Тудегешева Тайана Васильевна

шор халҡы шағирәһе

Тудегешева Тайана (Татьяна) Васильевна (19 ноябрь 1957 йыл) — СССР һәм Рәсәй, шор шағирәһе[1].

Тудегешева Тайана Васильевна
Зат ҡатын-ҡыҙ
Гражданлыҡ  СССР
 Рәсәй
Тыуған көнө 19 ноябрь 1957({{padleft:1957|4|0}}-{{padleft:11|2|0}}-{{padleft:19|2|0}})
Тыуған урыны Усть-Анзас[d], Таштагольский район[d], Кемерово өлкәһе, РСФСР, СССР
Вафат булған көнө 15 февраль 2022({{padleft:2022|4|0}}-{{padleft:2|2|0}}-{{padleft:15|2|0}}) (64 йәш)
Вафат булған урыны Санкт-Петербург, Рәсәй
Һөнәр төрө шағир
Уҡыу йорто А. М. Горький исемендәге әҙәбиәт институты
Ойошма ағзаһы Рәсәй яҙыусылар союзы[d]

Биографияһы үҙгәртергә

Тудегешева Тайана (Татьяна) Васильевна 1957 йылдың 19 ноябрендә уҡытыусы Василий Васильевич Каныштаров ғаиләһендә Кемерово өлкәһе Таштағол районы Усть-Анзас ауылында тыуған. Был ерҙәргә барып етеү ауыр, Мрассу йылғаһы аръяғындағы ерҙәрҙә борондан Көньяҡ-Көнбайыш Себерҙәге аҙ һанлы шор халҡы йәшәй. Шорҙар Кемерово өлкәһе, Хакасия, Алтай Республикаларында, Алтай крайында бар.

 
Горная Шория. Вид на Таштагол

Василий Каныштаров 1926—1938 йылдарҙа шор телендә сыҡҡан район гәзитендә корректор булып эшләгән, шиғырҙар ҙа яҙған. 1930 йылдар аҙағында Таулы Шор районы бөтөрөлгәс, уҡытыусы була. Тайананың әсәһе-метеоролог, эше күп булыуға ҡарамаҫтан, ул бик күҙәтеүсән ҡатын була, төрлө ҡыҙыҡ хәлдәрҙе бер дәфтәргә теркәп бара. Ғаилә күпләп гәзит-журналдар алдыра, уларҙы ғаиләлә ҡысҡырып уҡыу ғәҙәткә инә. Урта мәктәптән һуң Тайана Иркутск тегеү производствоһы техникумына уҡырға инә. Унан һуң Новокузнецк ҡалаһында Көнкүреш йортонда технолог булып эшләй.

Тайана М. А. Горький исемендәге Мәскәү әҙәбиәт институтын тамамлай (Юрий Кузнецов семинары). 1999 йылда уны Рәсәй яҙыусылар союзына бер ҡулъяҙмаһы буйынса ғына алалар.

Т. В. Тудегешева Новокузнецк ҡала мәҙәниәт һарайы директорының крайҙағы төп халыҡтарҙың мәҙәниәтен ҡурсалау һәм үҫтереү буйынса урынбаҫары вазифаһында эшләй. «Тазыхан» этнографик берләшмә директоры. Шор халыҡ мәҙәниәте тарихы музейынойоштороусы.

Тайана Тудегешеваны Новокузнецк ҡалаһындағы Д. С. Лихачев исемендәге китапхана филиалының штаттан тыш хеҙмәткәре тиһәң дә була, ул бындағы шиғриәткә арналған сараларҙа теләп ҡатнаша, балаларға шор халҡының рухи байлығын асырға ярҙам итә.

Шағирә Тайана Тудегешева Төркиәлә үткән төрки халыҡтар фестивалдәрендә ҡатнаша .

Ижады үҙгәртергә

Т. В. Тудегешева бөгөн -унға яҡын шиғри йыйынтыҡ авторы. 2000 йылда уның «Дәүерҙәрҙең йырлы уҡтары» («Поющие стрелы времен») тигән тәүге китабы спонсорҙар ярҙамы менән донъя күрә. «Небесный полет девятиглазых стрел» тигән китабы 2007 йылда Кемерово өлкәһе ярҙамы менән баҫтырыла. 2014 йылда шағирә уҡыусыларына «По ту сторону шорских гор» тигән китабы менән таныштыра.

Тайана Тудегешева — Кузбасс премияһы менән бүләкләнгән, «Огни Кузбасса» журналы лауреаты, П. П. Ершов исемендәге Халыҡ-ара әҙәби премия дипломанты. Уның әҫәрҙәре «Лите¬ратурная газета», «Литера¬турная Россия», «Российский писатель» гәзиттәрендә, «Наш современник», «Литературный Кузбасс», «Огни Кузбасс» һәм башҡа журналдарҙа баҫыла. Уның «Немая встреча», «Что ты смотришь грустными глазами» Себер авторҙарының һуңғы 100 йыл эсендә яҙылған иң яҡшы әҫәрҙәре араһында «Русская сибирская поэзия. Антология ХХ века» китабына индерелә. Тайана Васильевна балалр өсөн дә әҫәрҙәр яҙа, яңыраҡ уның шор телендә яҙылған «Элимай» («Моя родина») китабы сыҡты.

Себер композиторҙары йыш ҡына Т.Тудегешева һүҙҙәренә йырҙар ҙа ижад итә. Бигерәк тә шағирәнең Рёсёй Федерацияһының атҡаҙанған мәҙәниәт эшмәкәре композитор М. М. Маслов менән хеҙмәттәшлеге уңышлы тип иҫәпләнә. Композиторҙың «Возвращение шамана» тигән вокал циклы (текст һәм ноталар менән) «Советский писатель» нәшриәтендә Мәскәүҙә 2014 йылда донъя күрҙе. Тайана Тудегешева шор һәм рус телдәрендә яҙа. Уның әҫәрҙәре Таулы Шор иленә бағышланған, шағирәне тыуған ере, халҡы яҙмышы борсой .Рус теле аша ул башҡа халыҡтар менән аралаша, уларға үҙенең уй-хистәрен еткерә.

Я — дочь, я ветвь абинского народа.

Наш род — Аба, и нет древнее рода…

Аба… Растаял звук и песней стих,

Пою я реквием прощальный стих.

Наш род угас… о, нет печальней рода!

Я — песня-плач абинского народа.

(Род Аба) (Аба- шор тирмерселәр ырыуы, Аба-Тура- Кузнецк, хәҙерге Новокузнецк)

Әлбиттә башҡа телгә тәржемә итеү шиғырҙың эстәлеген бирһә лә, уның боронғо шор халыҡ йырҙарына бәйле көй, интонацияһын, ритмын биреп бөтөрә алмай. Шағирә йыш ҡына туған халҡына аңлашылып торған образдар аша тирә-йүнгә ҡарашын белдерә, шор халыҡ традицияларына таянып, үҙ шиғри донъяһын булдыра («девочка с оленьими глазами», «шаманка-метель»). Шуға ҡарамаҫтан, Тайана Тудегешева ижады менән танышҡан һәр кемгә уның уй-хистәре аңлайышлы, улар бер кемде лә битараф ҡалдыра алмай.

Мне близки стихи Тудегешевой открытостью, искренностью, пронзительной энергетикой, мелодичностью, национальным колоритом. В них есть и ласка, и нежность, но есть и горячий порыв и мужество, и есть «аскеза гор». Есть радость и горечь… Одним словом, нам явлена здесь талантом поэта живая жизнь. Без трафаретов и шаблонов.

Геннадий Иванов, Рәсәй яҙыусылар союзының беренсе секретары[2].

Шиғырҙар йыйынтыҡтары үҙгәртергә

  • «Поющие стрелы времен» (Новокузнецк, 2000),
  • «Небесный полет девятиглазых стрел» (Новокузнецк, 2007)
  • «По ту сторону шорских гор» (Новокузнецк, 2014)
  • «Возвращение шамана» (с текстами и нотами) (М., «Советский писатель», 2014)
  • «Элимай» (для детей)

Бүләктәре үҙгәртергә

  • Лауреат премии Кузбасса
  • Лауреат журнала «Огни Кузбасса»,
  • Дипломант Международной литературной премии имени П. П. Ершова.

Библиография[3] үҙгәртергә

Отдельные издания:

Тудегешева Т. Поющие стрелы времён [Текст] : [стихи и проза из шорского фольклора] / Т. Тудегешева; пер. с шорск. — Новокузнецк : Кузнецкая крепость, 2000. — 167 с. : ил.

Тудегешева-Каныштарова Т. Небесный полёт девятиглазых стрел [Текст] : [сборник стихов] / Таяна Тудегешева-Каныштарова. — Кемерово : Кузбасс, 2007. — 192 с.

Тудегешева Т. По ту сторону шорских гор [Текст] : стихи к 70-летию Кемеровской области / Тайана Тудегешева-Каныштарова. — Кемерово : Офсет, 2013, 181 с. : ил.

Тудегешева-Каныштарова Т. Элимай [Текст] : стихи о мире природы Горной Шории / Тайана Тудегешева-Каныштарова. — Кемерово : Примула, 2013. — 87 с. : ил.\ Стихи-загадки для детей и их родителей на шорском и русском языках. Книга необычна тем, что в ней рассказывается о характерах, повадках зверей и птиц с точки зрения малочисленного коренного населения Кузбасса — шорцев.

Тудегешева-Каныштарова Т. В. Медногривое солнце встаёт… [Текст] : стихи / Тайана Тудегешева-Каныштарова. — Кемерово : Технопринт, 2017. — 184 с. : ил.

Публикации в сборниках и других изданиях:

Тудегешева Т. Радуга народов [Текст] : [стихи] / Таяна Тудегешева // Туган Чер (Родная земля). — 2000. — № 9.

Тудегешева Т. Крест на священной шорской горе [Текст] : стихи / Таяна Тудегешева // Кузнецкий рабочий. — 2003. — 9 августа (№ 93). — С. 10.

Тудегешева Т. Шория моя… [Текст] : [стихи] / Тайана Тудегешева // Литературный Кузбасс. — 2003. — № 1-2 (130—131). — С. 71-72.

Тудегешева Т. Шориянка, девочка лесная [Текст] : [стихи] / Таяна Тудегешева // Огни Кузбасса. — 2006. — № 1. — С. 6-8.

Тудегешева Т. В. Стихи [Текст] / Таяна Тудегешева // Чедыген : сборник произведений шорской литературы на шорском и русском языках / сост. Л. И. Чульжанова, Г. В. Косточаков, Л. Н. Арбачакова. — Кемерово : Кузбассвузиздат, 2007. — С. 113—126.

Тудегешева Т. «Я ветвь абинского народа» [Текст] : [стихи] / Таяна Тудегешева // Кузбасс. — 2007. — 29 июня (№ 114).

Тудегешева Т. В сговоре с веками [Текст] : стихи / Таяна Тудегешева // Огни Кузбасса. — 2011. — № 3. — Май — июнь. — С. 89-90.

Тудегешева Т. Зачем седой туман тропу хоронит? [Электронный ресурс] : [стихи] / Таяна Тудегешева // ЛИК Кузбасса : сайт. — Электрон. дан. — Режим доступа: http://lik-kuzbassa.narod.ru/Gayana-Gudegesheva.htm, свободный. — Загл. с экрана.

Тудегешева Т. Фиалки живут по таёжным законам [Текст] : стихи / Таяна Тудегешева // Огни Кузбасса. — 2013. — № 2. — Март-апрель. — С. 96-98.

Тудегешева Т. Уходим [Электронный ресурс] : аудиозапись стихотворения / Таяна Тудегешева // Радио Свобода. — 8.07.2013. — Электрон. дан. — Режим доступа: https://www.svoboda.org/a/26341382.html, свободный. — Загл. с экрана.

Тудегешева Т. Сибиряки [Текст] : [стихи] / Таяна Тудегешева // Кузнецкий рабочий. — 2014. — 7 августа (№ 89). — С. 6.

Тудегешева Т. Сибиряки [Текст] : стихи / Таяна Тудегешева // Энциклопедия писателей Кузбасса. — Новокузнецк : Союз писателей, 2014. — С. 135—138. — Содержание: Сибиряки ; По ту строну шорских гор ; Немая встреча ; Стрелы прошлого ; Смерть марала. — Об авт.: с. 135.

Литература о жизни и творчестве:

Писатели Горной Шории [Текст] / под. ред. Л. И. Чульжановой. — Междуреченск : Самир, 2007. — 12 с.

Переяслов Н. О поэзии Т. Тудегешевой [Электронный ресурс] / Н. Переяслов // Журнальный зал : сайт. — Электрон. дан. — Режим доступа: http://magazines.russ.ru/sib/2008/2/tu7.html, свободный. — Загл. с экрана.

Переяслов Н. О поэзии Т. Тудегешевой [Текст] / Н. Переяслов // Сибирские огни. — 2008. — № 2.

Ачулакова С. Шорская поэтесса Татьяна Тудегешева [Электронный ресурс] // Новости шорского народа : информационный центр «Шория». — 22.02.2011. — Электрон. дан. — Режим доступа: http://shor-people.ru/news/shorskaya-poetessa-tatyana-tudegesheva.html 2020 йыл 23 октябрь архивланған., свободный. — Загл. с экрана. Юбилей поэтессы [Текст] // Самый сок. — 2012. — № 12. — декабрь. — С. 12.

Ничик Н. «Я — дочь, я — ветвь абинского народа» [Текст] / Николай Ничик // Кузнецкий рабочий. — 2013. — 15 января (№ 4). — С. 4.

Ничик Н. «Я — дочь, я — ветвь абинского народа…» [Текст] / Николай Ничик // Огни Кузбасса. — 2013. — № 4. — С. 140—142.

Попок В. Б. Таяна Тудегешева [Текст] / Василий. Попок // Кузбасс. — 2013. — 24 сентября (№ 173). — С. 3.

Идигешева М. А. «Элимай» Тайаны Тудегешевой [Электронный ресурс] // Новости шорского народа : информационный центр «Шория». — 11.11.2014. — Электрон. дан. Режим доступа: http://shor-people.ru/news/elimaj-tajany-tudigeshevoj.html,свободный(недоступная ссылка).  — Загл. с экрана.

Кулакова Е. «По ту сторону шорских гор» [Текст] / Елена Кулакова // Кузнецкий рабочий. — 2014. — 4 февраля (№ 13). — С. 4.

Михайлов М. Сердце Шории бьётся её стихами [Текст] / М. Михайлов // Кузнецкий рабочий. — 2014. — 11 ноября (№ 129). — С. 4.

Поэтическим языком о Горной Шории [Текст] // Время и жизнь. — 2014. — 27 декабря (№ 50). — С. 9.

Сазыкин А. Глоток свежего воздуха [Текст] / Анатолий Сазыкин // Кузнецкий рабочий. — 2014. — 9 августа (№ 90) . — С. 3.

Сазыкин, А. Глоток свежего воздуха [Текст] / Анатолий Сазыкин // Огни Кузбасса. — 2014. — № 5. — Сентябрь — октябрь. — С. 167—170.

Лермонтовский дух Таяны Тудегешевой [Текст] // Кузнецкий рабочий. — 2015. — 30 декабря (№ 151). — С. 10. Российский лермонтовский комитет наградил поэтессу Т. Тудегешеву юбилейной медалью «В память 200-летия со дня рождения М. Ю. Лермонтова».

Ляшева Р. О Горной Шории на родном языке [Текст] / Руслана Ляшева // Кузнецкий рабочий. — 2015. — 8 августа (№ 90). — С. 4.

Таран Л. Дружат дети всей земли [Текст] / Людмила Таран, Алёна Федоренкова // Кузнецкий рабочий. — 2015. — 19 декабря (№ 147). — С. 4. О работе центра шорской культуры «Тазыхан» с детским садом № 148.

Исаева Н. Неизведанные дороги [Текст] : поэтесса о высшем даре и самобытном пути поэта / Наталья Исаева. — (АиФ в Кузбассе № 47) // Аргументы и факты в Кузбассе. — 2016. — 23-29 ноября (№ 47). — Прил. : С. 26.

Кайгородов С. Муза Горной Шории [Электронный ресурс] / Семён Кайгородов // Лента региональных новостей : сайт. — 0 9.01.2016. — Электрон. дан. — Режим доступа: http://lentaregion.ru/93773 2020 йыл 22 июнь архивланған., свободный. — Загл. с экрана.

Тайана Тудегешева [Электронный ресурс] // Журнальный мир : сайт. — Электрон. дан. — Режим доступа: http://журнальныймир.рф/content/tayana-tudegesheva, свободный. — Загл. с экрана.

Тудегешева Таяна Васильевна [Электронный ресурс] // Кемеровская областная научная библиотека им. В. Д. Фёдорова : сайт. — Электрон. дан. — Режим доступа: http://www.kemrsl.ru/cultural/549/ 2019 йыл 30 декабрь архивланған., свободный. — Загл. с экрана.

Тудегешева Таяна (Татьяна) Васильевна [Текст] // Писатели Кузбасса (1962—2017) : биобиблиогр. каталог / Союз писателей России; [дир. проекта Б. Бурмистров; отв. ред. Д. В. Мурзин; ред.-сост. В. С. Арнаутов]. — Кемерово : 2017. — С. 208—209.

Сығанаҡтар үҙгәртергә

Иҫкәрмәләр үҙгәртергә