләк менән Тиләү ырыу-ҡәрҙәштәр. Улар, тарихтан билдәле булыуынса, һәр саҡ күрше булып йәшәгән. Элек-электән Ҡүбәләк һәм Тиләү ырыуҙары үҙҙәренең үҙҙаллылыҡтарын һаҡларға, хөрмәт итергә ынтылған, ырыу атрибуттарына тоғро ҡалған. Заманында Тиләү тигән ауыл да булған. Тик 1921 йылғы аслыҡтан һуң юҡҡа сыҡҡан. Иҫән ҡалғандары күрше Мәҫкәү ауылына күскән. Хәҙер Тиләү ырыуына Мәҫкәү, Ташҡыя, Йәһүҙә, Науырҙа, Ғәҙелша, Сораман, Көсөн, Яңы Байрамғол, Кәйепҡол, Муса, Ҡалуй, Бәләкәй Ҡаҙаҡҡол, Амангилде, Ғәлиәхмәр, Рафиҡ, Кипмәк ауылдары ҡарай. Ҡүбәләк ырыуына Учалының көньяҡ өлөшөндә Түбәнге Ҡарағужа, Ҡаҙаҡҡол, Ҡобағош, Оҙонгул, Баттал, Аһылай ауылдары ҡарай. Әбйәлил районының төньяғында Аһылай (Өскүл), Рәхмәт, Яйҡар (Кәтә), Байым, Иҫке Балапан, Яңы Балапан, Туйыш, Йәнәкәй, Мораҡай һәм Белорет районының Абҙаҡ ауылдары ла – Ҡүбәләк ырыуыныҡы. 30-сы йылдарҙан һуң был ырыу-тәүҙә ике, 1964 йылдан һуң 3 районға бүленеп ҡалды. Совет власының тәүге йылдарында Ҡүбәләк – Тиләү волосы булған. Ул үҙәге Белорет булған Тамъян – Ҡатай кантонына ҡараған. Боронғораҡ осорҙа, мәҫәлән XVIII быуатта һәр ырыу үҙе бер волос булып йәшәгән. Рәсәй чиновниктарына башҡорт халҡы менән шундай етәкселек итеү уңайлыраҡ булғандыр, моғайын. Хәҙер XX быуат аҙағында, ҡайһы бер кешеләр үҙҙәренең ҡайһы ырыуға ҡарауын да белмәй. Был ике ырыу тарихына күҙ һалайыҡ. Тиләү ырыуы тарихы Алтай дәүеренә барып тоташа. Ниндәй сәбәп арҡаһында башҡорт ырыуҙары Урта Азияға күсеп китә. Унда йәшәгәндә, Тиләү ырыуы көсәйеп, зурайып китә. Профессор Рим Янғүжин үҙенең “Табындар” тигән мәҡәләһендә (“Башҡортостан”, 23.07.1991 й ) түбәндәге юлдарҙы яҙа: “Алтын Урҙа заманында тиләүҙәр бер бөтөн конфедерация булып йәшәгән. Әммә тарихи шарттар арҡаһында улар башҡорттар, ҡаҙаҡтар, үзбәктәр һәм ҡарағалпаҡтарға бүленгән”. Башҡорт тиләүҙәре һәм күбәләктәр төньяҡҡа күсенгән. Хәҙерге Туймазы, Шаран районы ерҙәренә килеп төпләнгән булырға тейеш. Туймазы ҡалаһын һәүәҫкәр тарихсы Мирғәзиән Мирхәйҙәров ағай тикшереүҙәренә ҡарағанда, улар Тамъян, Әйле, Меңле ырыуҙары менән күрше булып йәшәгәндәр. Хәҙерге Башҡортостандың көнбайыш өлөшөндә йәшәгәндә лә Ҡүбәләк һәм Тиләү ырыуҙары бер-береһе менән яҡын күрше булып бик татыу йәшәгән. Тирә-яҡта ҙур ырыуҙар булыуы, етмәһә, Ҡазан ханлығының яҡынлығы, шул ханлыҡ вәкиле, башҡорттар өҫтөнән хакимлыҡ итеусе Өфө кенәзе Ҡарағөлөмбәттең ҡанығыуы ике ырыуға ла йәйрәп йәшәргә мөмкинлек бирмәй, Ҡүбәләк, Тиләү ырыуын ҡыҫырыҡлай башлай. Халыҡ ижады әҫәрҙәренә ҡараҡанда, Ҡүбәләк һәм Тиләүҙең мең башы Ҡобағош сәсән, ғәҙелһеҙлеккә риза булмай, хан вәкилдәренә каршы сыға, әммә еңелә. Риүәйәттәргә ҡарағанда, хан кешеләре Ҡобағошто эҙәрлекләй башлай. Ул Бөйрән мәмерйәһендә йәшеренеп ҡала. Күрәһең, ул боронғо күршеләре – табындар менән яҡшы мөнәсәбәттә һәм аралашып йәшәгәндәр. Мең башлығы Ҡобағош табындар менән килешеп, Ҡүбәләк һәм Тиләү ырыуҙарын яңы урынға, Урал артына күсергән. Мейәс менән Миндәк йылғалары араһында йәйләүҙәрен беләбеҙ – Ҡара табын шәжәрәһе буйынса. Тимәк, табындар Ҡүбәләк һәм Тиләү ырыуҙары кешеләренә үҙҙәренең Миндәк, Ҡыҙыл йылғалары башындағы ерҙәрен биргән булып сыға. Әммә Ыҡ буйҙарында ла, алыҫ ерҙәргә күсмәйенсә, Ҡүбәләк һәм Тиләү ырыуҙары кешеләре ҡалған булып сыға. Һәүәҫкәр тарихсыбыҙ Мирғәзиән Мирхәйҙәров: “Шаран районындағы тиләүҙәр хәҙер татар булып яҙылған, тимәк, ырыуы менән юҡҡа сыҡҡандар”, - тип әсенеп яҙа. Әлеге көндә лә ул яҡтарҙа Ҡыр Тиләүле, Ялан Тиләүле, Иҫке Тиләүле тигән ауылдар бар. Ә Урал артына күскәс, Ҡүбәләк һәм Тиләү ырыуҙары әле лә үҙ телдәренә, ғөрөф-ғәҙәттәренә хыянат иткәндәре юҡ. Яңы урында ла Ҡүбәләк һәм Тиләү ырыуҙарын майлы бутҡа көтмәгән. Урал арты тигеҙлектәрен ҡалмыҡ ырыуҙары гиҙгән. Юҡ-юҡ та улар, күрше башҡорт ырыуҙарына һөжүм итеп, малын, кешеләрен ҡыуып алып китер булған. Ҡалмыҡтар Түбәнге Волга буйына күсеп киткәс, уларҙың урынын ҡаҙаҡ ырыуҙары биләгән. Билдәле, был күршеләр ҙә башҡорттарға тыныс тормош күрһәтмәгән. Башҡортостан урыҫ дәүләтенә рәсми рәүештә 1557 йылда ҡушылһа ла, Урал артындағылар XVII быуат башында ғына ҡушылырға мәжбүр ителә. Башта ырыуҙаштарҙың төп йәшәү урыны ҡар урмандар һәм тауҙар араһында булған. Тик аҙаҡтан, ҡаҙаҡтар Урыҫ дәүләтенә тулыһынса буйһондоролғас ҡына, улар яғынан һөжүм итеүҙәр бөтөнләй туҡтағас, Ҡүбәләк менән Тиләү кешеләре Миндәк, Яйыҡ, Ҡыҙыл буйҙарына, яланыраҡ яҡтарға күсеп ултырған. Әммә тәүге төйәкләнгән урындарын йәйләү тип файҙаланғандар. Ҡүбәләк, Тиләү ырыуҙарының ҡошо – ҡарағош, ағасы – ҡарағас, ораны – Салауат. Тиләүҙәр тамғаһы – туҫтаҡ, күбәләктәрҙең – түңгәләк. Тимәк, һәр ырыу үҙ тамғаһын һәм шуның менән үҙаллығын һаҡларға тырышҡан. Ҡаҙаҡ, үзбәк, ҡарағалпаҡ тиләүҙәренең дә тамғалары, ғалимдар билдәләүенсә, шул уҡ. Быныһы бик ҡыҙыҡлы күренеш һәм серле төйөн, әлбиттә. Бер ағай-эне бер тирәрәк йорт-ҡаралтыларын урынлаштырған, тик ул урам кеүек булмаған. Әммә шул урынды үҙ-ара ауыл тип атар булғандар. Ауыл исеме абруйлы шәхес исеме менән йөрөтөлгән.
1735-1740 йылдарға тиклем Күбәләк, Тиләү ырыуҙары төрлө ығы-зығынан, баш күтәреүҙән ситтәрәк торған. Оло юлдарҙа алыҫыраҡ төйәкләнеү ҙә быға булышлыҡ иткәндер ине. Шулай уҡ Ҡарас сәсән кеүек шәхестәрҙең ҡурсалауҙары, аҡыллы кәңәштәре лә ундай аҙымдар яһауҙы киҫәткәндәр. Шуға күрә, халыҡ һаны бер аҙ артҡан. Яңы урынға күсеп килеүгә ике быуат тигәндә, йәғни 1725 - 1726 йылдарҙа, күбәләктәр – 600, тиләүҙәр – 700 йортҡа тиклем еткән. Был һандар ауыл булып ултырғанға тиклемге иҫәп. Филология фәндәре докторы, профессор Ф.Ғ.Хисаметдинованың хеҙмәтенә ҡарағанда, Күбәләк менән Тиләүҙәрҙең беренсе ауылдары 1735-1740 йылдарҙа рәсми документтарға теркәлгән. Артабан 1775-1776, 1795 йылдарҙа күпләп мәжбүри рәүештә урам-урам булып урынлашҡан ауылдар барлыҡҡа килгән. Сама менән йөҙ йыл эсендә (1735-1834) Күбәләк һәм Тиләү ырыуҙары кешеләре тулыһынса ауылдарға урынлашып, ултыраҡ тормошҡа күсеп бөткән. Тик йәй көндәрен генә ҡара урман, тауҙар араһында йәйләүҙәрҙә үткәргәндәр. Һәр ырыу үҙе бер волость тәшкил итеп, волость менән йорт старшинаһы, һәр ауыл менән староста етәкселек иткән. 1773-1775 йылдарҙағы баш күтәреүҙәрҙә Күбәләк һәм Тиләү ырыуҙары халҡы бик әүҙем ҡатнаша. Күрәһең, түҙә-түҙә торғас, уларҙың да түҙемлеге бөткәндәр. Е.Пугачев Байым Тархан Ҡыҙраевты Башҡортостандың баш судьяһы итеп билдәләй. Әмин Ибраев – Пугачев полковниктарының береһе, Тиләү ырыуынан. Көсөк Мортазин да (легендар Муса Мортазин уның нәҫеленән) есаул дәрәжәһендә һуғышып йөрөй. 1812-1814 йылғы һуғышта ил һаҡлауға күбәләктәр ҙә, тиләүҙәр ҙә ҡатнаша. Бөтә башҡорт халҡы кеүек үк, Күбәләк һәм Тиләү ырыуҙары кешеләре лә ил азатлығы өсөн һәр төрлө яуҙарҙа ҡатнашҡан, сик буйы хеҙмәтен дә үтәгән. Октябрь революцияһы еңгәс тә, Башҡортостандың үҙаллылығы һәм ирке өсөн көрәшселәр була. Тап шундайҙарҙың береһе – халҡыбыҙҙың бөйөк улы Муса Мортазин (Учалы районы, Көсөк ауылынан). Күбәләк Тиләү ырыуы һәләтле шәхестәргә бай. Ҡобағош Ҡарас, Ишмөхәмәт Мырҙаҡаев кеүек сәсәндәр Халҡыбыҙҙың тарихында ныҡлап урын алған. Улар бер үк ваҡытта халыҡты яҡлаусы ла, ҡурсалаусы ла булған. Бөгөнгө осорҙа Күбәләк һәм Тиләү ырыуы вәкилдәре нисек йәшәй һуң? Алда һаналып киткән ауылдарҙа ете урта һәм алты тулы булмаған урта, тиҫтәләгән башланғыс мәктәп эшләй. Таланттарға ла бай беҙҙең төбәк. Элекке сәсәндәр ынтылышлы һәм һәләтле хәҙерге замандаштарыбыҙҙа сағылыш таба. Абрар Абдрахманов менән Салауат Низаметдинов кеүек талантлы композиторҙар ҙа ошо яҡтан сыҡҡан. Йырсыларыбыҙ Роза Аҡҡучукова менән Нәжиә Аллаяровалар киң билдәое. Ә Абдулла ағай Солтанов кеүек мәшһүр йырсының тыуған һәм йәшәгән ауылы алда яҙып үткән –Ҡобағош. Вил Ғүмәров менән Мәүлит Ямалетдинов кеүек танылған шағирҙарҙың да төбәге был яҡтар. Сәсндәрҙең тел маһирлығы беҙҙең ғалимдарға ла йоҡҡан. Филология фәндәре докторы, профессор Фирҙәүес Ғилмитдин ҡыҙы Хисаметдинованың исеме күптәргә таныш. БДПИ-ның ғилми эштәр буйынса проректоры Әхмәр Мөхәмәтдин улы Аҙнабаев, атаҡлы ғалим Марат Хәләф улы Минһажетдиновтар ҙа Ҡобағош ауылынан, педагогия, филоголия фәндәре кандидаты Барый Ғайса улы Әхмәтшин- Ҡарағүжа ауылынан. Филология фәндәре кандидаты Илдус Ҡасим улы Бүләков – Мәҫкәү ауылынан, профессор Ишмөхәмәт Ғәләүетдинов Сорман ауылынан һәм башҡалар. Өс тиҫтә ярым ғына ауылды тәшкил иткән был ике ырыу өсөн шундай һәләттәр сығыуы һис тә аҙ түгел. Ә башҡа тармаҡта эшләүселәр, үҙ эштәренең оҫталары һәр ауылда ла етерлек. Күбәләк һәм Тиләү ырыуҙарында электән дә һәм хәҙер ҙә Ҡобағош сәсән кеүек ысын мәғәнәһендә ынтылышлы, еңелмәҫ рухлы, дөрөҫлөккә, хаҡлыҡҡа ынтылыусы кешеләр йәшәгән һәм әле лә йәшәй, эшләй, ижад итә.
Мазина Шук битендә фекер алышыу башларға
Фекер алышыу бите — Википедия проектының эстәлеген нисек яҡшыртыу тураһында фекер алышыу урыны. Мазина Шук менән бәйләнешкә инеп, нимә буйынсалыр фекер алышыу өсөн яңы фекер алышыу башлағыҙ. Һеҙҙең бында яҙғанды барыһы ла уҡый ала.
