Википедия

Оло Бешәке: өлгөләр араһындағы айырма

Интерактивная навигация по истории
← Алдағы үҙгәртеүКиләһе үҙгәртеү →
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
ВизуальВикитекст
ә З. ӘЙЛЕ Оло Бәшәке ( Большой Апшаҡ) йылғаһы битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: Оло Бәшәке йылғаһы: Русса атамаһын мәҡәлә эсендә яҙабыҙ, мәҡәлә башында түгел
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
1 юл:
'''Оло Бәшәке''' ({{lang-ru|Большой Апшаҡ)йылғаһы'''}} — Рәсәй Башҡортостан Республикаһы Бөрйән районы йылғаһы. Бағыр балығының тәбиғи резерваты (йәғни тәбиғи байлыҡтар дәүләт тарафынан махсус һаҡлауға алынған урын).
 
== Этимологияһы ==
Атамаһы «бешәлек» тигән һүҙҙән алынған. Бешәлек (бешә) – — йәш ҡарағайлыҡ тигәнде аңлата. Русса Апшаҡ тип аталыуы аңлашылмай.
 
Урындағы халыҡ был атаманы бөтөнләй белмәй һәм ҡулланмай
Юл 8 ⟶ 9:
'''Оло Бәшәке (Большой Апшаҡ)йылғаһы'''
 
'''Дәүләт һыу реестрында һыу объектының коды''': 10010200212211100017284
 
'''Тип:''' бәләкәй йылға (инеш)
'''Атамаһы''': Оло Бәшәке
 
'''Йылға тамағы''': Ағиҙел йылғаһының һул ярына тамағынан 1135 км өҫтәрәк ҡушыла.
'''
Бассейн округы:''' Кама бассейны округына ҡарай (10)
 
'''Йылға бассейны''': Кама (1)
 
'''Бәләкәй йылға бассейны''' (йылға эске бассейны)  — Ағиҙел (2)
 
'''Һыу хужалығы участкаһы''': Ағиҙел йылғаһы Арский Ташы һыу үлсәү посынан Йомағужа һыуһаҡлағысына тиклем (2)
 
'''Йылға оҙонлоғо''': 19 км
 
'''Гидрологик өйрәнеү (ГӨ) буйынса коды''':111101728
Юл 32 ⟶ 33:
ГӨ буйынса сығарылыш''': 1
 
== Ҡылыҡһырлама ==
'''Объекттың категорияһы''':ОПТ махсус һаҡланыусы биләмә
 
'''Объекттың тибы''': зоологик тәбиғәт ҡормартҡыһы
 
'''Урынлашыуы''':Мәһәҙи ауылынан көньяҡҡа ҡарай 1,5  км алыҫлыҡта. Ағиҙел урмансылыҡ хужалығы биләмәһенә инә ( 4, 6-10, 12, 13, 15, 19, 32, 33 квадраттары)
 
'''Дөйөм майҙаны''':(га)274,5
Юл 45 ⟶ 47:
'''Төп тораҡ пункт''': Мәһәҙей
 
'''Географик координаталары''':: 53° 24′ с. ш., 57° 40′ в. д.; восточная точка: 53° 23′ с. ш., 57° 43′ в. д.; южная точка: 53° 21′ с. ш.; 57° 39′ в. д.; западная точка: 53° 21′ с. ш., 57° 35′ в. д.
 
'''Башланған урыны''':Уң ҡушылдығы Кесе Бәшәке менән бергә Көньяҡ Ҡыраҡа һыртының Оло Бәшәке тауынан (Большой Апшакай, 862 м) диңгеҙ кимәленән 550–600 550—600 м бейеклектәге урындан башланғыс ала. Мәһәҙей ауылы эргәһендәге Элгеләү тауының артында, Яңыйорт тип аталған ерҙән'''.'''
 
Йылға тамағының диңгеҙ кимәленән бейеклеге  — 338  м.
 
'''Һаҡлау объекты:''' йылға бағыры, европа бәрҙеһе
 
Һалҡын һәм үтә күренмәле һыулы тау йылғаһы. Кесе Бәшәке йылғаһы менән бергә йылға бағырының (бағры) Башҡортостанда иң ҙур тәбиғи популяцияһы булып тора.
 
Бындай таҙа һалҡын һыуҙы бәрҙе балығы ла ( хариус европейский). үҙ итә һәм йәшәү мөхитенең шундай сифатына күрһәткес— индикатор һанала.
 
Йылғаның киңлеге 1-3  м тирәһе. Тәрәнлеге 30-60  см араһында тирбәлә. Йырҙала 1,5  м самаһы тәрәнлектәге соҡор урындары ла осрай. Ҡыш көнөндә лә туңмай торған ҡаран, йылыу урындары бар. Ундай урындарҙа һыу турғайы (Оляпка, воробей водяной, лат. Cinclus cinclus) ҡышлап сыға.
 
Һыу ағымы бик шәп түгел, әммә тиҙ болғасына ала.
 
== Фаунаһы ==
Йылға бағыры бик матур балыҡ.Тәңкәләренең ҡыҙыл, ҡара һәм аҡ төҫтәге бөрсөк-бөрсөк төрткеләре, таптары бар. Йыртҡыс балыҡ. Күпселек ризығын гольян сабаҡ, еҙмыйыҡ һәм башҡа балыҡтар тәшкил итә. Шулай уҡ, һыуға ҡолап төшкән сиңерткәләр, себендәр, ҡуңыҙҙар, шишмә күбәләге личинкалары, һыу мырҙары, энәғараҡтар менән дә туҡланалар. Һыу өҫтөнәң осоп барған бөжәктәрҙе лә ҡарпып эләктерә алалар.
 
Бәшәке йылғаһындағы бағыр балыҡтары 15  — 25  см, һирәгерәк 30 см ҙурлыҡта. Ауырлыҡтары 0,7- 1  кг тирәһендә. Ите йомшаҡ һәм бик тәмле.
 
1959 йылда 2  кг ауырлығындағы бағырҙы тотҡандар. Ите асыҡ алһыу төҫтә булған.
 
Ыуылдырыҡ сәсеүҙәре сентябрь аҙаҡтарына  — октябрға тура килә һәм ай тирәһе дауам итә. Бағыр күберәк йылғаның ашалған яры аҫтарын, соҡор урындарын, ағас тамырҙары, сыбыҡ-сабыҡ, киҫкәләр батып ятҡан утапшалы урындарын үҙ итә. Бындай урындар йылғала күп осрай.
==Флораһы==▼
Ярҙарын ҡарағайлы, ҡарағаслы ҡайын урмандары, ерек һәм муйыллы әрәмәләр, туғайҙар ҡаплап алған. Үҙәнендә 20 төр тирәһе үлән үҫә: еркә(лабазник вязолистный), айыу көпшәһе (дягиль лекарственный), түшәлмә туҡранбаш (клевер ползучий), шешмәк төлкөғойроҡ лисохвост вздутый, урман күгәрсен күҙе (незабудка лесна), ялан яраны (герань луговая) , альп астраһы, шартый еләге, меңъяпраҡ, Руйш йыланбашы (змееголовник Руиша), Ялан бүтәгәһе (мятлик луговой), талүлән (дрок красильны), йылантамыр (раковые шейки), ҡаҙүлән (лапчатка гусиная), йылға ҡыҫыр сәскәһе (гравилат речной), туғай һолоүләне (овсяница луговая), зәһәр лютик, юл үләне, ялан еркәүеге (лабазник шестилепестный) һәм башҡалар.▼
 
▲== Флораһы ==
Урыны менән ҡалҡыуыраҡ ерҙәрҙә дала төрҙәре лә осрай: Һары умырзая (горицвет весенни), күк умырзая (прострел раскрытый), Маршалл күк сәскәһе (василек), ▼
▲Ярҙарын ҡарағайлы, ҡарағаслы ҡайын урмандары, ерек һәм муйыллы әрәмәләр, туғайҙар ҡаплап алған. Үҙәнендә 20 төр тирәһе үлән үҫә: еркә(лабазник вязолистный), айыу көпшәһе (дягиль лекарственный), түшәлмә туҡранбаш (клевер ползучий), шешмәк төлкөғойроҡ лисохвост вздутый, урман күгәрсен күҙе (незабудка лесна), ялан яраны (герань луговая) , альп астраһы, шартый еләге, меңъяпраҡ, Руйш йыланбашы (змееголовник Руиша), Ялан бүтәгәһе (мятлик луговой), талүлән (дрок красильны), йылантамыр (раковые шейки), ҡаҙүлән (лапчатка гусиная), йылға ҡыҫыр сәскәһе (гравилат речной), туғай һолоүләне (овсяница луговая), зәһәр лютик, юл үләне, ялан еркәүеге (лабазник шестилепестный) һәм башҡалар.
энә япраҡлы ҡәнәфер (гвоздика иглолистная), ҡоторма (бурачек ленский№, кейәү үләне (чабрец), бесәйтабан (кошачья лапка), Шелл ҡылбашағы (овсец Шелля) һәм башҡалар осрай. ▼
==Ҡушылдыҡтары==▼
===Кесе Бәшәке===▼
Бәшәке (Большой Апшак) йылғаһының уң ҡушылдығы (Һыу реестры мәғлүмәттәрен тапманым).▼
 
▲Урыны менән ҡалҡыуыраҡ ерҙәрҙә дала төрҙәре лә осрай: Һары умырзая (горицвет весенни), күк умырзая (прострел раскрытый), Маршалл күк сәскәһе (василек),
===Ҡайнөй ('''''Ҡайынөй)===▼
▲энә япраҡлы ҡәнәфер (гвоздика иглолистная), ҡоторма (бурачек ленский№, кейәү үләне (чабрец), бесәйтабан (кошачья лапка), Шелл ҡылбашағы (овсец Шелля) һәм башҡалар осрай.
Оҙонлоғо 10 км. Бәшәке йылғаһы тамағынан 1,4 км алыҫлыҡта, һул яҡ ярынан килеп ҡушыла.Ҡайнөй йылғаһы Яуымбай ауылы аша үтеп, Батман ҡолағының түбән яғында килеп ҡоя. Ҡайнөй йылғаһы бик таҙа, матур йылға.▼
 
▲== Ҡушылдыҡтары ==
Һыу реестры мәғлүмәттәрендә русса ручей Каснуй (Куюкуй) тип бирелә.Әммә башҡортса исеменә тап килмәйюСөнки урындағы атамаһы Ҡайнөй.Ҡайын өй тигән һүҙҙән алынған.▼
▲=== Кесе Бәшәке ===
▲Бәшәке (Большой Апшак) йылғаһының уң ҡушылдығы (Һыу реестры мәғлүмәттәрен тапманым).
 
▲=== Ҡайнөй ('''''Ҡайынөй) ===
Ҡасандыр ошо йылға һыуын һыулаған Яуымбай ауылын Ҡайнөй тип йөрөткәндәр( ауылдың тағын бер атамаһы Абласкин).▼
▲Оҙонлоғо 10  км. Бәшәке йылғаһы тамағынан 1,4  км алыҫлыҡта, һул яҡ ярынан килеп ҡушыла.Ҡайнөй йылғаһы Яуымбай ауылы аша үтеп, Батман ҡолағының түбән яғында килеп ҡоя. Ҡайнөй йылғаһы бик таҙа, матур йылға.
Әле лә оло быуын кешеләре үҙ-ара һөйләштә Ҡайнөй тип атай.▼
 
▲Һыу реестры мәғлүмәттәрендә русса ручей Каснуй (Куюкуй) тип бирелә.Әммә башҡортса исеменә тап килмәйюСөнки урындағы атамаһы Ҡайнөй.Ҡайын өй тигән һүҙҙән алынған.
'''Дәүләт һыу реестрында һыу объектының коды''': 10010200212211100017307▼
 
▲Ҡасандыр ошо йылға һыуын һыулаған Яуымбай ауылын Ҡайнөй тип йөрөткәндәр( ауылдың тағын бер атамаһы Абласкин).
===Мәмбәтйылға===▼
▲Әле лә оло быуын кешеләре үҙ-ара һөйләштә Ҡайнөй тип атай.
 
▲'''Дәүләт һыу реестрында һыу объектының коды''': 10010200212211100017307
Мәмбәтйылға(русск. Мамбетелга). Оҙонлоғо 10 км. Бәшәке йылғаһы тамағынан Оҙонлоғо 10 км. ▼
 
▲=== Мәмбәтйылға ===
Бәшәке йылғаһы тамағынан 7,6 км алыҫлыҡта,уң яҡ ярынан килеп ҡушыла.▼
▲Мәмбәтйылға(русск. Мамбетелга). Оҙонлоғо 10  км. Бәшәке йылғаһы тамағынан Оҙонлоғо 10  км.
 
▲Бәшәке йылғаһы тамағынан 7,6  км алыҫлыҡта, уң яҡ ярынан килеп ҡушыла.
 
'''Дәүләт һыу реестрында һыу объектының коды''': 10010200212111100017294
 
=== Шарҡырауыҡ ===
Бешәке йылғаһының һул яғынан йылға килеп ҡоя. Теш ҡамаштырырлыҡ һалҡын, мул һыулы йылға. Ер аҫтынан урғылып сыға ла, шаулап-гөрләп бер 500 метр самаһы ғына аҡҡас, Бешәкегә килеп ҡушыла ( шарҡырауыҡ  — шарлап, шаулап, тауышланып аға тигәндән). Һыуы йәшкелт- күгелйем. Урындағы халыҡ һыуын шифалы тип һанай.
===Еректе йылғаһы===▼
 
Бәләкәй генә йылға үҙәк буйлап ағып төшә лә, юл аша ағып сығып, Бешәкегә килеп ҡоя. Йылғаның башында ереклек үҫә'''.''' ▼
▲=== Еректе йылғаһы ===
▲Бәләкәй генә йылға үҙәк буйлап ағып төшә лә, юл аша ағып сығып, Бешәкегә килеп ҡоя. Йылғаның башында ереклек үҫә'''.'''
 
== Һылтанмалар ==
* [http://www.textual.ru/gvr/index.php?card=182264 Водный реейстр]
* [https://yandex.ru/maps/11111/republic-of-bashkortostan/geo/ruchey_bolshoy_apshak/136750061/?ll=57.629244%2C53.352861&source=wizgeo&utm_medium=maps-desktop&utm_source=serp&z=12 ручей Большой Апшак]
* [https://yandex.ru/turbo/jaaj.club/s/article.aspx?pcgi=enname%3Dnature%26id%3D13931 Форелевые ручьи Бурзянского района]
* [http://www.mnr.gov.ru/ Рәсәй Федерацияһы тәбиғәт ресурстары һәм экология министрлығы]
[[Категория:Алфавит буйынса йылғалар]]
[[Категория:Башҡортостан йылғалары]]
«https://ba.wikipedia.org/wiki/Оло_Бешәке» битенән алынған