Саз (музыка ҡоралы)
Саз (фарсы һүҙенән ساز — «инструмент») — тамбурҙар ғаиләһенә ҡараған лютня тибындағы музыка ҡоралы[1]. Әзербайжан[2], Әрмәнстан[3], Афғанстанда, Иранда, Төркиә һәм Көнсығыштың башҡа илдәрендә, шулай уҡ курдтар, татарҙар һәм башҡорттарҙа таралған[4]. Әзербайжан[5][6][7] һәм Әрмәнстанда ашугтарҙың типик музыка ҡоралы булып тора [8][9].
| Саз (музыка ҡоралы) | |
| Баһлама | |
 | |
| Классификация |
Сиртмә ҡыллы музыка ҡоралы |
|---|---|
| Туғандаш инструменттар | |
Барлыҡҡа килеү тарихы һәм дөйөм мәғлүмәттәр үҙгәртергә
Ираника Энциклопедияһына ярашлы саздың нәҫел башы Тәбриздә популяр булған һәм XV быуатта фарсы музыканты һәм музыка теоретигы Абдулғадир Мараги тарафынан тасуирланған ширван танбуры була[11]. Музыкаль энциклопедияға ярашлы саз — Әзербайжандың иң боронғо халыҡ инструменттарының береһе. Уның элгәреһе тип оҡшаш формалағы сетарҙы һәм дутарҙы иҫәпләйҙәр[12]. Әзербайжан сәнғәт белгесе Мәжнүн Кәримов фекеренсә, хәҙерге әзербайжан сазы гопуздың камил вариҫы була, үҙенең заманса формаһын Иран шаһы Исмәғил Хатаи дәүерендә ҡабул иткән (XVI быуат)[13].
Әрмәнстанда саз ашуғтарҙың музыка ҡоралына ҡарай. Уның аккомпанементы аҫтында ашуғ Ширин, Аваси, Шерам үҙ әҫәрҙәрен башҡара. 1925 йылда Әрмәнстан музыканты Вардан Буни үҙенең Көнсығыш симфоник оркестры өсөн саздар ғаиләһен (джура, чонгур, саз-баритон һәм бас) төҙөй. Саз милли «Давид Сасунский» эпосында ла телгә алына.[8].
Саз исеме аҫтында ҙурлығы, формаһы, ҡылдарының һаны һәм төҙөлөшө менән айырылып торған музыка ҡоралдары билдәле. Бөтә саздар өсөн груша һымаҡ корпус, бәйләнгән ладтар менән гриф, ағас резонатор (күн мембрананы ҡулланмайынса), икешәрле йәки төҙөлгән ҡылдар (сетара, думбыраларҙан айырмалы рәүештә), плектр менән тауыш сығарыу дөйөм.
Төркиәлә саз тип ике оҡшаш инструментты атайҙар: 1) " баһлама» (bağlama, baglama)- 7 ҡыллы ҙур саз (ике парлы ҡыллы һәм бер өслө ҡыллы), 2) «джура» (cura)- 6 ҡыллы бәләкәй саз (ҡылы өс парлы)[14].
Иранда һүрәтләнгән инструмент «чогур» исеме аҫтында[15] һәм төрөксә «баһлама» исеме менән таралған, ә «саз» һүҙе, ғөмүмән, теләһә ниндәй музыка ҡоралын аңлата.
Әҙерләү үҙгәртергә
Саз әҙерләү — бик оҙайлы һәм ауыр процесс. Ғәҙәттә оҫталар саздың төрлө өлөштәрен эшләү өсөн бер нисә ағас тоҡомон ҡуллана. Корпусты тут ағасының иң яҡшы төрөнән эшләйҙәр, гриф сейә ағасынан була, ә ағас ҡаҙаҡтар ярҙамында йыйылған инструменттың тоташтырғысын ҡаты сәтләүектән йыялар[16].
Әзербайжан сазының сәтләүек йәки тут ағасынан эшләнгән тәрән груша формаһындағы корпусы, соҡолған йәки айырым сигәләрҙән йәбештерелгән, муйыны, һырт яғынан тура мөйөшлө йәки йомро була[12]. Корпусы бер-береһе менән тоташтырыласаҡ таҡ һанлы сигәләрҙән (ғәҙәттә, туғыҙынсы) йыйыла. Был сигәләр төйҙәлә, муйыны һәм корпусы берләшкән урында тартыла, ә һуңынан уларға муйын ҡорола. Корпустың өҫтөн йоҡа ағас дека менән ҡаплайҙар һәм грифҡа 16-17 лад бәйләйҙәр[13].
Әрмән сазы шул уҡ конструкцияға эйә, октава менән юғарыраҡ яңғыраған 2-се төркөм ҡылдарының көйләүе менән айырылып тора.
Дағстан сазы, чунгур (чугур) тип атала — 2 ҡыллы, уның парлы ҡылдары квартаға көйләнә[12].
Төҙөлөшө үҙгәртергә
Саз өс өлөштән тора: груша формаһындағы корпус, муйын (гриф) һәм баш. Башына дүңгәләктәр беркетелә, улар ярҙамында ҡылдар көйләнә.
Әрмән сазының төркөм буйынса урынлашҡан 10-13 ладтан һәм 6-8 ҡыллан тора, әммә төркөмдә хорҙар төрлө һәм секунд-кварт төҙөлөшө менән[17]
Саздарҙың күләме төрлөсә була: оло саз ғәҙәттә 8-11 ҡылдан тора, уртаса 8-9 ҡылдан, ә бәләкәй саз 4-7 ҡылдан тора[18]
Саздың өс төрөнән (үлсәмдәрҙән) Әзербайжанда киң таралғаны «тавар саз» йәки «ана саз» туғыҙ, ҡайһы берҙә һигеҙ ҡыллы музыка ҡоралынан ғибәрәт. Улар менән сағыштырғанда, алты, ҡайһы берҙә ете ҡыллы «орта» йәки «голтуг» сазы компактлыраҡ, ә бәләкәй саз «джура» — дүрт алты ҡыллы музыка ҡоралы.
XX быуатта, бигерәк тә һуңғы ваҡытта, мугам башҡарыуы таралыу менән бәйле сазда ладтар һаны 17—18-гә тиклем арта[13].
Иҫкәрмәләр үҙгәртергә
- ↑ Музыкальный словарь Гроува. Bağlama. "Turkish long-necked lute of the Tanbūr family. <…> The bağlama is the most popular and widely played long-necked lute in Turkey. It is often known as, simply, Saz (‘instrument’)
- ↑ [bse.sci-lib.com/article078898.html Музыкальные инструменты]. Большая советская энциклопедия.Дата обращения: 24 декабря 2020.
- ↑ [bse.sci-lib.com/article078898.html Музыкальные инструменты]. Большая советская энциклопедия. Дата обращения: 24 декабря 2020.
- ↑ Толковый словарь татарского языка.
- ↑ Encyclopaedia Iranica. ČOḠŪR.
- ↑ Саз — неотъемлемый инструмент азербайджанских ашугов
- ↑ UNESCO - Art of Azerbaijani Ashiq (англ.). ich.unesco.org. Дата обращения: 28 июня 2019.
- ↑ 8,0 8,1 Атаян Р. Саз // Армянская советская энциклопедия. — Ер.: Академия наук АрмССР, 1984. — Т. 10. — С. 111.
- ↑ Тагмизян Н.К. Саят-Нова и начало армянской музыкальной эстетики нового времени // Պատմա-բանասիրական հանդես. — 1988-05-06. — Т. 1. — С. 80–92. — ISSN 0135-0536.
- ↑ Willem M. Floor. The History of Theater in Iran. — Mage Publishers. — P. 35.
- ↑ Encyclopaedia Iranica. ČOḠŪR.
- ↑ 12,0 12,1 12,2 Музыкальная энциклопедия в 6 тт., 1973—1982; Под ред. Ю. В. Келдыш. — Саз
- ↑ 13,0 13,1 13,2 Меджнун Керимов. Атлас традиционной азербайджанской музыки. Саз.
- ↑ Энциклопедия музыкальных инструментов
- ↑ Encyclopaedia Iranica. ČOḠŪR.
- ↑ Этнические музыкальные инструменты
- ↑ Славянский музыкальный фольклор //Ленинградский государственный институт театра, музыки и кинематографии // «Музыка», 1972 г. — стр. 103(143)
- ↑ Музей Музыкальной Культуры Азербайджана — Саз 2015 йыл 5 апрель архивланған.
Шулай уҡ ҡарағыҙ үҙгәртергә
Әҙәбиәт үҙгәртергә
- Саз // Большая российская энциклопедия. — М.