Википедия

Чечен яҙмаһы

чечен теленең язмаһы

Чечен яҙмаһы — чечен телендә яҙма. Йәшәү барышында төрлө графикаға нигеҙләнгән һәм әллә нисә тапҡыр үҙгәртелгән. Хәҙерге осорҙа чечен яҙмаһы кириллица хәрефтәре аша бирелә. Чечен яҙмаһы тарихы түбәндәге этаптарҙан тора:

  • XIV быуаттан[1] 1925 йылға саҡлы — ғәрәп алфавитына нигеҙләнгән яҙма;
  • 1862—1910-сы йылдар — кириллица нигеҙендәге яҙма (ғәрәп яҙмаһы менән параллель);
  • 1925—1938 йылдар — латин алфавиты нигеҙендәге яҙма;
  • 1938 йылдан — кириллица нигеҙендәге хәҙерге чечен яҙмаһы;
  • 1990-сы йылдарҙа — латин алфавитына нигеҙләнгән яҙма булдырырға тырышыу.

Ғәрәп әлифбаһына нигеҙләнгән алфавит

үҙгәртергә
 
1925 йылғы әлифба дәреслегендәге ғәрәп әлифбаһына нигеҙләнгән чечен алфавиты

XVI быуатта Чечняға ислам менән бергә ғәрәп теле үтеп инә. Кавказ һуғышы осоронда тәүге тапҡыр ғәрәп яҙмаһын чечен фонетикаһына яраҡлаштырырға тырышып ҡарағандар, әммә ғәрәп яҙмаһында чечен телендәге абруптив тартынҡы һәм лабиалләшкән һуҙынҡы өндәрҙе яҙмала күрһәтә алырлыҡ хәрефтәр булмағанлыҡтан, быны еңел хәл итеп булмаған[1].

Башта ғәрәп хәрефтәре нигеҙендәге чечен алфавиты шулай булған[2]:
ي ﻻ ه و ن م ل ك ق ڮ ڤ ف غ ع ظ ط ض ص ش س ز ر ذ د خ ح ج ث ت ب ا

1910 йылда Сугаип Гайсунов чечен ғәрәп алфавитын, чечен фонетикаһына яҡынайтып, үҙгәрткән. Был алфавит нигеҙендә Буйнаҡ (Темирхан-Шура) типографияһында китаптар баҫылып сыға башланған. Был алфавит түбәндәгесә булған:
ڥ ڤ ڭ ڮ ژ چ ي ه و ن م ل ك ق ف غ ع ظ ط ض ص ش س ر ذ د خ ح ج ث ت ب ا . [а], [е] һәм [о] һуҙынҡылары тартынҡылар өҫтөндәге горизонталь һыҙыҡ менән билдәләнгән [3].

1920 йылда А. Туғаев һәм Таштемир Эльжуркаевич Эльдарханов авторлығында Әлифба баҫылып сыҡҡан. Был Әлифбаға яңы ике хәреф өҫтәлгән — څ [чӀ] өнө өсөн һәм ﭙ (даль (ғәрәп алфавиты хәрефе) [цӀ] өнө өсөн аҫтына өс нөктә ҡуйылған) С. Ғайсунов алфавиты алынған. Бер үк ваҡытта алфавиттан фәҡәт ғәрәп һүҙҙәрендә генә файҙаланылған ض һәм ص, хәрефтәре алынған[4].

Ахырҙа 1922 йылда Шахаб Суғаипов, уға һуҙынҡыларҙы күрһәтеүсе билдәләр индереп һәм чечен фонетикаһы мәнфәғәтенә мөмкин тиклем ҡулайлаштырып, чечен ғәрәп алфавитын тағы бер ҡат үҙгәрткән. Был алфавит бөтә рәсми өлкәләрҙә лә (мәғариф, китап баҫтырыу, документ әйләнеше) 1925 йылға тиклем ҡулланылған, «Даймохк Серло» гәзитендә ҡайһы бер мәҡәләләр хатта 1927 йылға саҡлы баҫылған. Ғәрәп графикаһы нигеҙендәге Алфавиттың һуңғы варианты бына шундай булған[5]:

آ ب ﮃ چ د ه ف گ ﻫ ع اى ى ک ڤ ل م ن او̃ يۇ ف
ر س ش ت او ۇ و وو خ ح ذ ج ڥ ࢰ غ ݗ ڗ ط ق

Услар Алфавиты

үҙгәртергә
 
Услар Чечен алфавиты

Чечня Рәсәй империяһына ҡушылғандан һуң күп тә үтмәй барон Пётр Карлович Услар чечен телен өйрәнә башлаған. Ул чечен теленең беренсе грамматикаһын яҙған, ә 1862 йылда үҙенең ярҙамсыһы Кеди Досов менән "Нахчујн ђуж ду һара"ны, беренсе чечен әлифбаһын төҙөгән[6]. Был баҫма алфавиты, кириллицаға нигеҙләнгән булһа ла, латин һәм грузин хәрефтәрен дә ҡулланған. Шул алфавитҡа таянып, 1866 йылда Иван Алексеевич Бартоломей авторлығында тағы ла бер әлифба донъя күргән[7].

Услар алфавиты чечен фонетикаһы мәнфәғәттәренә яҡшы ҡулайлашҡан булған һәм ул осолрҙа бик һирәк Чечня донъяуи мәктәптәрендә файҙаланылған[8].

1908 йылда уҡытыусы Т. Эльдарханов төҙөгән, һәм 1911 йылда чечен әлифбаһы: «Чечен әлифаһы һәм беренсе уҡыу китабы» баҫылып сыҡҡан. Был баҫмала бер нисә үҙгәреш индерелгән Услар алфавитын файҙаланған. Шунан, алфавиттан ђ хәрефен ташлаған, ә წ һәм ჭ грузин хәрефтәрен ц̀ һәм ч̀ хәрефтәре менән алмаштырған [9].

Латин графикаһы нигеҙендәге алфавит (1925—1938)

үҙгәртергә

1920-се йылдар башында СССР-ҙа яҙмаларҙы латинлаштырыу кампанияһы йәйелдерелгән. 1920 йылда, Пятигорск ҡалаһында үткән тау мәғрифәтселәренең I съезында латинлаштырылған чечен алфавиты проекты тәҡдим ителгән, ләкин ул саҡта ғәрәп яҙмаһы яҡлылар уны кире ҡаҡҡан. 1923 йылда чесен теленә яҡын ингуштар латин алфавитына күскән. Әммә латинлаштырыу Чечняла руханиҙар һәм башҡа ғәрәп яҙмаһы яҡлылар яғынан ҡаршылыҡҡа осраған[8]. Шуға ҡарамаҫтан, 1925 йылда рәсми рәүештә Халид Дудаевич Ошаев төҙөгән латинлаштырылған чечен алфавиты раҫланған. Ул алфавит түбәндәгесә булған[10]:

A a Ä ä B b C c Č č Ch ch Čh čh D d E e F f
G g Gh gh H h I i J j K k Kh kh L l M m N n
Ŋ ŋ O o Ö ö P p Ph ph Q q Qh qh R r S s Š š
T t Th th U u Ü ü V v X x X̌ x̌ Y y Z z Ž ž

1928 йылдың 11—17 июлендә Владикавказда чечен һәм ингуш алфавиттарын унификациялау мәсьәләһе буйынса конференция уҙғарылған. Кәңәшләшкәндән һуң, чеченяҙмаһына бер нисә үҙгәреш индерергә: X̌ x̌ хәрефен Ꜧ ꜧ хәрефенә, Ä ä хәрефен Ea ea хәрефенә, Ö ö-ны — Eo eo-гә, Ü ü-ны Eu eu-ға, шулай уҡ исключить из алфавиттан Ŋ ŋ-ды алып ташларға ҡарар ителгән[12].

Әммә де-факто унификация чеченского и ингушского алфавитов прошла позднее, в 1934 году, к тому же в сокращённом варианте. Была лишь произведена замена X̌ x̌ на Ꜧ ꜧ и исключена Ŋ ŋ. В таком виде алфавит продолжал функционировать до 1938 года[13].

Кириллический алфавит

үҙгәртергә

1938 йылда СССР халыҡтары яҙмаһын кириллицаға әйләндереү процесы барышында Николай Феофанович Яковлев хәҙерге көнгә саҡлы йәшәгән чечен кириллица нигеҙендәге алфавиты эшләнгән[14].

Хәҙерге заман чечен алфавиты түбәндәге күренештә[15]:

А а Аь аь Б б В в Г г ГӀ гӀ Д д Е е Ё ё Ж ж
З з И и Й й К к Кх кх Къ къ КӀ кӀ Л л М м Н н
О о Оь оь П п ПӀ пӀ Р р С с Т т ТӀ тӀ У у Уь уь
Ф ф Х х Хь хь ХӀ хӀ Ц ц ЦӀ цӀ Ч ч ЧӀ чӀ Ш ш Щ щ
Ъ ъ Ы ы Ь ь Э э Ю ю Я я Ӏ ӏ

Хәҙерге чечен алфавиты чечен теленең фонетик структураһын етерлек дәрәжәлә тулы күрһәтә, ләкин шуның менән бергә ҡайһы бер кәмселектәре лә бар. Шулай, ҡайһы бер белгестәр чечен алфавитынан е, ё, ю, юь, я, яь хәрефтәрен алып, уларҙы йэ, йо, йу, йуь, йа, йаь хәреф берләшмәләре менән алмаштырыуҙы тәҡдим итә. Шулай уҡ алфавиттан ф, щхәрефтәрен алыуҙы талап иткән мөрәжәғәттәр ҙә булған. Камиллаштырыуҙың тағы бер яғы булып, йә хәрефте икеләтеү, йә һуҙынҡы өҫтөнә диакретик билдә, макрон, ҡуйып, оҙон һуҙынҡыларҙы билдәләү мәсьәләһе тора[16].

Латин графикаһы нигеҙендәге алфавит (1991)

үҙгәртергә
 
Цоци-Юрт ауылы урамдарының береһенең латин хәрефтәре аша чечен телендәге атамаһы, 1992 йыл

1991 йылдың 1 ноябрендә бер яҡлы тәртиптә Чечен Республикаһы — Ичкерияның үҙаллылығы иғлан ителә. Икенсе көнөнә ЧРИ парламенты «Чечен халҡына латин графикаһын кире ҡайтарыу тураһында» законын ҡабул иткән. К. З. Чокаев һәм З. У. Хамидова эшкәртеүендәге яңы латинлаштырылған алфавитҡа бер ғилми учреждение ла экспертиза үткәрмәй. Күп кенә чечен белгестәре (мәҫәлән, Ю. Д. Дешериев) уны раҫлауға ҡаршы торған. Ысыныда яңы алфавитты файҙаланыу рәсми вывескалар һәм бланктар әҙерләү менән генә сикләнгән; башҡа тармаҡтарҙа һаман кириллица алфавиты ҡулланылған. 2000 йылда, Рәсәй Чечняға контроллек итеүенә кире ҡайтҡандан һуң, латинлаштырылған алфавитты файҙаланыу тыйылған[17][18].

Латинизированный чеченский алфавит 1990-х годов имел следующий вид[19]:

A a Ä ä B b C c Ċ ċ Ç ç Ç̇ ç̇ D d E e F f G g
Ġ ġ H h X x Ẋ ẋ I i Ƶ ƶ K k K̇ k̇ Q q Q̇ q̇ L l
M m N n O o Ö ö P p Ṗ p R r S s Ş ş T t Ṫ ṫ
U u Ü ü V v Y y Z z J j Ə ə Ŋ ŋ

Данный алфавит используется в разговорнике и грамматике чеченского языка, которые составил Николас Од (Awde, Nicholas and Muhammad Galaev (1996) Chechen Dictionary and Phrasebook), а также в словаре, выпущенном в Анкаре в 2003 году.

В 2011 году во Франции сторонниками ЧРИ был составлен новый вариант чеченского латинизированного алфавита. На нём был выпущен букварь и подготовлены другие издания. Алфавит имеет следующий состав[20]: A a, Ae ae, B b, C c, C' c', Ch ch, Ch' ch', D d, E e, F f, G g, Gh gh, H h, ', I i, J j, K k, K' k', L l, M m, N n, O o, Oe oe, P p, P' p', Q q, Qh qh, R r, S s, Sh sh, T t, T' t', U u, Ue ue, V v, W w, X x, Y y, Z z, Zh zh.

Таблица соответствия алфавитов

үҙгәртергә
Современная
кириллица 		Название
буквы[15] 		Латиница
1992—2000[21] 		Латиница
1925—1938[10] 		Арабица
1922—1925[5] 		Кириллица
Услара[22] 		МФА
А а а A a, Ə ə A a آ а /ə/, /ɑː/
Аь аь аь Ä ä Ä ä ا /æ/, /æː/
Б б бэ B b B b ب б /b/
В в вэ V v V v و в /v/
Г г гэ G g G g گ г /g/
ГӀ гӀ гӀа Ġ ġ Gh gh غ г̧ /ɣ/
Д д дэ D d D d د д /d/
Е е е E e, Ie ie, Ye ye E e, Je je ە е /e/, /ɛː/, /je/, /ie/
Ё ё ё Yo yo /jo/
Ж ж жэ Ƶ ƶ Ž ž ج ж /ʒ/, /dʒ/
З з зэ Z z Z z ز з /z/, /dz/
И и и I i I i اى і /ɪ/
Й й доца и Y y J j ی ј /j/
К к ка K k K k ک к /k/
Кх кх кха Q q Q q ڤ k /q/
Къ къ къа Q̇ q̇ Qh qh ق q /qʼ/
КӀ кӀ кӀа Kh kh Kh kh ࢰ к̧ /kʼ/
Л л эл L l L l ل л /l/
М м эм M m M m م м /m/
Н н эн N n, Ŋ ŋ N n, Ŋ ŋ ن н, н̧ /n/, /ŋ/
О о о O o, Uo uo O o او̃ о /o/, /ɔː/, /wo/, /uo/
Оь оь оь Ö ö Ö ö يۇ /ɥø/, /yø/
П п пэ P p P p ف п /p/
ПӀ пӀ пӀа Ph ph Ph ph ڥ п̧ /pʼ/
Р р эр R r R r ر р /r/
С с эс S s S s س с /s/
Т т тэ T t T t ت т /t/
ТӀ тӀ тӀа Th th Th th ط т̧ /tʼ/
У у у U u U u او у /uʊ/
Уь уь уь Ü ü Ü ü ۇ /y/
Ф ф эф F f F f ف /f/
Х х ха X x X x خ х /x/
Хь хь хьа Ẋ ẋ X̌ x̌ ح х̀ /ʜ/
ХӀ хӀ хӀа H h H h ھ һ /h/
Ц ц цэ C c C c ﮃ ц /ts/
ЦӀ цӀ цӀа Ċ ċ Ch ch ڗ წ /tsʼ/
Ч ч чэ Ç ç Č č چ ч /tʃ/
ЧӀ чӀ чӀа Ç̇ ç̇ Čh čh ݗ ჭ /tʃʼ/
Ш ш ша Ş ş Š š ش ш /ʃ/
Щ щ ща Şç şç Šč šč
Ъ ъ чӀогӀа
хьаьрк		 ' /ʔ/
Ы ы ы i
Ь ь кӀеда
хьаьрк
Э э э E e E e اە /e/
Ю ю ю Yu yu Ju ju /ju/
Юь юь юь Yü yü Jü jü /jy/
Я я я Ya ya Ja ja /ja/
Яь яь яь Yä yä Jä jä /jæ/
Ӏ Ӏа J j Y y ع ꜧ /ʡ/, /ˤ/

Һылтанмалар

үҙгәртергә

Иҫкәрмәләр

үҙгәртергә
  1. ↑ 1,0 1,1 И. Ю. Алироев. Чеченский язык. — М.: Academia, 1999. — С. 24—31. — 160 с. — 1500 экз. — ISBN 587444-105-0.
  2. ↑ Чентиева, 1958, с. 42—43
  3. ↑ Чентиева, 1958, с. 45—46
  4. ↑ Чентиева, 1958, с. 47
  5. ↑ 5,0 5,1 Чентиева, 1958, с. 48—49
  6. ↑ нахчујн ђуж ду һара. — Тіпліз, 1862. — 32 с.
  7. ↑ И. Бартоломей. Чеченский букварь. — Тифлис: Типография главного управления наместника кавказского, 1866. — 154 с.
  8. ↑ 8,0 8,1 М. И. Исаев. Языковое строительство в СССР. — М.: «Наука», 1979. — С. 195—199. — 352 с. — 2650 экз.
  9. ↑ Чентиева, 1958, с. 37
  10. ↑ 10,0 10,1 Чентиева, 1958, с. 57
  11. ↑ М. Мальсагов. Из истории чеченской письменности / Д. Коркмасов, К. Алавердов, С. Диманштейн, А. Нухрат. — Письменность и революция. Сб. 1 : (К пленуму VI ВЦК НА). — М. - Л. : ВЦК НА, 1933. — С. 181—186. — 235 с.
  12. ↑ З. Мальсагов. Культурная работа в Чечне и Ингушии в связи с унификацией алфавитов. — Владикавказ, 1928. — С. 5—7. — 500 экз.
  13. ↑ Чентиева, 1958, с. 61—72
  14. ↑ Чентиева, 1958, с. 75—76
  15. ↑ 15,0 15,1 И.Ю. Алироев. Чеченско-русский словарь / отв. ред. д-р филол. наук З.Х. Хамидова. — М.: Academia, 2005. — С. 14. — 384 с. — ISBN 5-87444-180-8.
  16. ↑ Р. В. Гадаев К вопросу о становлении чеченского алфавит на русской графической основе // Вестник Академии наук Чеченской Республики. — Грозный, 2009. — № 2 (11). — С. 124—128. — ISSN 2070-2348.
  17. ↑ А. А. Яхъяева. Чеченский язык в 90-е годы XX века: функции и структура. автореф. дис. на соиск. учен. степ. канд. филол. наук. — Грозный: Чеченский гос. университет, 2007. — 23 с.
  18. ↑ Р. В. Гадаев. Формирование и развитие чеченской письменности. дис. на соиск. учен. степ. канд. филол. наук. — Грозный: Чеченский гос. педагогический институт, 2010. — С. 109—110.
  19. ↑ A. S. Lepiev, İ. A. Lepiev. Türkçe-çeçence sözlük / Turkoyŋ-noxçiyŋ doşam. — Ankara, 2003. — С. vi-vii. Архивная копия от 10 август 2014 на Wayback Machine
  20. ↑ Чеченский язык – достояние нации. Thechechenpress (27 март 2012). Дата обращения: 29 март 2015.
  21. ↑ Romanization system of Chechen language. Eesti Keele Instituudi (20 июль 2003). Дата обращения: 15 март 2015.
  22. ↑ Чентиева, 1958, с. 30

Әҙәбиәт

үҙгәртергә
  • Чентиева М. Д. История чечено-ингушской письменности. — Грозный: Чечено-Ингушское кн. изд-во, 1958.
«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Чечен_яҙмаһы&oldid=1277970» битенән алынған