Эсперанто этимологияһы

Эсперанто этимологияһы — эсперанто телендәге һүҙҙәрҙең килеп сығышын өйрәнеүсе лингвистика бүлеге. Телдең һүҙлек запасы һәм грамматик формалары нигеҙҙә роман телдәренән, һирәгерәк — герман телдәренән алынған. Эсперанто теле «натуралистик» халыҡ-ара телдәре, мәҫәлән, аҙ ғына эске деривация аша сығанаҡ телдәрҙән һүҙҙәр үҙләштергән Интерлингва менән һүҙҙәре башҡа телдәр менән тарихи яҡтан бер нисек тә бәйләнмәгән яһалма халыҡ-ара Сольресоль априори теле араһындағы урталыҡта тора. Эсперантола һүҙ тамырҙары үҙләштерелгән һәм сығанаҡ тел формаларының күбеһенә эйә, йәғни фонетик формаһы булһынмы (eks - халыҡ-ара ex-тан, француз voile-һынан vualo) йәки ортогональ формалар (инглиз телендәге team иboat- тан — teamo, boato француз soif- тан — soifo). Шуға ҡарамаҫтан, эсперанто телендә һәр тамыр, сығанаҡ телдәрҙәге эквивалент һүҙҙәргә оҡшамаған бер нисә тиҫтә тармаҡ булдырыуы мөмкин, мәҫәлән, латин телендәге root reg (ҡағиҙә) тамырының сығарылмаһы булып registaro (дәүләт) торһа ла, морфологияһы буйынса немец һәм урыҫ теленә яҡын.

Сығанаҡ телдәр

Людвик Лазарь Заменһоф эсперанто теле тамырҙарының күп өлөшөн италий һәм герман телдәре ғаиләһенән алған. Был, нигеҙҙә, итальян, француз, немец, идиш һәм инглиз телдәре. Һүҙҙәрҙең күпселеге шулай уҡ халыҡ-ара европа лексикаһына ҡарай. Бында бер нисә тел өсөн уртаҡ булған тамырҙар бар. Былар инглиз тамыры vir — «кеше», virile һәм okul тамырҙары — «күҙ».

Роман-герман телдәре

Эсперанто теле өсөн төп телдәр булып донъяның бөтөн мәктәптәрендә өйрәнелгән француз, инглиз һәм немец телдәре тора. Һөҙөмтәлә үҙенсәлекле эсперанто лексикаһының яҡынса өстән ике өлөшөн роман телдәре, яҡынса өстән бер өлөшөн — бер-ике пар швед тамырын ҡыҫтырып, герман лексикаһы тәшкил иткәне асыҡланды.

Һүҙҙәрҙең күп кенә өлөшө немец лексикаһыныҡы кеүек тойола, ә ысынында Заменһоф, телде уңышһыҙ стандартлаштырырға^[1] маташып, туған идиш теленең төньяҡ-көнсығыш диалектын уның нигеҙенә һалған. Заменһоф, антисемит хөрәфәттәрҙән ҡотолоу маҡсатында, эсперантоға идиш теленең йоғонтоһо булыуын бер ҡасан да танымаған.

Тышҡы күренеше буйынса эсперанто өсөн итальян телен ҡулланған күп латин тамырҙары, формаһы буйынса, француз теленә яҡын. Эсперанто телендә был түбәндәге һүҙҙәр: ĉemizo 'күлдәк' (француз телендә chemise (сорочка) [ŝəmiz], итальянса camicia [kamiĉa]) һәм ĉevalo 'атты' (французса cheval, итальянса cavallo). Ҡарап тороуға испан йәки португал тамырҙары ronki (храпеть) һәм iri (барыу) кеүек күренгән тамырҙар туранан-тура латин теленән сығыуы мөмкин.^[2]

Латин һәм грек теле

Эсперанто теленең бер нисә тамыры туранан-тура классик телдәрҙән алынған:

Латин теленән: sed (ләкин), tamen (әммә), post (һуң), kvankam (ла), kvazaŭ (һымаҡ), dum (осоронда), nek (юҡ), aŭ (йәки), hodiaŭ (бөгөн), abio (шыршы), iri (барыу), ronki (храпеть), prujno (һыуыҡ). Күп лексик аффикстар бер нисә тел өсөн уртаҡ булған, тимәк, аныҡ сығанаҡтары булыуы мөмкин түгел, ләкин -inda (лайыҡлы), -ulo (кеше), - һәм -op- (һан) кеүек ҡайһы берҙәренең латин сығанағы булыуы мөмкин.

Хайуан һәм күпселек үҫемлек исемдәре, мәҫәлән, ardeo 'селән' һәм abio 'аҡ шыршы', эсперанто телендә уларҙың биномиаль (биологик) номенклатураһына нигеҙләнгән.

Славян һәм литва телдәре

Заменһоф уларҙы насар белгәнлектән, башҡа төрлө хәҙерге европа телдәренән эсперанто теленә бик аҙ тамыр алынған. Түбәндәге исемлектә ошо тамырҙар теҙмәһе бирелгән:

Урыҫ телeнән: barakti (барахтаться-тыпырсыныу), gladi (тимер, гладить һүҙенән), kartavi (тамаҡ р өнө әйтелә, картавить һүҙенән), deĵori (дежурҙа тороу, дежурить һүҙенән), kolbaso (колбаса һүҙенән), krom (башҡа), kruta (текә, крутой һүҙенән), nepre (әлбиттә, мотлаҡ һүҙенән), vosto (ҡойроҡ, хвост һүҙенән).

Поляк теленән: barĉo (борщ, barszcz һүҙенән), ĉu (тормаған рәүештә), eĉ (хатта, jeszcze һүҙенән), krado (рәшәткәләр, һүҙ краты һүҙенән), luti (иретеп, ҡойоп йәбештереү, lutować һүҙенән), [аша] moŝto (ғали йәнәптәре, mość һүҙенән) һ. б.

Литва теленән: tuj (шунда уҡ, tuoj һүҙенән); суффикс -опе (бергә, эргәһендә), дю (ике, дю һүҙенән) һәм ĝi (ул, ji һүҙенән)

Урыҫ теле шулай уҡ эсперанто теленең семантикаһына йоғонто яһаған.

Башҡа телдәр

Эсперантола ҡайһы бер һүҙҙәр шундай дәрәжәлә үҙгәртелгән, уларҙы хатта сығанаҡ телдә танып булмай. Мәҫәлән, итальян а, аd (к) һүҙҙәре al (на) ҡыҫҡартыуы йоғонтоһонда al (к) һүҙе булып киткән. Латин ex (из) һүҙе була el (из) һәм ol (чем) булған, һуңғыһының немец телендә параллеле бар — als.

Ĝi тамырының килеп сығыу сере асылмаған (был, ул.), ujo (суффикс), edzo (ире).

GĮ, бәлки, литва ji-һынан килеп сыҡҡандыр: (ул, был) һәм jis (ул, был), ә -ujo — француз телендәге étui (кейси)^[3].

Техник лексика

Яҡынса йөҙ дөйөм йәки хайуан һәм үҫемлектәрҙең төрө атамаларын индермәгәндә, эсперанто тере организмдар атамаһы өсөн, -о һәм -а-ға тамамланған грамматик ялғауҙарҙың үҙгәрешен ҡулланып, халыҡ-ара биномиаль номенклатураны мираҫ итеп алған. Мәҫәлән, цесарка-мысыр тауығының биномиаль атамаһы булып — Numida meleagris тора. Эсперантола numido һүҙе Numida төрөнә ҡараған теләһә ниндәй ҡошҡа ҡарай.

Иҫкәрмәләр

↑ ESPERANTO: ITS ORIGINS AND EARLY HISTORY 2016 йыл 4 март архивланған.
↑ Mattos, Geraldo, «La deveno de Esperanto», Fonto 1987.
↑ Floriano Pessoa, 2005, Etimologio: Skizo pri la deveno de la vortoj de Esperanto[1] 2017 йыл 24 февраль архивланған.

Библиография

Vilborg, Ebbe, Etimologia Vortaro de Esperanto. Five volumes, Stokholmo, 1987—2001. Cherpillod, André, Vortaro Etimologia Konciza. One volume, Roterdamo, 2003.

Һылтанмалар

Language of the Dictionary Esperanto(недоступная ссылка)

[1] ESPERANTO: ITS ORIGINS AND EARLY HISTORY 2016 йыл 4 март архивланған.

[2] Mattos, Geraldo, «La deveno de Esperanto», Fonto 1987.

[3] Floriano Pessoa, 2005, Etimologio: Skizo pri la deveno de la vortoj de Esperanto[1] 2017 йыл 24 февраль архивланған.

[1]

[2]

[3]