Дайҙар: өлгөләр араһындағы айырма

 

== Башҡорттарҙың этногенезында роле ==

 

[[Йосопов Ринат Мөхәмәт улы|Р. М. Йосопов]] фекеренсә, [[башҡорттар]]ҙың «[[иштәк]]» этнонимы үҙенең сығышы менән дахтарға бәйле. Иштәк — хешдектәрҙең (йәки хешдахтарҙың) төркиләштерелгән формаһы булып тора, ул [[фарсы теле]]нән «туған», «тоҡом», «бөйөк, ҡеүәтле дахтарҙың, дактарҙың туғаны», бында «хеш» — «туған, тоҡом», ә «дах», «дак», «дау» — «бөйөк»<ref name="Йосопов" /><ref>{{статья|автор = Антонов И. В.|заглавие= Р. Г. Кузеев о проблеме ранних тюрков в Волго-Уральском регионе|ссылка=http://vatandash.ru/index.php?article=2200|язык= |издание = [[Ватандаш]] |тип = |год = |том= |номер= |страницы= |doi= |issn = 1683-3554}}</ref>.

Археолог К. Ф. Смирнов фаразы буйынса, Көньяҡ Уралда иртә тимер быуатта йәшәгән, савромат һәм сармат археологик мәҙәниәттәрен йөрөтөүселәре булараҡ билдәле булған, ҡәбиләләр «[[Авеста]]» текстарында телгә алыныуы мөмкин, ә антик авторҙары хеҙмәттәрендә «дай/дах/дак» тигән дөйөм исем аҫтында күрһәтелеүе мөмкин. М. И. Ростовцев һәм С. П. Толстов ошондай уҡ ҡарашлы булғандар. К. Ф. Смирнов үҙенең картаһында даик/дах ҡәбиләләрен [[Яйыҡ]] йылғаһы бассейнында урынлаштырған. Ошо уҡ картала төньяҡта Геродот телгә алған исседондар (Яйыҡ/Даик йылғаһының үрге ағымында [[Урал тауҙары]]ның ике битләүҙәре буйлап), ә улар эргәһендә фиссагеттар, [[аргиппейҙар]] һәм аримасптар күрһәтелгән. К. В. Сальников буйынса [[Иҫәт]] йылғаһының атамаһы исседон ҡәбиләләренә бәйле<ref name="Даики"/>.

 

 

[[Мәжитов Нияз Абдулхаҡ улы|Н. А. Мәжитов]] фекеренсә, беҙҙең эраға тиклем V—II быуаттарҙағы даик (прохоровка) археологик мәҙәниәтенә Филипповка, Прохоровка, Иҫке Ҡыйышҡы, Бишуңғар, Переволочан һ.б. ҡурғандары ҡарай. Археологик мәғлүмәттәр буйынса Көньяҡ Уралда ҡула быуатынан алып XV—XVI быуаттарға ҡәҙәр ҡала-ҡәлғәләр булған. Көньяҡ Уралда даик ҡәбиләләре яйлап ултыраҡ тормошҡа күсә, ҡала-ҡәлғәләр төҙөй һәм төбәк халҡының формалашыуында әүҙем ҡатнашҡан. дайҙар дәүерендә Көньяҡ Урал төбәге [[Хәрәзм]] составында булыуы мөмкин, был археологик материалдарҙан тыш, тура тарихи паралелдәр менән дәлилләнә. Беҙҙең эраның башында Ҡаңгөй ([[Ҡаңлы]]лар дәүләте) Урта Азиянан тыш Көньяҡ Уралды үҙ иҡтисади-сәйәси һәм этно-мәҙәни йоғонтоһо эсенә ала<ref name="МНА" />.

[[Мәжитов Нияз Абдулхаҡ улы|Н. А. Мәжитов]] фекеренсә, даик (дах) ҡәбиләләре берләшмәһе мөхитендә [[Урал батыр|«Урал батыр»]] башҡорт героик эпосы формалашҡан — улар [[Яҡын Шәреҡ]], Урта Шәреҡ һәм Урта Азия дини-фәлсәфәүи әҙәбиәте фольклор сюжеттарын Көньяҡ Урал ҡәбиләләренең идеологик шарттарына яраҡлаштырған. [[Лариса Ямаева|Л. А. Ямаева]] буйынса, «Урал батыр» эпосына [[Ҡушан батшалығы]] менән бәйле булған илдәр һәм ваҡиғалар ингән<ref name="Ямаева"/>. Эпостың төп геройы [[Урал батыр (персонаж)|Урал батырҙың]] улы Яйыҡтың исеме һуңыраҡ дини-мифологик персонаждың — һыу стихияһы покровителенең исеменә ''Яйыҡ/Йайыҡ ханға'' тиклем үрләй. Һыу илаһы Йайыҡ хан тураһында ышаныуҙар хәҙерге мәжүси [[алтайҙар]]ҙа һаҡланып ҡалған, риүәйәттәр буйынса алтай халҡы составындағы тёлёс ырыуы Уралдан килгән (башҡорттарҙа [[тиләү]] ырыуы бар). Алтайҙарҙың дини инаныуҙарында Йайыҡ хан ниндәйҙер Иҙел тигән ҙур йылғаның ҡурсалаусыһы булып тора, уларға тап килгән гидронимдар тик Көньяҡ Уралда осрай — «Урал батыр» эпосында Урал батырҙың улдары булат ҡылыс менән тауҙарҙы ярып йылғаларға асҡан, улар батырҙар хөрмәтенә Иҙел (Ағиҙел), Яйыҡ, Нөгөш тип атала<ref name="Даики"/>. Яйыҡ/Ыйыҡ/Ыҡ/Уҡ/Эйек гидронимдары Көньяҡ Уралда таралыу алған. «Яйыҡ/йайыҡ» этнонимы ара атамаһы булараҡ [[Ырымбур башҡорттары]]нда теркәлгән<ref name="МНА" />.

 

 

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==