|
== Ҡыҫҡаса тарихи белешмә ==
Кешеләр бик борондан шартлаусы матдәләр менән ҡыҙыҡһынған. Хәҙерге заман шартаусы матдәләрен тарихы «грек уты»на бәйле («греческий огонь»); уны 667 йылда грек Каллиник уйлап сығарған тип иҫәпләнә . Был матдәне Европа һәм Азия халыҡтары бер аҙ ваҡыт ҡулланған;тик бертик аҙҙанһуңыраҡ уның составы онотолған( уны көкөрт, ыҫмала, тоҙ һәм яндырылаған эбиздән торған тип иҫәпләйҙәр). Уға һыу һипкәндә ул тағы ла нығыраҡ яна торған булған.
682 йылда [[Ҡытай |Ҡытай]]ҙа әлеге төтөнлө дарыға оҡшаш матдәләр уйлап сығарыла, уның составына [[селитра]], көкөрт һәм утын онтағы инә<ref name="gorn_enc_1986"/>; башта ул пиротехникала, һуңыраҡ һуғышта ҡалланыла башлай .
Европала шартлатҡыстар XIII быуаттан башлап документтарҙа осрай башлай<ref name="gorn_enc_1986"/> (1250 йыл тирәһе), тарихсылар тәғәйен генә итеп уйлап сығарыусыны атай алмай (йә Бертольд Шварц, йәРоджер Бэкон, йә иһә Италияның Болонья ҡалаһында([[1216 йылда).
Сыңғыҙхан ҡытай оҫталарын ғәскәрендә йөрөтөп, был шартлатҡыстар менән ҡалаларҙың стеналарын емерттергән. Тикшеренеүселәр башта дары шартлатҡыс итеп, һуңынан ғына атыу ҡоралында ҡулланыла башлаған тип иҫәпләй. XIV быуат башынан шартлатҡыстар йәҙрә атыу өсөн артиллерияла ҡлланылаҡулланыла башлай<ref name="gorn_enc_1986"/>; [[1382 йыл]]дайылда Мәскәү халҡы стена артиллерияһынартиллерияһынан Туҡтамыш хан ғәскәренә ҡаршы ҡулланғанатҡан. Рәсәйҙә дарылы мылтыҡтар тәү тапҡыр[[ 1389 йыл]]дайылда Мәскәүҙе һаҡлағанда ҡулланылған. Ҡайһы бер илдәрҙә тау һырттары аша туннелдәр эшләү өсөн шартлатҡыс матдәләр ҡулланаҡулланыла , артиллерия гранаталары эшләп сығара башлайҙар<ref name="gorn_enc_1986"/>.
[[Файл:Maine explosion.jpg|thumb|<center>Подрыв в [[гавана|гаванской]] бухте американского крейсера «[[USS Maine (ACR-1)|Мэн]]»]]
Бер нисә быуат буйы төтөнлө дары ғына ҡулланылған. ЭҙоәнеүҙәрЭҙләнеүҙәр булған, мәҫәлән, М. В. Ломоносов «Диссертация о рождении и природе селитры» ([[1749 год|1749]]) тигән эш яҙа. [[Франция|Франция]] химиктары [А. Л. Лавуазье]] һәм К. Л. Бертолле хлоратлы дары формулаһын эшләй («бертоллет тоҙо» менән). Барыбер шартлатҡыс матдә эшләүҙә дары төп урыҡалаурында ҡала бирәндабирә <ref name="we_1994"/>
XVIII быуат аҙағында бик зыянлы «гремучее серебро» эшләнә . 1788 йылда артиллерия снарядтары эшләүҙә ҡулланыла торған пикриновая кислота алына. Англия ғалимы Э. Говард «гремучая ртуть» аса ([[1799 ]])
[[1847 йыл]]- Италия химигы Асканьо Собреро [[нитроглицерин]] синтезлай, уны [[Нобель, Альфред|А. Нобель]] ары эшкәртеп, хәүфһеҙерәк динамит ала .
1884 йылда француз инженеры Поль Вьель рецепт төтөнһөҙ дары рецебы уйлап сығара<ref name="gorn_enc_1986"/>. Ошо уҡ ьыуатбыуат аҙағында [[тротил]] (1863), гексоген (1897) һәм башҡа шартлатҡыс матдәләр ҡулланыла башлай <ref name="gorn_enc_1986"/><ref>{{книга |автор=Беляков А. А., Матюшенков А. Н. |часть=2: Боеприпасы |заглавие=Оружиеведение |место=Челябинск |издательство=Челябинский юридический институт МВД России |год=2004 |страниц=200}}</ref>, уларҙы рус инженеры Д. И. Андриевский ( 1865 ) һәм швед А. Нобель ( 1867)гремучертутный капсюль-детонатор уйап сығарғас ҡына ҡуллана башлайҙар<ref name="gorn_enc_1986"/>.
Баштараҡ А. НобелНобель уйлап сығарған шартатҡысшартлатҡыс матдәләр киң файҙаланылған ( гурдинамиттаргурдинамиты, пластичные динамиты и порошкообразные нитроглицериновые смесевые взрывчатые составы)<ref name="gorn_enc_1986"/>. Аммиаклы- селитралы шартлатҡыс матдәләр И. Норбин һәм И. Ольсен (Швеция) тарафынан 1867 йылда уҡ алынған, уларҙы [[Беренсе донъя һуғышы|Беренсе донъя һуғышы]] йылдарында ғына сәнәғәт етештерә башлай<ref name="gorn_enc_1986"/>. Улар хәүфһеҙерәк булғанға күрә 30 XX йылдың 30 йылдарынан башлап, сәнәғәттә күпләп етештерелә башлайҙари<ref name="gorn_enc_1986"/>. Советтар Союзында Бөйөк Ватан һуғышынан һуң сәнәғәт башлыса уларҙы етештереүгә күсә <ref name="gorn_enc_1986"/>. Сит илдәрҙә динамиттан аммиак-селитралы шартлатҡыстарға XX быуаттың 50-се йылдарында күсәләр<ref name="gorn_enc_1986"/>.
XX быуаттың 70-се йылдарынан башлап, ябай гранулаланған һәм составында һыу булған аммиак-селитралы рецептар , нитроҡушылмалар ҡулланыла<ref name="gorn_enc_1986"/>. Индивидуаль шартлатҡыс матдәләр (тротил) шашка эшләгәндә ҡулланыла. Уларҙы оҙаҡ ваҡыт һыуторғанһыу торған шахталарҙа оҙак зарядлау өсөн таҙа килеш (гранулотол) һәм төрөлө һыуға бирешмәй торған ҡатнашмаларҙа (гранулированных и суспензионных) ҡулланалар<ref name="gorn_enc_1986"/>. Тәрәнгә быраулаусы нефть скважиналарында атып тишеү (прострелочный) эштәрҙәэштәрендә октоген һәм гексоген ҡулланыла<ref name="gorn_enc_1986"/>.
== Һылтанмалар ==
| 