Хажитархан

Хажи Тархан (тат. Терпекле, хаитархан; аяҡтар. Хажитархан - Алтын Урҙаның урта быуат ҡалаһы, ә уны тарҡалғандан һуң - Волганың түбәнге ағымында, уң ярында, хәҙерге Әстрхан үҙәгенән ағым буйынса 12 км алыҫлыҡта урынлашҡан Әстрхан ханлығы, Шәрәй тауы ҡаласағы булып тора. Төрлө йылдарҙа һәм төрлө тарихи сығанаҡтарҙа Астархан, Аждархан, Гинтархань, Цитрахань, Азторокань тигән исемдәр ҙә осрай.

Хажитархан
Нигеҙләү датаһы	XIII быуат
Дәүләт	Рәсәй
Административ үҙәге	Әстерхан ханлығы
Тамамланыу датаһы	XVI быуат
Иң тәүге яҙма ваҡыты	1333

Алтын Урҙа дәүерендәге ҡала

Сауҙа юлдары киҫешкән урында урынлашҡан ҡала Тиҙ арала Алтын Урҙаның сауҙа үҙәгенә әйләнә. XIIIXIV быуаттарҙа Хаджи — Тархан көнсығыш-Көнбайыш каруан юлында транзит сауҙаһының эре үҙәге була. Көнсығыш тауарҙары менән каравандар Бында Һарайҙан килә һәм артабан ике йүнәлеш буйынса юллана: көньяҡҡа кавказ алды далаларына һәм Дербент үткәүеле аша Кавказ Аръяғына һәм көнбайышҡа Аҙаҡҡа, унда уларҙы венеция һәм генуя сауҙагәрҙәре көтә. Иосафат Барбаро БӨТӘ тәмләткестәр һәм ебәк XIV быуатта Аҙаҡҡа һәм бында урынлашҡан итальян сауҙа колонияһына хаджи-Тархан аша килгәнен айырыуса билдәләй. Ҡала яндырылған һәм сеймал кирбестән төҙөлгән. Ҡаҙыныу материалдарына ҡарағанда, бында көршәкселек, металл эшкәртеү һәм ювелир һөнәрҙәре үҫешкән.

1395 йылдың ҡышында Хаджи-Тарханға Тимур ғәскәрҙәре килә. Даланан бейек диуарҙар ҡаланы яҡшы һаҡлай, Ә волга яғынан ҡышҡыһын яр буйы һыҙаты иң көсһөҙ урынға әйләнә; ҡалын боҙ киҫәктәренән халыҡ, уларҙы һыу менән тултырып, ҡеүәтле.

Бинаның барлыҡҡа килеү ваҡыты һәм урыны тураһында

Ҡала ЯҠЫНСА XIII быуаттың уртаһында — икенсе яртыһында Хәҙерге Әстерхандан 12 километр төньяҡтараҡ Волганың уң ярындағы бейек бурала барлыҡҡа килә. Ҡалаға нигеҙ һалыу ваҡыты 1250 йылдарға ҡарай тигән фараз бар. М.Г. Сәфәрғәлиев фекеренсә, ҡалаға нигеҙ Тап Ошо ваҡытта һалына, «Алтын Урҙаның хакимлыҡ итеүсе юғары ҡатламы яңы дин — ислам ҡабул итә, һәм мосолман руханиҙары хандарҙан төрлө өҫтөнлөктәр ала башлай»[2]. Һәр хәлдә, 1254 Йылда Волга дельтаһы аша үткән Гильом де рубрук «Итилия» йылғаһының көнбайыш ярында Бату сартактың улына ҡышҡы ставка булып хеҙмәт иткән һәм хан бойороғо буйынса сиркәү төҙөгән ҡасаба булыуы тураһында телгә ала[3]. Дөйөм танылған ҡарашҡа ярашлы, Алтын Урҙа Ханының көҙгө резиденцияһы Булған Хажи-Тархандың яҙма сығанаҡтарҙа тәүге тапҡыр телгә алыныуы 1333 йылда Үзбәк хан Менән бергә Был ҡалаға килгән ғәрәп сәйәхәтсеһе Ибн Баттута яҙмаларында осрай[4]. Бына нимә тип яҙа ул.

Археология

Хаджи-Тархан ҡалаһының ҡалдыҡтары археологик Яҡтан уның Шареный бугор ҡаласығында (ХӘҘЕРГЕ АЦКК ҡасабаһы территорияһында, Әстерхан эсендә) теркәлгән. Ҡала яны усадьбаларының ҡалдыҡтары Волганың Уң ярында Трусово станцияһынан Стрелецкое ҡасабаһына тиклем урынлашҡан. 1966 йылда, Әстерхан целлюлоза-картон комбинаты (АЦКК) төҙөлөү алдынан, А.м. мандельштам етәкселегендә тәүге етди һәм масштаблы археологик ҡаҙыныуҙар үткәрелә. Алтын урҙа ҡалаһы ситендә урынлашҡан торлаҡ — ерҙәр, производство ҡоролмалары көршәксе горндары һәм зыярат кварталы табыла. 1984 йылда ҡаласыҡтың үҙәк өлөшөнән көнсығышҡа табан 3 км алыҫлыҡта ӘСТЕРХАН археологы В. В. Плахов XIV—XV быуаттарҙа булған үҙәк күп бүлмәле йорттан һәм дүрт ер өйөнән торған усадьба комплексын ҡаҙып сығара. 1990 йылдарҙа һаҡ маҡсатында Үткәрелгән Археологик разведкалар хажи-Тархандың күп һанлы юлдаш тораҡ пункттарын, ҡала ситендәге усадьбаларҙы һәм ауыл.

Иҫкәрмәләр

1. Шнайдштейн Е. В. Хаджитархан (источники)//Археология Нижнего Поволжья на рубеже тысячелетий: Материалы Всероссийской научно — практической конференции. — Астрахань: Изд-во Астраханского гос. пед. ун-та,2001.С. 77-78
2. ↑ Сафаргалиев М. Г. Заметки об Астраханском ханстве. // Сборник статей преподавателей Мордовского пединститута. Саранск, 1952.
3. ↑ Васильев Д. В. О пути Гильома Рубрука через дельту Волги и о населённых пунктах, которые он посетил // Золотоордынское наследие. Выпуск 2. Материалы второй Международной научной конференции «Политическая и социально-экономическая история Золотой Орды», посвящённой памяти М. А. Усманова. Казань, 29-30 марта 2011 г. / Отв. ред. и сост. И. М. Миргалеев. — Казань: ООО «Фолиант», Институт истории им. Ш.Марджани АН РТ, 2011 С. 64-72.
4. ↑ Путешествие шейха Ибн-Батуты в Золотую Орду, в половине XIV века. Дата обращения: 21 апреля 2012. Архивировано 10 мая 2012 года.
5. ↑ Крепость. Путешествие в Каспийскую столицу. Астрахань: ООО Типография «Нова», 2009. С. 18
6. ↑ Крепость. Путешествие в Каспийскую столицу. Астрахань: ООО Типография «Нова», 2009. С. 15-16
7. ↑ Pegolotti, Francesco Balducci. La Pratica della mercatura (1310—1340). Edited by A. Evans, Cambrige. Mass.: Medieval Academy of America, 1936. P. 21
8. ↑ Крепость. Путешествие в Каспийскую столицу. Астрахань: ООО Типография «Нова», 2009. С. 20-21
9. ↑ Пачкалов А. В. Города Нижнего Поволжья в XV в. // Золотоордынская цивилизация. Вып. 1. Казань, 2008.
10. ↑ Перейти обратно:^{1 2} Амброджо Контарини. Путешествие в Персию Архивная копия от 6 ноября 2010 на Wayback Machine / Барбаро и Контарини о России — М.: «Наука», 1971.
11. ↑ Название города дано в соответствии с оригиналом сочинения Контарини: Ambrogio Contarini. Il Viazo del clarissimo Messer Ambrosio Contarini Ambasciator della Illustrissima Signoria di Venetia al Signor Vxuncassan Re de Persia
12. ↑ Шнайдштейн Е. В. Северный Прикаспий в древности: Учеб. пособие по истории края. Астрахань, 1992. С. 41, 43-44 (гл. «Ас-Тархан»)
13. ↑ Крепость. Путешествие в Каспийскую столицу. Астрахань: ООО Типография «Нова», 2009. С. 22
14. ↑ ГИЛЬОМ ДЕ РУБРУК->ПУТЕШЕСТВИЕ В ВОСТОЧНЫЕ СТРАНЫ->ИЗДАНИЕ 1957 Г.->ГЛАВЫ 47-53. Дата обращения: 21 апреля 2012. Архивировано 10 мая 2012 года.
15. ↑ Зайцев И. В. Астраханское ханство. М., 2004. С. 11-12
16. ↑ Зайцев И. В. Астраханское ханство. М., 2004. С. 12
17. ↑ Крепость. Путешествие в Каспийскую столицу. — Астрахань: ООО Типография «Нова», 2009. — С. 23
18. ↑ Зайцев И. В. К вопросу о названиях города Астрахани в средневековых источниках / Зайцев. И. В. Астраханское ханство. — М.: «Восточная литература», 2006 — С. 229—242