Рим цифрҙары

Ри́м ци́фрҙары — боронғо римлеләрҙең позицияһы булмаған иҫәпләү системаһында ҡулланылған цифрҙар.

Рим цифрҙары
Вики-проект	Проект:Математика[d]
Рим цифрҙары Викимилектә

Спасс башняһындағы сәғәт-куранттар циферблатына рим цифрҙары яҙылған

Системы счисления в культуре
Индо-арабская
Арабская Тамильская Бирманская	Кхмерская Лаосская Монгольская Тайская
Восточноазиатские
Китайская Японская Сучжоу Корейская	Вьетнамская Счётные палочки
Алфавитные
Абджадия Армянская Ариабхата Кириллическая Греческая	Грузинская Эфиопская Еврейская Акшара-санкхья
Другие
Вавилонская Египетская Этрусская Римская Дунайская	Аттическая Кипу Майяская Эгейская Символы КППУ
Позиционные
2, 3, 4, 5, 6, 8, 10, 12, 16, 20, 60
Нега-позиционная
Симметричная
Смешанные системы
Фибоначчиева
Непозиционные
Единичная (унарная)

Натураль һандар цифрҙарҙы ҡабатлау ярҙамында яҙыла. Әгәр ҙурыраҡ цифр бәләкәйерәге алдында торһа, ул ҡушыла (ҡушыу принцибы), әгәр ҙә ки бәләкәйе ҙурырағы алдынан килһә, ул сағында бәләкәйе ҙурынан алына (алыу принцибы). Һуңғы ҡағиҙә бер үк цифрҙы дүрт тапҡыр ҡабатлап трмау өсөн генә ҡулланыла.

Рим цифрҙары беҙҙең эраға тиклем 500 йыл элек этруск халҡында (ҡара: этруск алфавиты) барлыҡҡа килә, улар цифрҙарҙың бер өлөшөн кельттарҙың ата-бабаларынан алыуы ла ихтимал.

Рим цифрҙары

1	I	лат. unus, unumunus, unum
5	V	лат. quinquequinque
10	X	лат. decemdecem
50	L	лат. quinquagintaquinquaginta
100	C	лат. centumcentum
500	D	лат. quingentiquingenti
1000	M	лат. millemille

Һан	Билдәләү
1	I
2	II
3	III
4	IV, XIX быуатҡа тиклем — IIII
5	V
6	VI
7	VII
8	VIII
9	IX
10	X
20	XX
30	XXX
40	XL
50	L
60	LX
70	LXX
80	LXXX
90	XC
100	C
200	CC
300	CCC
400	CD
500	D; IƆ
600	DC; IƆC
700	DCC; IƆCC
800	DCCC; IƆCCC
900	CM; CCIƆ
1000	M; ↀ; CIƆ
2000	MM; CIƆCIƆ
3000	MMM; CIƆCIƆCIƆ
3999	MMMCMXCIX
4000	MV; ↀↁ; CIƆIƆƆ
5000	V; ↁ; IƆƆ
6000	VM; ↁↀ; IƆƆCIƆ
7000	VMM; ↁↀↀ; IƆƆCIƆCIƆ
8000	VMMM; ↁↀↀↀ; IƆƆCIƆCIƆCIƆ
9000	IX; ↀↂ; CIƆCCIƆƆ
10 000	X; ↂ; CCIƆƆ
20 000	XX; ↂↂ; CCIƆƆCCIƆƆ
30 000	XXX; ↂↂↂ; CCIƆƆCCIƆƆCCIƆƆ
40 000	XL; ↂↇ; CCIƆƆIƆƆƆ
50 000	L; ↇ; IƆƆƆ
60 000	LX; ↇↂ; IƆƆƆCCIƆƆ
70 000	LXX; ↇↂↂ; IƆƆƆCCIƆƆCCIƆƆ
80 000	LXXX; ↇↂↂↂ; IƆƆƆCCIƆƆCCIƆƆCCIƆƆ
90 000	XC; ↂↈ; CCIƆƆCCCIƆƆƆ
100 000	C; ↈ; CCCIƆƆƆ
200 000	CC; ↈↈ; CCCIƆƆƆCCCIƆƆƆ
300 000	CCC; ↈↈↈ; CCCIƆƆƆCCCIƆƆƆCCCIƆƆƆ
400 000	CD; CCCIƆƆƆIƆƆƆƆ
500 000	D; IƆƆƆƆ
600 000	DC; IƆƆƆƆCCCIƆƆƆ
700 000	DCC; IƆƆƆƆCCCIƆƆƆCCCIƆƆƆ
800 000	DCCC; IƆƆƆƆCCCIƆƆƆCCCIƆƆƆCCCIƆƆƆ
900 000	CM; CI; CCCIƆƆƆCCCCIƆƆƆƆ
1 000 000	M; I; CCCCIƆƆƆƆ

Ҙур һандарҙы рим цифрҙары менән дөрөҫ яҙыу өсөн тәүҙә мең һанын, шунан йөҙлөктө, артабан унлыҡты, шунан ғына инде берәмектәрҙе яҙыу талап ителә.

Ҡайһы бер цифрҙар (I, X, C, M) ҡабатланып килә ала, ләкин өс тапҡырҙан артыҡ ҡабатланырға тейеш түгел; шулай итеп, улар ярҙамында 3999-ҙан артмаған (MMMCMXCIX) теләһә ниндәй теүәл һанды яҙырға була. Борон ҙур цифрҙарҙы билдәләү өсөн тамғалар ҡулланыла — 5000, 10 000, 50 000 һәм 100 000 (юғарыла атап үтелгән ҡағиҙәгә ярашлы максималь һан 399 999-ға тигеҙ). Һандар иҫәпләүҙең рим системаһын ҡулланып яҙылһа, бәләкәй һан ҙурырағынан уң яҡта тора; һәм уға ҡушыла. Мәҫәлән, 283 һанын рим цифҙары менән яҙһаҡ түбәндәгесә була: CCLXXXIII, йәғни 100+100+50+30+3=283. Бында йөҙҙө күрһәткән цифр ике тапҡыр ҡабатлана, ә унлыҡты һәм берәмекте күрһәткәндәре өсәр тапҡыр ҡабатлана.

Миҫал: 1988 һаны. Бер мең M, туғыҙ йөҙ CM, һигеҙ унлыҡ LXXX, һигеҙ берәмек VIII. Ә хәҙер бөтәһен бергә яҙып ҡуяйыҡ: MCMLXXXVIII.

Йыш ҡына текстағы һандарҙы айырып күрһәтеү өсөн улар өҫтөнә һыҙыҡ һыҙып ҡуялар: LXIV. Ҡайһы берҙә һыҙыҡты өҫтөн дә, аҫтан да һыҙалар: XXXII — атап әйткәндә, урыҫ яҙма тексында рим цифрҙарын тап шулай айырып күрһәтәләр (техник ҡатмарлылыҡ булыу сәбәпле, типографияла йыйғанда һыҙыҡтар һыҙылмай). Башҡа авторҙарҙа өҫтән һыҙылған һыҙыҡ цифрҙар ҙурлығының 1000 тапҡырға артыуын аңлатырға мөмкин: V = 5000.

Часы марки Tissot с традиционным написанием «IIII»

Бөтә илдәрҙә лә «дүрт һанын» «IV» булараҡ яҙыу тик XIX быуатта ғына барлыҡҡа килә, Быға тиклем йышыраҡ «IIII» тигән яҙыу ҡулланыла. Әммә «IV» яҙыуын «Forme of Cury» манускрипт документтарында осратырға була, ә улар 1390 йылда уҡ яҙылған. Сәғәт циферблаттарында «IV» яҙыуы урынына, күбеһенсә ғәҙәттә, «IIII» яҙыуы ҡуйыла. Эстетиканы күҙәтеү өсөн шулай яҙыла, сөнки «IIII» яҙыуы ҡаршы яҡта торған «VIII» цифрына ҡарата симметрияны тәьмин итә, шунан һуң ауыш килеш торған «IV» яҙыуын «IIII» яҙыуына ҡарағанда уҡыу ҙа ауырыраҡ.

Бәләкәй цифр ҙурынан һул яҡта яҙылһа, ҙурынан уны алыу мотлаҡ . Әммә 1 йәки 10 дәрәжәһен билдәләгән цифрҙар ғына алына. Бәләкәй цифраҙың ҡабатланыуына юл ҡуйылмай. Шулай итеп, «алыу ҡағиҙәһен» тик түбәндәге алты вариантта ғына ҡулланып була :

• IV = 4
• IX = 9
• XL = 40
• XC = 90
• CD = 400
• CM = 900

Ҙур һандарын яҙғанда ла рим цифрҙарын ҡулланырға була. Бының өсөн меңде билдәләгән цифр өҫтөнә бер һыҙыҡ, ә миллионды билдәләгән өҫтөнә ике һыҙыҡ һыҙыла. Мөҫөлөн, 123123 һаны түбәндәгесә була:

CXXIIICXXIII

Ә миллион I, ләкин уның башына ике һыҙат ҡуйылае: I

Шулай уҡ ҡара

• Ғәрәп цифрҙары

Ҡулланыу

Б. Н. Ельциндың 1988 йылдың 10 ноябрендә ҡуйған автографы. Ай рим цифрһары менән күрһәтелгән.

Вильнюстәге магазиндарҙың береһенең витринаһында аҙна көндәрен билдәләгән рим цифрҙары.

Урыҫ телендә рим цифрҙары түбәндәге осраҡтарҙа файҙаланыла:

• Быуат йәки мң йыллыҡ һаны: XIX быуат, беҙҙең эраға тиклем II мең йыллыҡ.
• Ҡылымдың зат, заман, һвн менән үҙгәреше.
• Монархтың рәт һаны.
• Ҡораллы Көстәрҙә корпус һаны.
• Рәсәй Федерацияһы хәрби хеҙмәткәрҙәре формаһына тегеп ҡуйылған тауар киҫәгендә ҡан төркөмөн күрһәтеү.
• Күп томлы китапта том һанын (ҡайһы берҙә — китап өлөштәренең, бүлектәренең һәм главаларының һанын) күрһәтеү.
• Ҡайһы бер баҫмаларҙа — инеш һүҙҙе үҙгәрткәндә төп текст эсендәге һылтанмаларҙы төҙөтеп тормаҫ өсөн, инеш һүҙҙе лә индереп, биттәр һанын күрһәтеү.
• Сәғәт циферблатын «боронғо» итеп күрһәтергә тырышыу.
• Исемлектәге башҡа мөһим ваҡиғалар йәки пункттар, мәҫәлән: Евклидтың V постулаты, II донъя һуғышы, XКПСС-тың ХX съезы, XXII Олимпиада уйындары һәм башҡалар.
• Химик элементтың валентнлығы.
• Тауыш рәтендә баҫҡыстың рәт һаны.
• Гомеопатик ҡатнашмалар базаһы (Conium X3, Aconitum C200 һәм башҡалар).
• Математик анализда ғәмәл аҙағында килеп сыҡҡан һан рим цифрҙары менән яҙыла, әммә уҡығанда (ғәҙәттә) I урынына «штрих» тип, II урынына «ике штрих» тип, III урынына «өс штрих» тип әйтелә. IV цифрынан алып «дүртенсе сығарылма» тип уҡыла башлай : $f'(x)=f^{I}(x)=f^{(1)}(x)$, но $f^{IV}(x)=f^{(4)}(x)$.

Мәғлүмәтте компьютерҙа эшкәртеүгә күсеүгә бәйле рим цифрҙарына нигеҙләнгән дата форматы, ғәмәлдә, ҡулланылыштан алынды.

Программа перевода арабских цифр в римские и наоборот

type str2 = string[2]; 
const 
   Rims : array[1..14] of str2 = ('M','CM','D','CD','C','XC','L','XL','X','IX','V','IV','I',' '); 
   Arab : array[1..14] of integer = (1000, 900, 500, 400, 100, 90, 50, 40, 10, 9, 5, 4, 1, 0); 
 
var 
  N, NI, I, J : integer; 
  S    : string; 
 
  function Arab2Rim(N : integer) : string; 
  var S : string; 
      I : integer; 
  begin 
    S := ''; I:=1; 
    while N > 0 do begin 
      while Arab[I]<=N do begin 
        S := S + Rims[I]; 
        N := N - Arab[I] 
      end; 
      I:=I+1 
    end; 
    Arab2Rim := S 
  end; 
 
  function Rim2Arab (S:string) : integer; 
  var I, N : integer; 
  begin 
    I:=1; N := 0; 
    while S<>'' do begin 
      while Rims[I] = Copy(S, 1, Length(Rims[I]) ) do begin 
        S := Copy( S, 1+Length(Rims[I]), 255); 
        N := N + Arab[I] 
      end; 
      I:=I+1 
    end; 
    Rim2Arab := N 
  end; 
 
begin 
  WriteLn('Перевод из арабских цифр в римские. 1999 B_SA'); 
{  Write('Введите число для преобразования:'); ReadLn(N);} 
  for NI := 26 to 46 do 
    WriteLn(NI,' = ',Arab2Rim(NI),' обратно ', Rim2Arab( Arab2Rim(NI) )); 
end.

Иҫкәрмәләр

• Символы древнеримских денежных и весовых единиц