Саха фетнәһе

Саха фетнәһе йәки Саха походы Рәсәйҙәге Граждандар һуғышында һуңғы эпизод булып тора. Хәрби ғәмәлдәр 1921 йылдың сентябренән 1923 йылдың июненә тиклем дауам итә һәм Рәсәй Алыҫ Көнсығышындағы Аян-Май районында туплана.

Саха фетнәһе
Урын	Владивосток, Охотск[d] һәм Яҡутск
Ваҡиға ваҡыты	1920
Башланыу датаһы	сентябрь 1921
Тамамланыу датаһы	июнь 1923
Ҡатнашыусылар	Аҡ армия[d]

Тарихы

Әлеге етди фетнә хәҙерге Хабаровск крайының төньяғында (ул ваҡытта Якутия) ҡуба. 1922 йылдың мартында Чурапчала баш күтәреүселәр Ваҡытлыса яҡут өлкә халыҡ идаралығы булдыралар. 23 мартта Коробейниковтың «Яҡут халыҡ армияһы» Якутск ҡалаһын баҫып ала, ҡыҙыармеецтар гарнизоны өлөшләтә ҡыйратыла, өлөшләтә әсирлеккә төшөрөлә, шулай уҡ 6 пулемет тартып алына.

Апрель айында баш күтәреүселәр, ярҙам һорап, Владивостокта урынлашҡан Ваҡытлы Приамурье хөкүмәте менән бәйләнешкә инәләр (совет тарихнамәһендә «Ҡара буфер исеме аҫтында билдәле»). 27 апрелдә Советтар Якутия АССР-ын булдырыу тураһында иғлан итә һәм ихтилалды баҫтырыу маҡсатында экспедиция юллай. 1922 йылдың йәйендә аҡтар Якутск ҡалаһынан бәреп сығарыла, һәм аҡтар Тымыҡ океан ярҙарына тиклем сигенеп, Охотск һәм Аян порт ҡалаларын баҫып алғандан һуң, Владивостоктан ярҙам һорайҙар.

30 августа Тымыҡ океан флотилияһы ихтилалсыларға ярҙам күрһәтеү маҡсатында Владивостоктан юлға сыға, уның составында — генерал Анатолий Пепеляев етәкселегендәге 750 ирекмән (Себер ирекле дружинаһы) . Өс көн үткәс, Пепеляев отряды Аян портына аяҡ баҫа һәм Якутскиға табан хәрәкәт итә башлай. Октябрь аҙағында Пепеляев Нелькан ҡалаһын яулап ала, әммә ошо уҡ ваҡытта Ҡыҙыл Армия аҡтарҙы Владивостоктан ҡыҫырыҡлап сығарыуы тураһында билдәле була.

Советтар Союзы барлыҡҡа килгән ваҡытта Аян, Охотск һәм Нелькан ҡалалары ингән бәләкәй бер районды Пепеляев үҙ контроле аҫтында тота һәм был район берҙән-бер аҡтар ҡулында ҡалған Рәсәй территорияһы була. Февралдә Пепеляевкә ҡаршы большевиктар отряды ебәрелә, уны Иван Строд етәкләй. 12 февралдә улар Сасыл-Сасыы тирәһендә Пепеляев дружинаһын еңәләр, ә март айында аҡтар Амғанан тулыһынса ҡыуып сығарыла.

1923 йылдың 24 апрелендә «Ставрополь» һәм «Индигирка» караптары Владивосток ҡалаһынан Аянға Степан Вострецов етәкселегендә ҡыҙылармеецтар отряды юлға сыға. Отряд Аянға килеп етеүгә Пепеляев үҙенең дружинаһын Нельканға эвакуациялаған була. Аҡ армияның ҡалдыҡтары башта — Охотскиҙа, һуңғараҡ, 18 июндә, Аянда ҡаты бәрелештәр барышында еңеләләр. Генерал Пепеляев, ҡан ҡойоштан ҡасып, һалдаттарына әсирлеккә бирелергә бойора. Генерал үҙе, шулай уҡ 103 аҡ офицер һәм 230 һалдат тотоп алына һәм Владивостокка ебәрелә. Генерал-майор Вишневский етәкселегендәге бер нисә тиҫтә ирекмәнде япон балыҡсылары ҡотҡарып алып ҡала.

Ҡайһы бер бирелергә теләмәгән баш күтәреүселәр яҡут тайгаһына инеп юғала һәм артабан советтарға ҡаршы ихтилалдарҙа ҡатнаша (1924—1925 йылдарҙағы Тунгус ихтилалы, 1927—1928 йылдарҙағы Конфедералистар ихтилалы), һөҙөмтәлә көрәшен туҡтатырға мәжбүр булалар.

Һылтанмалар

• Алыҫ көнсығыш һуғыштан һуңғы. — М.: Центрполиграф, 2005.
• Александр Петруша. Омск, Аян, генерал тормошҡа… Өс Пепеляев Кухотка. // «Тыуған илем», 1996. № 9.
• В Клипель И. Аргонавт ҡар. Генерал а. тарыған поход тураһында Пепеляев. 2017 йыл 8 ноябрь архивланған.
• Пепеляевщина. 6 сентябрь 1922—1923 йылдың 17 июнендә
• Грачев Йырыны. П. Саха поход Пепеляев генерал. (под ред. П. К. Конкин)