Төкәле (ҡала)
Төкәле (урыҫ. Тюкалинск) — Рәсәй Федерацияһының Омск өлкәһендәге ҡалаһы. Административ үҙәге — Төкәле районы һәм Төкәле ҡалаһы тораҡ пункты.
| Төкәле | |
| Байраҡ[d] | |
 |  |
| Нигеҙләү датаһы | 1759 |
|---|---|
| Дәүләт |
 Рәсәй |
| Административ үҙәге | Тюкалинский район[d] һәм Тюкалинское городское поселение[d][1] |
| Административ-территориаль берәмек | Тюкалинский район[d] һәм Тюкалинский уезд[d] |
| Сәғәт бүлкәте | UTC+6 |
| Тәбиғи-географик объекты сиктәрендә урынлашҡан | Көнбайыш Себер тигеҙлеге |
| Халыҡ һаны |
1500 кеше (1856)[2], 4018 кеше (1897)[3], 8200 кеше (1913)[2], 4200 кеше (1926)[2], 4400 кеше (1931)[2], 6600 кеше (1939)[2], 10 197 кеше (1959)[4], 10 385 кеше (1970)[5], 11 480 кеше (1979)[6], 12 191 кеше (1989)[7], 12 400 кеше (1992)[2], 12 500 кеше (1996)[2], 12 600 кеше (1998)[2], 12 600 кеше (2000)[2], 12 300 кеше (2001)[2], 12 007 кеше (2002)[8], 12 000 кеше (2003)[2], 12 100 кеше (2005)[2], 12 100 кеше (2006)[2], 12 100 кеше (2007)[2], 12 135 кеше (2008)[9], 12 106 кеше (2009)[10], 11 275 кеше (2010)[11], 11 240 кеше (2011)[12], 11 203 кеше (2012)[13], 10 906 кеше (2013)[14], 10 695 кеше (2014)[15], 10 546 кеше (2015)[16], 10 491 кеше (2016)[17], 10 326 кеше (2017)[18], 10 311 кеше (2018)[19], 10 231 кеше (2019)[20], 10 253 кеше (2020)[21], 9894 кеше (2021)[22], 9732 кеше (2023)[23] |
| Диңгеҙ кимәленән бейеклек | 115 метр |
| Почта индексы | 646330 |
| Урындағы телефон коды | 38 176 |
 | |
Халҡы — 10 253 кеше (2020)
Географияһы
үҙгәртергәҠала Ишем тигеҙлегенең көнсығышында Төкәле йылғаһы буйында, Омск ҡалаһынан төньяҡ-көнбайышҡа табан 124 км , Төмән — Омск тимер юлының Называевская станцияһынан төньяҡ-көнсығышҡа табан 79 км алыҫлыҡта урынлашҡан.
Тарихы
үҙгәртергәСебер трактындағы был тораҡ пунктына 1763 йылда Төкәле слободаһы[24] исеме аҫтында — ямсыларпҙың Төкәле слободаһы булараҡ нигеҙ һалына (ул ваҡытта Себер тракты Тара тораҡ пунктының көньяғынан үткән була). Ҡала исеменең килеп сығышын Төкәле йылғаһы менән бәйләйҙәр. Иҫке төрки телендәге «TÜKAL» һүҙе «тулы, камил» тигән мәғәнәне аңлата.
1823 йылда киң булып үҫешкән биҫтә икенсел ҡала статусын ала.
1838 йылда ҡала булып китә.
1876 йылдың 26 ноябрендә Тубыл губернаһының Төкәле округы ҡалаһы булып китә.
XIX быуат аҙағында Төкәлелә 700-гә яҡын йорт, 2 сиркәү, мәхәллә һәм ике класлы училище була. Халҡы малсылыҡ һәм игенселек менән шөғөлләнә. Йәрминкәләрҙә , иген, ит, балыҡ, тире, йәнлек тиреһе, һыйыр малы, аттар менән сауҙа йәнле бара. XХ быуат башында Төкәлелә 27 завод һәм фабрика, шул иҫәптән май һурҙыртҡыстар эшләй. 1903 йылда Төкәлелә сит илдәргә (Германия, Англия, Швецияға) аҡ май экспортлау буйынса контора асыла. Төкәленең оло юл трактында урынлашыуы ҡаланың социаль-мәҙәни йөҙөндә сағылыш таба. Төрмә, хәрби командалар, чиновниктар булғанға күрә, ҡалаға кеше ағымы көсәйә. XIX быуат аҙағында, ХХ быуат башында Төкәлелә бик күп административ, сауҙа, сәгәғәт һәм көнкүреш тәғәйенләнешендәге биналар төҙөлә. 1914 йылдаТөкәлелә 28 предприятие иҫәпләнә. Транссебер тимер юлы төҙөлгәндән һуң Мәскәү-Себер тракты, шулай уҡ Төкәле ҡалаһы үҙҙәренең сауҙала тотҡан урынын юғалта.
1930 йылдың 27 мартында район гәзите сыға башлай[25].
Ҡала тораҡ пункты
үҙгәртергә2004 йылдың 30 июлендә Омск өлкәһенең 548-ОЗ «Омск өлкәһендә муниципаль берәмектәрҙең сиктәре һәм статустары тураһындағы» законы нигеҙендә Төкәле ҡалаһы тораҡ пунктының статусы һәм ҡала биләмәләре сиктәре билдәләнә[26].
Гербы
үҙгәртергә1867 йылда ҡала гербын булдырыу буйынса тәүге аҙымдар яһала: герб проекты тәҡдим ителә.
Әммә тәҡдим ителгән проект ҡабул ителмәй, һәм ҡаланың оҙаҡ ҡына ваҡыт гербы булмай.
Беренсе донъя һуғышы аҙағында Төкәле ҡалаһының гербы рәсми рәүештә раҫлана. Унда Омск өйәҙе гербы һыҙаттары сағылдырыла. Гербтың күренеше түбәндәгесә һүрәтләнә:
«Йәшел фонда көмөш ҡырғыҙ ҡәбер ташы төшөрөлгән»
-
Неутвержденный гербы. 1867 -
Гербы раҫланды. 1916-1917 варианты -
![[ru→ba]Современный герб. 2008](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d0/Coat_of_Arms_of_Tyukalinsk.png/96px-Coat_of_Arms_of_Tyukalinsk.png)
[ru→ba]Современный герб. 2008
Халҡы
үҙгәртергә2019 йылдың 1 ғинуарына ҡала Рәсәй Федерацияһының 1115 ҡалаһы араһында халҡының һаны буйынса 916-сы урында тора.
Иҡтисады
үҙгәртергәТөкәле ҡалаһындағы май-сыр эшләү комбинаты өлкәлә етештерелгән һөттән төр һөт ризыҡтарын эшләү менән мәшғүл. Өлкәлә тәбиғи урмандарҙы һәм яһалма урман объекттарын һаҡлауға ҙур иғтибар бүленә. Ҡалала был эш урман хужалығына йөкмәтелгән.
«Сапропели» производствоһы, «Шатлыҡ» яуаплылығы сикләнгән йәмғиәте ҡала халҡын эш менән тәьмин итеүҙе хәстәрләй.
Радиостанциялары
үҙгәртергәТөкәле ҡалаһынд киң радио селтәре эшләй. Оҙаҡламай 101,3 FM — Хорошее FM (ООО «Алекс Медиа») сафҡа инәсәк. Әлеге ваҡытта 102,0 FM — Радио Сингл (ООО «Вещатель»), 103,1 FM — Радио Сибирь (ООО «Алекс Медиа»), 106,4 FM — Радио Шансон (АО «ГТРК „Омск“») предприятиелары ҡала халҡының радио аша хәбәрҙәргә тыңлауға булған ихтыяжын ҡәнәғәтләндерә.
Телевидение
үҙгәртергәГТРК Омск / 12 каналы 2015 йылда үҙ эшмәкәрлеген туҡтата.
Һанлы телевидение
үҙгәртергәҠала халҡы үҙәк телеканалдары тапшырыуҙарын тотҡарлыҡһыҙ ҡарай ала: Беренсе канал, Рәсәй 1, Рәсәй 2, НТВ, Бишенсе канал, Рәсәй К, Рәсәй 24, Карусель, ОТР,ТВЦ каналдары эшләй.
Һылтанмалар
үҙгәртергә- № 1846. Знамя Ильича // Летопись периодических и продолжающихся изданий СССР 1986—1990. Часть 2. Газеты. М., «Книжная палата», 1994. стр.241</ref>.
- Тюкалинск // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
- Закон Омской области от 30 июля 2004 года № 548-ОЗ «О границах и статусе муниципальных образований Омской области»
Иҫкәрмәләр
үҙгәртергә- ↑ ОКТМО (урыҫ)
- ↑ 2,00 2,01 2,02 2,03 2,04 2,05 2,06 2,07 2,08 2,09 2,10 2,11 2,12 2,13 Народная энциклопедия «Мой город». Тюкалинск (урыҫ)
- ↑ Первая Всеобщая перепись населения Российской империи 1897 года. Тобольская губерния (урыҫ)
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1959 года. Численность городского населения РСФСР, её территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу (урыҫ) — Демоскоп Weekly.
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1970 года Численность городского населения РСФСР, ее территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу. (урыҫ) — Демоскоп Weekly.
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1979 года Численность городского населения РСФСР, ее территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу. (урыҫ) — Демоскоп Weekly.
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1989 г. Численность городского населения РСФСР, ее территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу (урыҫ)
- ↑ Всероссийская перепись населения 2002 года. Численность населения субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более (урыҫ)
- ↑ Территориальное устройство России (урыҫ)
- ↑ Численность постоянного населения Российской Федерации по городам, посёлкам городского типа и районам на 1 января 2009 года (урыҫ)
- ↑ Всероссийская перепись населения 2010 года. Численность населения городских и сельских населённых пунктов Омской области (урыҫ)
- ↑ Омская область. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2009-2016 годов
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям. Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года (урыҫ)
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. Таблица 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов (урыҫ) — Росстат, 2013. — 528 с.
- ↑ Таблица 33. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2014 года (урыҫ)
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года (урыҫ)
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года (урыҫ) — 2018.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года (урыҫ) — М.: Росстат, 2017.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года (урыҫ) — М.: Росстат, 2018.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2019 года (урыҫ)
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2020 года (урыҫ)
- ↑ Итоги Всероссийской переписи населения 2020 года (по состоянию на 1 октября 2021 года) (урыҫ)
- ↑ Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2023 года (с учётом итогов Всероссийской переписи населения 2020 г.) (урыҫ) — Росстат, 2023.
- ↑ Тюкалинск // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
- ↑ № 1846. Знамя Ильича // Летопись периодических и продолжающихся изданий СССР 1986—1990. Часть 2. Газеты. М., «Книжная палата», 1994. стр.241
- ↑ Закон Омской области от 30 июля 2004 года № 548-ОЗ «О границах и статусе муниципальных образований Омской области»