Химик ҡушылмалар

Химик ҡушымталар — химик яҡтан бәйләнгән ике йәки унан да күберәк элемент (гетеронуклер молекулалары) атомдарынан торған ҡатмарлы матдә. Ҡайһы бер ябай матдәләрҙе, әгәр уларҙың молекулалары ковалент бәйләнеше менән бәйләнгән атомдарҙан (азот, кислород, бром, хлор, фтор) тәшкил итһә, химик ҡушылмалар тип ҡарарға мөмкин. Инерт (затлы) газдар һәм атом водороды химик берләшмәләр тип иҫәпләнмәй.

Химик ҡушылмаларҙың стереорәсеме

Метанол молекулаһы структураһы

Ҡаты хәлдәге натрий карбонаты структураһы

Тарихы

Химик ҡушымта төшөнсәһен формалаштырыу өсөн 1799 йылда Иосиф Пруст асҡан составтың үҙгәрмәүсәнлек законы мөһим булған. Был законда әйтелгәнсә, билдәле бер ҡушылма нисек кенә алынмаһын, ул һәр ваҡыт бер үк химик элементтарҙан тора, һәм был элементтарҙың масса нисбәте ваҡ һандарҙа сағыла. Бер нисә йылдан һуң, 1803 йылда, Джон Дальтон бер нисә мөнәсәбәттәр законын төҙөй. Билдәле бер элементтарҙан ике ҡушылма барлыҡҡа килһә, икенсеһенең бындай массалары беренсеһенең билдәле бер массаһы менән сағыштырыла, уларҙың сағыштырмаһы тулы һан бирә. .. Был закон матдәнең атом төҙөлөшөн аңларға юл аса.

Структур формулаларҙы 1850-се йылдарҙа немец химигы Фридрих Август Кекуле фон Страдониц индерелә.

Сифат һәм миҡдар составы

Химик ҡушылма составы химик формула рәүешендә яҙыла, шулай уҡ йыш ҡына структур формулалар менән һүрәтләнә. Ҡушылманың составын системалы атамаһы ла күрһәтә.

Күпселек осраҡта химик ҡушылмалар составтың үҙгәрмәүсәнлек законына буйһона. Әммә үҙгәреүсән составлы (бертолидтарҙың) байтаҡ ҡушылмалар булыуы билдәле, мәҫәлән:

PaO_2,18—PaO_2,21.

Химик ҡушымта сифат-миҡдар составын билдәләү өсөн химик анализдың төрлө ысулдары ҡулланыла (мәҫәлән, колориметрия, хроматография). Был ысулдарҙы аналитик химия фәне өйрәнә.

Ҡушымталар һәм ҡатнашмаларҙың айырмаһы

Ҡушылмаларҙың физик һәм химик үҙенсәлектәре ябай матдәләр ҡатнашмаһынан айырыла — был ҡушылманы ябай йәки ҡатмарлы матдәләр ҡатнашмаларынан айырыуҙың төп критерийҙарының береһе булып тора, сөнки ҡатнашманың үҙенсәлектәре, ҡағиҙә булараҡ, компоненттарҙың үҙенсәлектәре менән тығыҙ бәйле.

Айырманың тағы бер критерийы — ҡатнашмаләр, ҡағиҙә булараҡ, химик булмаған процестар, мәҫәлән, иләү, фильтрлау, парға әйләнеү, магниттар ҡулланыу, ә химик ҡушылманың компоненттарын химик реакция ярҙамында ғына айырып була. Киреһенсә, ҡатнашмалар химик реакция ҡулланмайынса барлыҡҡа килә ала, әммә ҡушылмалар химик реакция ярҙамында барлыҡҡа килә.

Ҡайһы бер ҡатнашмалар шул тиклем тығыҙ бәйләнгән, уларҙың ҡайһы бер үҙенсәлектәре химик ҡушылмаларға оҡшаш, һәм уларҙы бутарға мөмкин. Бындай ҡатнашмаларҙың иң таралған миҫалы иретмәләр. Иретмәләр физик процестар ярҙамында, ғәҙәттә, иреү һәм компоненттарҙы ҡушыу һәм артабан һыуытыу юлы менән алына.

Интерметаллик үҙенсәлеге буйынса оҡшаш, әммә иретмә лә, ҡатнашма ла булмаған химик берләшмәләр миҫалы булып тора.

Химик реакциялар

Химик ҡушымталар химик реакция һөҙөмтәһендә алына. Ҡатмарлы матдәләр тарҡалып, башҡа бер нисә матдә барлыҡҡа килтерә ала. Химик ҡушылмалаҙың барлыҡҡа килеүе энергияның бүленеүе (экзотермик реакция) йәки йотоу (эндотермик реакция) менән оҙатыла.Химик ҡатнашмаларҙың физик һәм химик үҙенсәлектәре алынған матдәләр үҙенсәлектәренән айырыла. Химик ҡушылмалар органик һәм органик булмаған ҡушылмаларға бүленә. 100 меңдән ашыу органик һәм 3 миллиондан ашыу органик булмаған ҡушылма булыуы билдәле. Әҙәбиәттә тасуирланған һәр химик ҡушылманың уникаль идентификаторы — CAS номеры бар.

Химик ҡушымталар класы

Химик ҡушылмалар органик һәм органик булмаған кластарға бүленә. Һуңғыһы элементоорганик ҡушылмалар киңерәк мәғәнәне үҙ эсенә ала: борорганик ҡушылмалар, кремнийорганик ҡушылмалар, фосфорорганик ҡушылмалар һәм башҡалар.

Ҡатмарлы органик берләшмәләрҙең ҡайһы бер төрҙәре:

• оксидтар (H2O, CaO, CO<sub id="mwdQ">Ике</sub>, P<sub id="mwdw">Ике</sub>O<sub id="mweA">Биш</sub> (P_ДүртO_Ун) һ. б.)
• гидроксидтар:
  • нигеҙҙәр (Na(OH), Ca(OH)<sub id="mwgg">Ике</sub> һ. б.)
  • кислородлы кислоталар (HNO<sub id="mwhg">Өс</sub>, H<sub id="mwiA">Ике</sub>SO<sub id="mwiQ">Дүрт</sub>, H<sub id="mwiw">Өс</sub>PO<sub id="mwjA">Дүрт</sub> һ. б.)
  • амфотер гидроксид (Al(OH)<sub id="mwkA">Өс</sub>, Fe(OH)<sub id="mwkg">Өс</sub> һ. б.)
• кислородһыҙ кислотаалар (HCl, HCN һ. б.)
• нитридтар (NH-ТӨРКӨМДӘРЕ<sub id="mwmg">Өс</sub>, Si<sub id="mwnA">Өс</sub>N<sub id="mwnQ">Дүрт</sub> һ. б.)
• тоҙҙар (NaCl, KNO<sub id="mwog">Өс</sub>, Fe<sub id="mwpA">Ике</sub>(SO4)<sub id="mwpg">Өс</sub>, LiBr һ. б.)
• кристаллогидраттар: (CuSO<sub id="mwqw">Дүрт</sub>·5H<sub id="mwrA">Ике</sub>O һ. б.)
• комплекслы ҡушылмалар: (K3[Fe(cn)<sub id="mwsQ">А.</sub>] һ. б.)

Органик матдәләр

Органик ҡушылма метан

Көкөрт кислотаһанаң структур формулаһы

Органик ҡушылмалар, органик матдәләр — углеродты үҙ эсенә алған химик ҡушылмалар класы (карбид, карбон кислотаһы, карбонат, углерод оксидтары һәм цианидтарҙан тыш).

Органик булмаған матдәләр

Органик булмаған матдә йәки органик булмаған ҡушылмалар — органик булмаған химик ҡушылмалар, йәғни унда углерод юҡ (карбидес, цианид, карбонат, углерод оксидтары һәм башҡа ҡайһы бер берләшмәләрҙән башҡа, ғәҙәттә органик булмаған матдәлә тип йөрөтөлә). Органик булмаған ҡушылмаларҙың үҙенә генә хас органик углерод һөлдәһе юҡ.

Әҙәбиәт

• Robert Siegfried. From elements to atoms: a history of chemical composition. — American Philosophical Society, 2002. — ISBN 978-0-87169-924-4.
• Silberberg, Martin. Chemistry: and The Nature Of Change Molecular Matter. New York: McGraw-Hill Companies, 2004. ISBN 0-07-310169-9

1. Спирты // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
2. Высшие жирные спирты (области применения, методы производства, физико-химические свойства) / Под редакцией С. М. Локтева. — М.: «Химия», 1970. — 329 с.
3. Курц А. Л., Брусова Г. П., Демьянович В. М. Одно- и двухатомные спирты, простые эфиры и их сернистые аналоги (неопр.). Учебные материалы. Органическая химия. ChemNet. Химический факультет МГУ (1999). Дата обращения: 10 июля 2010.
4. Маркизова Н. Ф., Гребенюк А. Н., Башарин В. А., Бонитенко Е. Ю. Спирты. — СПб.: «Фолиант», 2004. — 112 с. — (Токсикология для врачей). — ISBN 5-93929-089-2.
5. Реутов О. А., Курц А. Л., Бутин К. П. Органическая химия. — 3-е изд.. — М: Бином. Лаборатория знаний, 2010. — Т. 2. — ISBN 978-5-94774-614-9.
6. Спирты (неопр.). Энциклопедия по охране и безопасности труда. Том IV. Раздел XVIII. Справочники. Обзор химических соединений. Институт промышленной безопасности, охраны труда и социального партнерства. Дата обращения: 27 декабря 2010.

• Химия. Белешмә етәкселеге. Пер. уның менән. Л., 1975 Химия, сс. 240-242.
• 5 томлыҡ энциклопедияһы химик. Кнунянц ре л. и. 5 томда.
• Альдегид // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
• Кнунянц И. Л. и др. т.1 А-Дарзана // Химическая энциклопедия. — М.: Советская энциклопедия, 1988. — 623 с. — 100 000 экз.
• Органик реакциялар механизмын химия П. Сайкс. М.: Химия. Бер мең туғыҙ йөҙ туҡһан
• М. Карбоновый Адамс органик кислоталар. М.: Химия. Бер мең туғыҙ йөҙ туҡһан
• Дж. Роберт, М. Касерио "Нигеҙендә органик химия" 2-се баҫма. т. 1-е, тулыландырыу. Бер мең туғыҙ йөҙ етмеш һигеҙ
• Амиды // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
• Кнунянц И. Л. и др. т.1 А-Дарзана // Химическая энциклопедия. — М.: Советская энциклопедия, 1988. — 623 с. — 100 000 экз.

Шулай уҡ ҡарағаҙ

• Ябай матдәләр