Абрамов Кузьма Григорьевич: өлгөләр араһындағы айырма

'''Абрамов Кузьма Григорьевич''' (30 октябрь (12 ноябрь) [[1914]]  йыл, Сембер губернияһы Старые Найманы ауылы (хәҙер [[Мордва Республикаһы|МородовияныңМордовияның]] Березниковский районы)  —  4 август,  [[2008 йыл|2008 йыл,]], [[Саранск]] ҡалаһы)  — совет һәм рәсәй яҙыусыһы, драматург. [[Мордва Республикаһы|Мордва Республикаһының]] халыҡ яҙыусыһы, [[Мордва Республикаһы|Мордва Республикаһының]]  почетлы гражданы.

Иҫке стиль буйынса 1914 йылдың 30 октябрендә Старые Найманы аулында эрзя - — рус ғаиләһендә тыуған<ref name=":1">{{Cite web|url=https://proza.ru/2011/04/09/1753|title=К. Г. Абрамов - гордость мордовской литературы (Белый Лебедь) / Проза.ру|publisher=proza.ru|accessdate=2018-02-04}}</ref>. Атаһы, Григорий Степанович (1888-19521888—1952), эрзә,  [[Беренсе донъя һуғышы|Беренсе донъя һуғышында]]нда, фронтта ҡатнашҡан,  унда коммунист булған, һуғыштан һуң дәүләт хеҙмәткәре, —Сембер губернияһында Пичеурский Һәм Березниковский башҡарма комитеттарҙың  рәисе булып эшләгән. Әсәһе, Анастасия Максимовна (1895-19671895—1967), рус, хужабикә.

[[1933 йыл|1933 йылда]]да К. Г . Абрамов Мордва педагогия институтына уҡырға инә, әммә бер йыл үткәс, уҡыуын ташлай  һәм эрзә теле уҡытыусыһы булып эшләй<ref name=":0">{{Cite web|url=http://www.nbrkomi.ru/page/2918/|title=Абрамов Кузьма Григорьевич (12.11.1914 – 04.08.2008)|publisher=www.nbrkomi.ru|lang=ru|accessdate=2018-02-04}}</ref>.

[[1939 йыл|1939 йылда]]да армия сафына алына, Славута  ҡалаһында хеҙмәт итә.  Шунда уҡ пехота училищеһына уҡырға инә, уны Тамбовта уңышлы тамамлай.

[[Икенсе донъя һуғышы|Икенсе донъя һуғышында]]нда СССР  яғында ҡатнаша. 1941 йылдың  июленән Көнбайыш фронтында миномет взводы командиры. Глухово янында  ҡаты яралана. Госпиталдән һуң, миномет ротаһы командиры вазифаһында  Мәскәү оборонаһында һәм 33-сө армияның һөжүмендә ҡатнаша. 1942 йылдың апрелендә ҡамауҙа була һәм контузия алып,  әсиргә эләгә, 1945 йылдың апреленә тиклем унда була, аҙаҡ америка ғәскәрҙәре тарафынан Нюрнбергта азат ителә. Хәрби хәрәкәттәрҙә ҡатнашҡаны өсөн икенсе дәрәжә Ватан һуғышы ордены, Ҡыҙыл йондоҙ ордены, «Германияны еңгән өсөн» миҙалы менән бүләкләнә.

[[1949 йыл|1949 йылдан]]  дан [[СССР Яҙыусылар союзы|СССР яҙыусылар Союзы]]  ағзаһы булып тора.

Һуғыштан һуң яңынан  Мордва педагогия институтына уҡырға инә, уны 1954 йылда рус теле һәм әҙәбиәте һөнәре буйынса тамамлай. Уҡытыусылар араһында уға ҙур  йоғонто яһаған  .Ф. Цыгановты (моҡша теле) һәм М.  М.  Бахтинды (рус һәм донъя әҙәбиәте) атай. Һуңынан Мордва ауылдарында  рус теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы, аҙаҡ мөхәррир, бүлек мөдире, Мордва Республикаһы  китап нәшриәтенең баш мөхәррире булып эшләй. 1960 йылға  тиклем һәм тормош ахырынаса— яҙыусы-профессионал.

Сятко журналында «Веть паксясо» шиғырын баҫтырып сығарып,1934 йылда яҙыусы булараҡ ижади эшмәкәрлеген   башлай.

Һуғышҡа тиклем  Мордва ваҡытлы матбуғатында утыҙға яҡын  шиғырҙары һәм шиғырҙар йыйынтығы баҫылып сыға.  Т.  Г.  Шевченко, М. Ю.  Лермонтов, Н. А.  Некрасов шиғырҙарын,  «Давид Сасунский» әрмән халыҡ эпосын эрзя теленә тәржемә итә. 

Драматург булараҡ, 1948 йылдан сығыш яһай. («Пелькстамо» пьесаһы). Ике тиҫтәгә яҡын пьеса яҙа, уларҙың күбеһе мордва драма театрында ҡуйыла. Бөтәһе лә эрзя  телендә нәшер ителгән<ref name="Odvij">Од вий, 1951; Пьесы // Собр. соч. в 3 тт. Т. 3. – — Саранск: Мордкиз, 2004. – — С. 324—718</ref>, был уны «алдынғы мордва  драматургтарының береһе» итә<ref>От издательства // Кузьма Абрамов. Собр. соч. в 7 т. Т. 7. – — Саранск: Мордов. кн. изд-во, 1999. – — С. 537.</ref>. Хикәйәләр йыйынтығы  1950 йылдар аҙағында  — 1960 йылдар башында сыға башлай<ref>Рассказы. – — Саранск: Мордкиз, 1959; Русые косы. – — М., 1961.</ref>.

Беренсе романы «Найман», трилогияның башланғысы була, тәүге тапҡыр  [[1957 йыл|1957 йылда]]да баҫылып сыға. Рус теленә «Лес шуметь не перестал» (1961 тәржемәһе исеме аҫтында сыға). Был китап, «көсөргәнешле сюжеты, ситуацияның драматизмы, ҡатнашыусыларҙың психологик  нескә һүрәтләнеше менән айырылып тора»<ref>Аннотация ко второму изданию романа "«Лес шуметь не перестал"». - — М.: Советская Россия, 1970. - — С. 3.</ref>, шуға ла «мордва әҙәбиәтендә күп планлы беренсе роман булып ҡала»<ref>Кирюшкин Б. Первый многоплановый роман // Тр. НИИ яз., лит., истории и экономики при Совете Министров МАССР.  — Саранск, 1964.  — Вып. 26. - — (Серия филолог.).  — С. 32—68.</ref>. Ә бөтә трилогияһы  — 1920-19501920—1950 йылдарҙағы волга буйы ауылы тураһында тәүге эпопеялы роман<ref>Икельце вал // Кузьма Абрамов. Вейс пурназь сёрмадовкстнэ кемгавтово томсо (Предисловие // Кузьма Абрамов. Полное собрание сочинений в двенадцати томах). – — Т. 1. – — Саранск: Мордов. кн. изд-во, 2013. – — С. 29.</ref>. Трилогияға  рәсәй үҙәк матбуғаты юғары баһа бирә<ref>Далада Н. Лес шумит. // Литература  и жизнь. – — 1962. – — 4 февр.; он же. Трилогия о мордовской деревне // Лит. газета. – — 1967. – — 5 апр.; Соболев Л.  С.  Советская литература и воспитание нового человека:  докл. на II съезде  писателей  РСФСР // Лит. газ. – — 1965. – — 4 марта; Недосекин Р. Летопись судьбы народной // В мире книг. – — 1966. — –№ №1111. – — С.26 – — 27; Содружество литератур // Книги России. – — 1967. – — С. 26; Трошин А. Лес шуметь не перестанет: современный роман // Лит. Россия. – — 1967. – — 15 дек. – — С. 14–1514-15 и др. </ref>.

Рома «Эсеть канстось а маряви» (1967), русса тәржемәһе «Своя ноша не в тягость» (1970, 1971), «Велень  тейтерь» (1980), тәржемәлә «Девушка из села» (1987) әҙәбиәттә барлыҡҡа килгән шаблонды  — ауыл һәм ҡала прозаһына бүлеүҙе бөтөрөргә тырышыуҙа уңышлы була<ref>Власенко А. Расцвет. О современной литературе народов РСФСР.  — М., 1973. С. 171 и др.</ref>. «Эрзянь цер» биографик романын  — скульптор Степан Эрьзе тураһында— (1971, 1973, 1977 йылда рус телендә «Степан Эрьзя». – — М., 1974, 1976,1981) яҙыу өсөн К. Абрамовҡа бер нисә йыл тикшереүҙәр эше алып барырға тура килә<ref>Левшин И. Трудная ноша // Лит. Россия. – — 1984. – — 3 февр. – — С. 11.</ref>.

Эрзя әҙәбиәтендә боронғо мордва тарихы тураһында беренсе романдары  булып «Пургаз» (1988, пер М., 1989) һәм «Олячинть кисэ» («За волю», 1995) тора. Авторҙың һүҙҙәре буйынса «Пургаз» романы  уның ижадының юғары нөктәһе, күпйыллыҡ эҙләнеүҙәр һөҙөмтәһе. Роман эрзә халҡының XII быуат аҙағында —XIII быуаттың беренсе яртыһында тарихын, уның героик үткәнен һөйләй<ref name=":0">{{Cite web|url=http://www.nbrkomi.ru/page/2918/|title=Абрамов Кузьма Григорьевич (12.11.1914 – 04.08.2008)|publisher=www.nbrkomi.ru|lang=ru|accessdate=2018-02-04}}</ref>.

Белеме буйынса К. Абрамов филолог,  эрзя теленең аңлатмалы һүҙлеген сығара <ref>Абрамов К. Г.  Валонь евтнема валкс. – — Саранск: Мордкиз, 2002. – — 600 с.</ref> .

Бер ваҡытта ла теге йәки был әҙәбиәт тирәләй сәйәси кампанияларҙа  ҡатнашмай.

* 2-се седәрәжәләгедәрәжәләге Ватан һуғышы ордены (11.03.1985)

* [[Халыҡтар Дуҫлығы ордены|Халыҡтар дуҫлығы ордены]] (11.11.1984)

# Стихть. – — Саранск: Мордовское государственное издательство (Мордгиз). – — 1940. – — 62 с.

# Од вий: пьеса ниле пелькссэ. – — Саранск: Мордгиз, 1951. –  — 54 с.

# Найман: роман. – — Саранск: Мордовское книжное издательство (Мордкиз), 1957. – — 396 с.

# Ломантне теевсть малацекс: роман. – — Саранск: Мордкиз, 1961. – — 428 с.

# Ратор лейга: евтнема. – — Саранск: Мордкиз, 1962. – — 68 с.

# Комолявка: эрьва  кодат   евтнемат. – — Саранск: Мордкиз, 1962. – — 158 с.

# Качамонь пачк: роман. – — Саранск: Мордкиз, 1964. – — 556 с.

# Сараклыч: поэма. – — Саранск: Мордкиз, 1966. – — 24 с.

# Эсеть канстось а маряви: роман. – — Саранск: Мордкиз, 1967. – — 340 с.

# Эрзянь цера: роман. Васенце книга. Киякссо олгт. – — Саранск: Мордкиз, 1971. – — 330 с.

# Эрзянь цера: роман. Омбоце книга. Понгосо мода. – — Саранск: Мордкиз, 1973. – — 440 с.

# Нурька морот: евтнемат ды пьесат. – — Саранск: Мордкиз, 1974. – — 420 с.

# Велень тейтерь: роман. – — Саранск: Мордкиз, 1980. – — 448 с.

# Пургаз: кезэрень пингеде евтнема: роман. – — Саранск: Мордкиз, 1988. – — 480 с.

# Олячинть кисэ: роман. – — Саранск: Мордкиз, 1989. – — 416 с.

# Валонь ёвтнема валкс (Толковый словарь эрзянского языка) – — Саранск: Мордкиз, 2002. - — 608 с. ISBN 5-7595-1500-4

# Рассказы. – — Саранск:  Мордов. кн. изд-во,  1959. – — 80 с.

# Найман: роман. – — Саранск:  Мордов. кн. изд-во,  1960. – — 387 с.

# Русые косы:  рассказы. – — М.: Сов.  Россия,  1961. – — 56 с.

# Лес шуметь не перестал...перестал…: роман. – — М.: Сов. Россия, 1961. – — 383 с.

# Люди стали близкими: роман. – — М.: Сов. Россия, 1962. – — 424 с.

# Дым над землей: роман. – — М.: Сов. Россия, 1966. – — 543 с.

# Сараклыч: повесть о былых временах: поэма для детей сред. шк. возраста. – — Саранск: Мордов. кн. изд–воизд-во, 1968. – — 16 с.

# Хмелинка: повести и рассказы. – — Саранск: Мордов. кн. изд–воизд-во, 1968. – — 216 с.

# Своя ноша не в тягость: роман. – — Саранск: Мордов. кн. изд-во, 1970. – — 372 с.

# Сын эрзянский: роман. Кн. 1. – — М.: Современник, 1974. – — 286 с.

# Сын эрзянский: роман. Кн. 2. – — М.: Современник,  1976. – — 302 с.

# Степан Дмитриевич Эрьзя (Нефедов): биогр. очерк. – — Саранск: Мордов. кн. изд-во, 1976. – — 66 с.

# Степан Эрьзя: роман. Кн.3. – — М.: Сов. Россия, 1981. – — 384 с.

# Девушка из села: роман. – — М.: Сов. писатель, 1987. – — 302 с.

# Там, за леском: рассказы. – — М.: Современник, 1987. – — 223 с.

# Пургаз: роман–сказаниероман-сказание. – — М.: Современник, 1989. – — 445 с. ISBN 5-7595-0078-3

# За волю: повествование о Крестьянской войне 1670–16711670—1671 годов. – — Саранск: Мордов. кн. изд–воизд-во, 1995. – — 320 с. ISBN 5-7595-1034-7

# Purgaz: romaan ajalooline / Arvo tõlkinud Valton. – — Tallinn: Kirjastuskeskus, 2014. – — Lk 482. {{Ref-et}}(эст.) ISBN 978-9949-445-74-5 (Эстония).

# Eilne paеv / Arvo tõlkinud Valton // paеv Eilne. – — Veszprem: OOK–OOK- Press Kft., 2015. – — Lk. 184-247184—247. {{Ref-et}}(эст.) ISBN 978-6155-589-02-7 (Венгрия).

* {{Китап|автор=Тихонова Т. М.|заглавие=Перть пельксэнь невтиця сермадовкстнэ (Описание природы по произведениям К. Г. Абрамова): учебное пособие|ответственный=Т. М. Тихонова|место=Саранск|издательство=Изд-во Мордовского ун-та|год=1993|страниц=68}} (эрза.)

* Абрамов пожарский Григорьевич: сб материалы к 90–летию90-летию со дня рождения // Мордово төбәк фин-уғыр мәҙәни һәм иҡтисади хеҙмәттәшлек йәмәғәт фонды «МАСТОРАВ» / Библиогр. указ. сост. А.  И.  Кубанцев. – — Саранск, 2004. – — С. 75

* Абрамов пожарский Григорьевич: материалы к 95 йыл тула // Мордва республикаһы идаралығының Архив / сост. Юшкин Ф. Ю. – — Саранск, 2009. – — 100 б.