Хромосома: өлгөләр араһындағы айырма

'''Хромосо́ма''' ({{lang-grc|χρῶμα}} — төҫлө {{lang-grc2|σῶμα}} — тәнсә; немец гистологы Г. В. Вальдейер, 1883) — нуклеопротеид төркөмөнә ҡараған ҡатмарлы матдәләрҙән (ДНК һәм аҡһымдарҙан торған комплекс) структура.

Прокариот күҙәнәк эсендә берҙән -бер [[ДНК]] молекулаһы йомоҡ түңәрәк ҡулса формаһында була. Цитоплазмала урынлашҡан. Прокариот күҙәнәктең хромосомаһын [[нуклеоид]] тип атайҙар. Составында ДНК-нан тыш аҡһымдар ҙа бар.

'''Кариотип''' [[биологик төр]]ҙөң уны таныулы иткән индивидуаль билдәһе, цитогенетик критерийы (паспорты тип атап була) булып тора.<ref name="Tar">{{книга|автор=Тарантул В. З. |заглавие=Толковый биотехнологический словарь|место=М.|издательство=Языки славянских культур|год=2009|страниц=936|isbn=978-5-9551-0342-6|тираж=400}}</ref>.

Хромосома бер [[ДНК]] молекулаһынан тора. Унда линия (һыҙат) тәртибендә бик күп [[ген]]дар теҙелеп киткән. Йәғни, ДНК молекулаһында гендар әҙмә-эҙ бер -бер артлы урынлашалар.

Хроматидаларҙың центромералары менән бүлеү орсоғона беркетелеүе, уларҙың бала күҙәнәктәр араһында теүәл бүленеүен тәьмин итә.<ref name="MolBiol">{{книга|заглавие=Молекулярная биология клетки: в 3-х томах|ответственный=Б. Альбертс, А. Джонсон, Д. Льюис и др|место=М.-Ижевск|издательство=НИЦ «Регулярная и хаотическая динамика», Институт компьютерных исследований|год=2013|том=I|страниц=808|isbn=978-5-4344-0112-8}} — С. 309—336.</ref>.

[[Күҙәнәк ядроһы|Ядро]]лағы индивидуаль хромосомалар йыйылмаһын гаплоид йыйылма ('''берәр төрҙән — n''') тип атайҙар. Әгәр [[Күҙәнәк ядроһы|ядро]]ла хромосомаларҙың һәр төрө икешәр булһа, хромосомалар йыйылмаһын диплоид йыйылма ('''парлы — —2n2n''') тип атайҙар.

Шулай итеп, пресинтетик фазала хромосомаларҙың индивидуаль йыйылмаһын — '''nc''', ә синтетик фазалағыһын — '''n2c''' формулаһы менән күрһәтеп була ('''n'''—хромосомалар— хромосомалар йыйылмаһы, '''с'''- — ДНК молекулалары һаны).

Шуға ярашлы, диплоид күҙәнәктең пресинтетик фаза формулаһы — '''2n2c''', синтетик фаза формулаһы  — '''2n4c'''.

'''Һәр күп күҙәнәкле организмда ике төр күҙәнәктәрҙе айырып йөрөтәләр''':

* тәндең бөтә туҡымалары һәм органдары составына ингән соматик (енси булмаған) күҙәнәктәр ('''2n2c);'''

* енес күҙәнәктәре ('''nc).'''

'''Соматик күҙәнәктәр''' ядроһы хромосомаларҙың диплоид (икеләтә) йыйылмаһын туплай.

'''Енес күҙәнәктәре (гаметалар)''' ядроһында хромосомаларҙың гаплоид (берәр) йыйылмаһы була. Мәҫәлән, арыш хромосомаларының диплоид йыйылмаһы 14 хромосоманы үҙ эсенә алһа, гаплоид йыйылманың 7 хромосомаһы бар.