Ғәмәлдәге төрки телдәр
Ғәмәлдәге төрки телдәр (дөйөм төрки) — төрки тармағының[1] (булғар төркөмөнән башҡа) дөйөмләштерелгән атамаһы. Шулай уҡ стандарт төрки телдәр[2] тигән аңлатма ҡулланыла. Әммә был осраҡта уларҙы әҙәби телдәр менән бутарға ярамай.
| Ғәмәлдәге төрки телдәр | |
| Тел төрҙәре | агглютинатив телдәр |
|---|---|
| Тасуирлау биттәре | turkic.elegantlexicon.com/… |
| Не включает | Болғар телдәре[d] |
Составы
үҙгәртергәҒәмәлдәге төрки телдәр түбәндәгеләргә бүленә:
- руна яҙмаларының теле †;
- саха;
- хакас (ҡырғыҙ);
- саян (тоба);
- таулы-алтай (үҙәк-көнсығыш);
- ҡарлуҡ;
- ҡыпсаҡ;
- уғыҙ.
Тарҡалыуы
үҙгәртергәЯңы тикшеренеүҙәргә буйынса ысын төрки телдәр б. э. т. II быуатта тарҡалған
Классификация мәсьәләләре
үҙгәртергәН. А. Баскаков һәм А. Н. Самойлович төркөмләүҙәре дөйөм ҡабул ителгән
А. Баскаков классификацияһы («көнбайыш һун» һәм «көнсығыш һун»ға бүлеү), әммә генеалогик түгел (мәҫәлән, болғарҙарҙы көнбайыш төрки теленә индереү, ҡарлуҡ һәм ҡырғыҙ-ҡыпсаҡ телдәре буйынса аныҡ позиция булмау). А. Н. Самойлович классификацияһында фонетик принциптар өҫтөнлөк итә, ротацизм йәки зетацизм һәм ламбдаизм йәки сигматизм билдәләре буйынса ысынлап релевант бүленештән һуң, Самойлович буйынса икенсе пратөрки -d- сағылышы — әлеге ваҡытта әһәмиәте шик аҫтына ҡуйылған критерий.
Элек популяр булған һығымталар хәҙер инде дөйөм тип һаналмай:
- саха, саян һәм хаҡас үҙенсәлекле берлеге («себер» төрки телдәре);
- яҡуттарҙы орхон-йәнәсәйҙәрҙән сығарыу;
- ҡарлуҡ, ҡыпсаҡ һәм уғыҙҙарҙың үҙенсәлекле берҙәмлеге;
- ҡарлуҡтар менән сағыштырғанда ҡыпсаҡ һәм уғыҙҙарҙың тығыҙыраҡ ҡәрҙәшлеге (Н. А. Баскаковта талап ителгән);
- ҡыпсаҡтарҙан йотолған (ассимилированный) ҡырғыҙ-ҡыпсаҡ һәм тау-алтайҙарҙы «себер» (хаҡас) булараҡ аңлатыу (трактовка).
Тау-алтай (үҙәк-көнсығыш) төркөмө проблемалы һәм шартлы таксон булып торалыр, моғайын, сөнки уның ҡырғыҙ-ҡыпсаҡ өлөшө ҡыпсаҡ берләшмәһе менән ярайһы уҡ оҡшашлыҡ таба. А. Н. Самойлович ҡырғыҙ-ҡыпсаҡ һәм тубалар (уның — ҡуманды) А. ҡыпсаҡ булараҡ билдәләй, ҡалған тау-алтай телдәрен ҡарлуҡтар менән берләштерә.
Яңы классификацияларҙан иң билдәлеләре — М. Т. Дьячок, О. А. Мудрак һәм А. В. Дыбо классификациялары.
М. Т. Дьячок бөтә төркиҙәрҙе болғар, яҡут, саян (уның номенклатураһында: тывалар) һәм көнбайышҡа (ҡалғандары) айыра. Шул уҡ ваҡытта болғарҙарҙы ул боронғо тип һанамай[3].
О. А. Мудрак классификацияһы, бер яҡтан, даими аныҡланып тора, икенсе яҡтан, төркиҙәрҙе көнсығыш төрки (себер) һәм көнбайыш төрки (стандарт төрки) төркөмдәренә бүлеүен һаҡлау яғынан консерватив. Себер телдәре яҡут һәм саян телдәренә, бер яҡтан — хакас һәм тау-алтай телдәренә (улар иҫәбендә ҡырғыҙ), икенсе яҡтан, көнбайыш төркиҙәрҙеке ҡарлуҡ, ҡыпсаҡ һәм уғыҙ телдәренә, шул уҡ ваҡытта рун яҙмалары, ҡараханид, боронғо уйғыр һәм хәләж телдәренә айырып йөрөтөлә. Шулай итеп, ҡалған консерватив классификация боронғо төрки яҙма ҡомартҡыларын бер төркөмгә бәйләүе менән айырылып тора. Тубалар теле көньяҡ алтай теленә ҡарай. Уның классификацияһында ҡайһы бер идиомалар, мәҫәлән, теркәлеп ҡуйылмағанлыҡтан фуюй-ҡырғыҙ теле, ҡайһы бер уғыҙ һәм ҡыпсаҡ теле юҡ. Авторҙың телдән хәбәр итеүенсә, түбәнге чулым диалекты себер-татар ареалына ҡарай.
А. В. Дыбоның классификацияһы ла даими аныҡлана, О. А. Мудрак классификацияһынан ҡырҡа айырыла. Йөкмәткеһе М. Т. Дьячок классификацияһына яҡынса тап килә. Түбәндәге мәлдәр принципиаль һанала:
- Яҡут теленең саян, хакас, ә уғыҙ теленең ҡарлуҡ һәм ҡыпсаҡ телдәре менән яҡын туғанлыҡта булмауы;
- Ҡарлуҡ-ҡыпсаҡ төркөмсәләре айырым ҡарлуҡ һәм ҡыпсаҡ төркөмсәләренә айырылмай — ҡарлуҡ һәм ҡыпсаҡты ҡапма-ҡаршы ҡуйыусы үҙенсәлекле билдәләр юҡ, шуның менән бергә ҡарайым телендәге ҡырым татар диалектының (уның урта диалектында, ҡырымчаҡ, урум телдәрендә), йәки лобнор теле (һаналғанса, уйғыр телендә түгел, ҡырғыҙ теле диалектында!), ҡарайым теленең ҡырым диалектының артҡы рәтле контексында г > в күсеүе йәки эҙмә-эҙлекле булмауы үҙләштерелгән түгел, ә архаизм була, традиция буйынса ҡыпсаҡ төркөмсәләренән айырылған телдәрҙең бары тик нуғай телендә генә һаҡланған;
- хакас телдәре — ҡарлуҡ-ҡыпсаҡ телдәренең яҡын туғандары, улар менән бергә «үҙәк» төркөм ойошторалар.
Классификацияның тәүге варианты — глоттохронологик ағасында «редакцияланған исемлектәр буйынса» боронғолоҡ ағасында (Э. Р. Тенишев, А. В. Дыбоның баҫмаһы (ред.). Төрки телдәрҙең сағыштырма-тарихи грамматикаһы. Ғәмәли тел-нигеҙ. Тел мәғлүмәттәре буйынса практик этнос донъяһының картинаһы. М., 2006):
- ҡырғыҙ теленән тыш тау-алтай телдәре — хаҡас телдәренең бер өлөшө (шулай ҙа үҙәк-көнсығыштың көньяҡ-ҡырғыҙ теленең ҡарлуҡ-ҡыпсаҡ теленә ысын яҡынлығы тураһындағы фонетикаһын ҡарағанда әйтелһә лә), тубалар теле көньяҡ-алтай теленә ҡарай;
- саян — айырым тармаҡ;
- уғыҙҙар боронғо төрки, ҡараханлы һәм хәләж телдәре менән «макроуғыҙ»ға берләшкән -
- ҡараханлы — боронғо төрки теленең дауамы, ләкин хәләж айырым тармағы булып тора;
- уғыҙҙар көнбайыш уғыҙҙарға (төрөк, ғағауыз) һәм көнсығыш уғыҙҙарға (әзербайжан, төркмән һәм салар, һуңғы икәүһе яҡыныраҡ) бүленгән.
Артабанғы вариантта (А. В. Дыбоның баҫмаһы). Иртә төркиҙәрҙең лингвистик бәйләнештәре. Лекция фонды. Пратөрки осоро. М., 2007:
- үҙәк-көнсығыш (ҡырғыҙ-ҡыпсаҡ) телдәре һәм тубалар теле ҡарлуҡ-ҡыпсаҡ булып ҡарала, төньяҡ-алтай телдәре иртәрәк тармаҡлана, әммә дөйөм алғанда был берләшмә етерлек дәрәжәлә монолит;
- «макроуғыҙ» телдәре таксон кеүек бөтөрөлгән, әммә төҙөлгән генеалогия ағасында уғыҙҙар хакас һәм ҡарлуҡ-ҡыпсаҡ төркөмөндә (шул иҫәптән төньяҡ-алтай телдәре), («ҡырғыҙҙар» тип билдәләнгән) хакастарға ҡарағанда яҡыныраҡ — авторҙың шәхси таныуы буйынса, уғыҙҙар ысын төркиҙәрҙән яҡуттарҙан һуң икенсе булып айырылған.
Нигеҙҙә, авторҙың телдән әйткән һүҙҙәренән алынған артабанғы аныҡлауҙар түбәндәгесә:
- Хәләж теле (аргу) ҡараханлы һәм боронғо уйғыр теле булараҡ яҙма рәүештә раҫланған телмәрҙең дауамы булып тора, бөтә был идиомалар ҡарлуҡ-уйғыр төркөмөн тәшкил итә — «үҙәк» төрки тармағының боронғо төрки һәм иртә хакас тармаҡтарынан һуң килгән;
- саян телдәрендә был телдәрҙең «үҙәк телдәрҙең» иң беренсе тармағы булыуы ихтималлығын күрһәтеүсе ҡайһы бер изоглостар асыҡлана, әммә был тағы ла етди төҙәтеүҙәргә мохтаж;
- Боронғо төрки ҡомартҡыларҙа "үҙәк"тең бөтә таксондарында ла булған диалект айырмалыҡтары күҙәтелә;
- (боронғо уйғыр, ҡараханлы һәм хәләж телдәрендәге пратөркиҙәр рефлекстарына ҡаршы ҡуйыуҙы ŕ > z, но d > ð) һаҡлаған ŕ и d хакас диалекттары бар;
- чулым һәм шор й-диалекттары — төньяҡ алтай кластерының бер өлөшө булып тора;
- үҙәк-көнсығыш, йәки тау-алтай (унда, төньяҡ алтай, көньяҡ алтай һәм төньяҡ ҡырғыҙ диалекттарынан башҡа, бәлки, яңы уйғыр теленә ҡаратылған лобнор, хотон һәм өлөшләтә көньяҡ ҡырғыҙ диалекттары ҡаратылалыр) теоретик яҡтан нуғай кимәленең берҙәм төркөмсәһен барлыҡҡа килтерә, әммә ысынында, быны, төньяҡ алтай һәм көньяҡ алтай телдәренең хакас менән, лобнор менән хотондың (шулай уҡ уғыҙ салар һәм хакас һары уйғырҙың) яңы уйғыр менән, ә көньяҡ ҡырғыҙҙарҙың ноғай менән сағыштырылыуы арҡаһында (поскольку наблюдаются подскоки), нигеҙләү ҡатмарлы;
- ҡарлуҡ-ҡыпсаҡ теоретик яҡтан үҙәк-көнсығышҡа, нуғайҙарға һәм ҡыпсаҡтарғ (половецкие) бүленә, өҫтәүенә, башҡорттар сығышы буйынса нуғайҙарҙан булыуы мөмкин һәм ниндәйҙер ихтималлыҡ менән ҡарасай-балҡар (бер төркөм диалекттары), татар, себертатар, ҡарлуҡ, үзбәк һәм уйғырҙарҙ ҡыпаҡтарға ҡарай;
- себертатар диалекты хатта тарихи яҡтан да татар диалекты була алмай;
- уғыҙ һәм унан да бигерәк яҡут телдәре «үҙәк» телдәр булып һаналмай;
- уғыҙҙарҙы көнсығыш һәм көнбайыш өлөштәргә бүлеү ысынбарлыҡҡа тап килмәй — иң иртә ҡатлам булып салар теле тора (иң иртә тел тип бәшнәк теле таныла) тора, ҡалғандары диалектлы континуум һәм тел кластерҙары барлыҡҡа килтерә;
- боронғо ҡырымтатар теленең генеалогик ағасында булмауы уны тасуирлауҙың ҡатмарлы булыуы менән бәйле (ул, ярайһы уҡ уғыҙ йоғонтоһо менән, ҡарлуҡ-ҡыпсаҡ теле), башҡаларҙың булмауы (мәҫәлән, себертатар, чулым теле) табылған мәғлүмәттең етерлек булмауы менән бәйле.
Иҫкәрмәләр
үҙгәртергә- ↑ Хузангай А. П. Тюркские языки — Статья в электронной чувашской энциклопедии.
- ↑ Дыбо А. В. Сюнну-Гунны. Кто же они? 2019 йыл 26 февраль архивланған. — 01 декабря 2013, 10:12. Портал полит.ру. Дата обращения 18 марта 2019, понедельник, 03:39
- ↑ [www.lingvotech.com/dyachok-01 Глоттохронология тюркских языков (предварительный анализ)]
Әҙәбиәт
үҙгәртергә- Н. А. Баскаков. Тюркские языки. М., 1960, 2006
- А. Н. Самойлович. Тюркское языкознание. Филология. Руника. М., 2005
- Э. Р. Тенишев (ред.). Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Региональные реконструкции. М., 2002
- Э. Р. Тенишев, А. В. Дыбо (ред.). Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Пратюркский язык-основа. Картина мира пратюркского этноса по данным языка. М., 2006
- А. В. Дыбо. Лингвистические контакты ранних тюрков. Лексический фонд. Пратюркский период. М., 2007.