Төркиәнең административ бүленеше

Административ-территориаль йәһәттән Төркиә 81 илгә (төрөк.төр. ilil — «өлкә»)^{[прим 1]} бүленә.

Илдәр үҙгәртергә

Илгә дәүләт идаралығын вәли (төрөк.төр. valivali), йәғни губернатор, атҡара. Вәлиҙең резиденцияһы вилайәт (төрөк.төр. vilayetvilayet) тип атала. Әүәле ил вилайәт тип йөрөтөлгән.

Һәр ил илсәләргә (төрөк. ilçe), йәғни райондарға, бүленә. Илдең административ үҙәге уның үҙәк илсәһендә — мәркәз илсәлә (төрөк.төр. merkez ilçemerkez ilçe) урынлашҡан.

Ҡағиҙә булараҡ, илдәр уларҙың административ үҙәгенең атамаһын йөрөтә. Әммә башҡа төрлөләре лә бар: Хатай иле (административ үҙәге — Антакья ҡалаһы), [[Коджаәли|Ҡожаэли]] иле (административ үҙәге — Измит ҡалаһы) һәм Сакарья иле (административ үҙәге — Адапазары ҡалаһы).

1926 йылда Төркиә 57 илгә бүленгән була, 1939 йылда Һатай ҡушыла, 1947 йылда Артвин, Түнжәли, Ҡаракүз (хәҙерге Бингөл), Битлис һәм Һакәри, 1953 — Ушаҡ, 1954 — Сакарья һәм Адыяман, 1957 йылда Нәвшәһәр ойошторола. 1957—1989 йылдарҙа илдәр һаны үҙгәрешһеҙ була — 67. 1989 йылда Ҡырыҡҡале, Ҡараман, Байбурт һәм Аҡһарай, 1990 — Батман менән Ширнәк, 1991 — Бартын, 1994 — Ығдыр һәм Ардаһан, 1995 — Ялова, Ҡарабөк һәм Килис, 1997 — Османиә, 1999 Дүзжә барлыҡҡа килә.

Әлеге ваҡытта Төркиә территорияһы түбәндәге илдәргә бүленә:

**Төркиәнең илдәре**
№	Ил (башҡ.)	Ил (төрөк.)	Илдең майҙаны (км²)	Ил халҡы,^[1] (2009)(кеше)	Халҡының тығыҙлығы, (кеше/км²)	Адм. үҙәк	Адм. үҙәк халҡы, (кеше)	Код^{[прим 2]}
1	Ағры	Ağrı	11 315	537 665	47,52	Ағры (Ҡаракөсе)	79 764	04
2	Адана	Adana	14 256	2 062 226	144,66	Адана (агл.)	1 130 710	01
3	Адыяман	Adıyaman	7 572	588 475	77,72	Адыяман	178 538	02
4	Айдын	Aydın	7 922	950 757	120,01	Айдын	142 267	09
5	Аҡһарай	Aksaray	8 051	396 084	49,20	Аҡһарай	129 949	68
6	Амасья	Amasya	5 731	365 231	63,73	Амасья	74 393	05
7	Анкара	Ankara	25 615	5 017 914	195,90	Анкара (агл.)	3 203 362	06
8	Анталья	Antalya	20 599	1 719 751	83,49	Анталья	603 190	07
9	Ардаһан	Ardahan	5 495	133 756	24,34	Ардаһан	17 274	75
10	Артвин	Artvin	7 493	191 934	25,62	Артвин	23 157	08
11	Афионҡараһисар	Afyonkarahisar	14 532	701 326	48,26	Афтонҡараһисар	128 516	03
12	Байбурт	Bayburt	4 043	97 358	24,08	Байбурт	32 285	69
13	Балыҡесир	Balıkesir	14 442	1 076 347	74,53	Балыҡесир	215 436	10
14	Бартын	Bartın	1 960	184 178	93,97	Бартын	35 992	74
15	Батман	Batman	4 671	456 734	97,78	Батман	246 678	72
16	Билежик	Bilecik	4 181	194 326	46,48	Билежик	34 105	11
17	Бингөл	Bingöl	8 402	253 739	30,20	Бингөл	68 876	12
18	Битлис	Bitlis	8 413	388 678	46,20	Битлис	44 923	13
19	Болу	Bolu	10 716	270 654	25,26	Болу	84 565	14
20	Бурдур	Burdur	7 238	256 803	35,48	Бурдур	63 363	15
21	Бурса	Bursa	11 087	2 550 645	230,06	Бурса (агл.)	1 194 687	16
22	Ван	Van	20 927	1 022 330	48,85	Ван	284 464	65
23	Ғазиантеп	Gaziantep	7 194	1 285 249	178,66	Ғазиантеп (агл.)	853 513	27
24	Гиресун	Giresun	7 151	523 819	73,25	Гиресун	83 636	28
25	Гүмүшһанә	Gümüşhane	6 125	186 953	30,52	Гүмүшһане	30 270	29
26	Денизли	Denizli	11 716	950 029	81,09	Денизли	275 480	20
27	Диярбаҡыр	Diyarbakır	15 162	1 362 708	89,88	Диярбаҡыр	545 983	21
28	Дүзче	Düzce	1 065	314 261	295,08	Дүзче	56 649	81
29	Зонғулдаҡ	Zonguldak	3 470	615 599	177,41	Зонғулдаҡ	104 276	67
30	Измир	İzmir	11 811	3 370 866	285,40	Измир (агл.)	2 232 265	35
31	Йозғат	Yozgat	14 083	682 919	48,49	Йозғат	73 930	66
32	Ҡайсери	Kayseri	17 116	1 060 432	61,96	Ҡайсери (агл.)	536 392	38
33	Ҡарабүк	Karabük	2 864	225 102	78,60	Ҡарабүк	100 749	78
34	Ҡараман	Karaman	8 816	243 210	27,59	Ҡараман	105 384	70
35	Карс	Kars	9 594	325 016	33,88	Карс	78 473	36
36	Ҡастамону	Kastamonu	13 473	375 476	27,87	Ҡастамону	64 606	37
37	Ҡаһраманмараш	Kahramanmaraş	14 213	1 002 384	70,53	Ҡаһраманмараш	326 198	46
38	Килис	Kilis	1 239	114 724	92,59	Килис	70 670	79
39	Ҡожаэли	Kocaeli	3 635	1 206 085	331,80	Измит	195 699	41
40	Конья	Konya	40 824	2 192 166	53,70	Конья (агл.)	742 690	42
41	Ҡырҡларели	Kırklareli	6 056	328 461	54,24	Ҡырҡларели	53 221	39
42	Ҡыршәһәр	Kırşehir	6 434	253 239	39,36	Ҡыршәһәр	88 105	40
43	Ҡырыҡҡале	Kırıkkale	4 589	383 508	83,57	Ҡырыҡҡале	205 078	71
44	Кутаһья	Kütahya	12 119	656 903	54,20	Кутаһья	166 665	43
45	Малатья	Malatya	12 235	853 658	69,77	Малатья	381 081	44
46	Маниса	Manisa	13 120	1 260 169	96,05	Маниса	214 345	45
47	Мардин	Mardin	9 097	705 098	77,51	Мардин	65 072	47
48	Мәрсин	Mersin	15 737	2 271 400	144,34	Мәрсин	545 000	33
49	Муғла	Muğla	12 716	715 328	56,25	Муғла	43 845	48
50	Муш	Muş	8 023	453 654	56,54	Муш	67 927	49
51	Нәвшәһәр	Nevşehir	5 438	309 914	56,99	Нәвшәһәр	67 864	50
52	Нигде	Niğde	7 318	348 081	47,57	Нигде	78 088	51
53	Орду	Ordu	5 894	887 765	150,62	Орду	112 525	52
54	Османиә	Osmaniye	3 189	458 782	143,86	Османиә	173 977	80
55	Ризе	Rize	3 792	365 938	96,50	Ризе	78 144	53
56	Сакарья	Sakarya	4 895	756 168	154,48	Адапазары	283 752	54
57	Самсун	Samsun	9 474	1 209 137	127,63	Самсун	363 180	55
58	Сивас	Sivas	28 129	755 091	26,84	Сивас	251 776	58
59	Сиирт	Siirt	5 465	263 676	48,25	Сиирт	98 281	56
60	Синоп	Sinop	5 858	225 574	38,51	Синоп	30 502	57
61	Истанбул	İstanbul	5 170	11 622 257	2248,02	Истанбул (агл.)	8 803 468	34
62	Текирдағ	Tekirdağ	6 345	623 591	98,28	Текирдағ	107 191	59
63	Тоҡат	Tokat	9 912	828 027	83,54	Тоҡат	113 100	60
64	Трабзон	Trabzon	4 495	975 137	216,94	Трабзон	214 949	61
65	Түнжели	Tunceli	7 406	93 584	12,64	Түнжәли	25 041	62
66	Ушаҡ	Uşak	5 174	322 313	62,29	Ушаҡ	137 001	64
67	Һаҡкәри	Hakkâri	7 729	236 581	30,61	Һаҡкәри	58 145	30
68	Һатай	Hatay	5 678	1 448 418	255,09	Антакья	144 910	31
69	Чанаҡҡале	Çanakkale	9 887	464 975	47,03	Чанаҡҡале	75 810	17
70	Чанҡыры	Çankırı	8 411	270 355	32,14	Чанҡыры	62 508	18
71	Чорум	Çorum	12 833	597 065	46,53	Чорум	161 321	19
72	Шанлыурфа	Şanlıurfa	19 091	1 443 422	75,61	Шанлыурфа (Урфа)	385 588	63
73	Ширнак	Şırnak	7 296	353 197	48,41	Ширнак	52 743	73
74	Ығдыр	Iğdır	3 584	168 634	47,05	Ығдыр (Игдир)	59 880	76
75	Ыспарта	Isparta	8 733	513 681	58,82	Ыспарта (Испарта)	148 496	32
76	Әдирнә	Edirne	6 241	402 606	64,51	Әдирнә	119 298	22
77	Элязығ	Elazığ	9 181	569 616	62,04	Элязығ	266 495	23
78	Әрзинжан	Erzincan	11 974	316 841	26,46	Әрзинжан	107 175	24
79	Әрзурум	Erzurum	24 741	937 389	37,89	Эрзурум	361 235	25
80	Әскишәһир	Eskişehir	13 904	706 009	50,78	Эскишәһәр	482 793	26
81	Ялова	Yalova	403	168 593	418,34	Ялова	70 118	77
	Бөтәһе		781 978	71 977 744	92,05

Илсәләр үҙгәртергә

Илдәр (провинциялар) илсәләрҙән (райондарҙан) тора. 2013 йылда илсәләрҙең һаны 957 тәшкил итә. Һәр илдең административ үҙәгендә илсә мәркәзе (төрөк.төр. merkez ilçemerkez ilçe) урынлашҡан. Күп илсәләр улустарға (бужаҡтарға) бүленә.

Муниципаль ҡоролошо үҙгәртергә

2013 йылда урындағы үҙиаралыҡ реформаһы була. Уның һөҙөмтәһендә Төркиәнең муниципаль ҡоролошо дүрт кимәллегә әйләнә:

Метрополь муниципалитеттар (төр. Büyükşehir belediyeleri Büyükşehir belediyeleri — «Ҙур ҡала муниципалитеттары») — 750 000-дән ашыу кеше йәшәгән илдең административ үҙәге булған 30 ҡала сиктәрендәге муниципалитеттар. Метрополь муниципалитеттар Анкарала, Истанбулда, Измирҙә, Антальяла, Бурсала, Коньяла, Манисала, Мәрсиндә, Эрзерумда һәм башҡа эре ҡалаларҙа бар. Был муниципаль берәмектәр башында ҡала халҡы һайлап ҡуйған ҡала башлыҡтары (төрөк.төр. Büyükşehir Belediye BaşkanıBüyükşehir Belediye Başkanı, Бөйөкшәһәр беледийә башҡаны) тора.
Баш ҡала муниципалитеттары — 750 000 кешенән кәмерәк халыҡлы илдәрҙең административ үҙәктәрендәге муниципалитеттар.
Илсә муниципалитеттары — илсәләр һәм ҙур ҡалаларҙың илсәләре сиктәрендәге муниципалитеттар.
Ҡала муниципалитеттары — ҡалалар һәм ҡала биләмәләре сиктәрендәге муниципалитеттар (төрөк.төр. beldebelde).

Муниципалитет (төрөк. belediye, беледийә) башында халыҡ һайлаған башлыҡ — беледийә башҡаны (төрөк.төр. belediye başkanıbelediye başkanı) тора. төр. belediye

Статистик маҡсаттағы төбәктәр үҙгәртергә

Төркиәнең статистик төбәктәре

Рәсми булмаған статистик маҡсаттарҙа илдәр 7 төбәккә төркөмләнгән^[2]:

Мәрмәр диңгеҙ төбәге (Marmara Bölgesi)
Үҙәк Анатолия төбәге (İç Anadolu Bölgesi)
Ҡара диңгеҙ төбәге (Karadeniz Bölgesi)
Көнсығыш Анатолия төбәге (Doğu Anadolu Bölgesi)
Эгей төбәге (Ege Bölgesi)
Урта диңгеҙ төбәге (Akdeniz Bölgesi)
Көньяҡ-Көнсығыш Анатолия төбәге (Güneydoğu Anadolu Bölgesi)

Иҫкәрмәләр үҙгәртергә

↑ Ранее употреблялся термин «вилайет».
↑ Указан Автомобильный номерной код каждого ила.

Сығанаҡтар үҙгәртергә

↑ Turkish Statistical Institute. 2009 Census, population living in cities.
↑ Административное устройство Турции 2009 йыл 20 ғинуар архивланған.

Библиография үҙгәртергә

Моисеев П. П., Серебрякова М. Н. Страны и народы. Зарубежная Азия М., Мысль, 1979

Һылтанмалар үҙгәртергә

Официальный сайт президента Турции 2010 йыл 5 июнь архивланған.
Деловой журнал о бизнесе в Турции 2013 йыл 16 май архивланған.

[1] Ранее употреблялся термин «вилайет».

[3] Указан Автомобильный номерной код каждого ила.

[2] Turkish Statistical Institute. 2009 Census, population living in cities.

[4] Административное устройство Турции 2009 йыл 20 ғинуар архивланған.

[прим 1]

[1]

[прим 2]

[2]