Башҡортостанда ихтилал (1834—1835): өлгөләр араһындағы айырма

Башҡортостандағы урыҫ крәҫтиәндәе араһында дәүләт крәҫтиәндәре лә, удел крәҫтиәндәр ҙә була. Тәүгеләре һалымды дәүәт ҡазнаһына түләһә, икенселәре батша ғаиләһе милке була. Удел крәҫтиәндәрҙең хәле хәлдән килмәҫлекүтә ауыр була. Батша [[Николай I]] өс йөҙ мең дәүләт крәҫтиәндәрен уделға- күсерергә,уделға һәм өс йөҙ мең удел крәҫтиәндәрен дәүләт крәҫтиәне ҡатламына күсерергә ҡарар итә. Ошо ысул менән батша ғаиләһенең килемен арттырырға тип уйлай: хәлле крәҫтиәндәр оброкты артығыраҡ түләй ала. Дәүләт крәҫтиәндәрен удел крәҫтиәндәренә күсереү уларҙы крепостной итеү тигәнде аңлата.

[[1835 йыл|1835 йылдың]] 12 июнендә Байкино ауылында (Көнгөр өйәҙе) хөкүмәт ғәскәренең 3 меңлек крәҫтиән отряды менәменән бәрелеше була. Крәҫтиәндәрҙең ҡоралдары бик аҙҙарыаҙ, ғынакүпселеге ҡоралланған була, ҡалғандарыбары балта, салғы, таяҡтар менән ҡоралланғанһалдаттарға булаҡаршы сыға. ҺалдаттарХөкүмәт ғәскәре крәҫтиәндәрҙе ҡоралдан ут асып тарата. 5 кеше үлепүлә һәм 34 кеше яраланып ятып ҡалаяралана.

Башҡорттар батша чиновниктарынан яҡындағы кантон начальнигына алып барып мулла ҡатнашлығында, башҡорттарҙы уделға күсереү һәм христиан диненә күсереү тураһында бер ниндәй ҙә күрһәтмә булмауы тураһында присяга алалар.

Ырымбур губернаһы генерал-губернаторы Перовский В.А Ырымбур дини йыйылышы мөфтөйө Ғәбделсәлим Ғабдрахимов аша баш күтәргән башҡорттарға мәрәжәғәтнәмамәрәжәғәтнәмә тапшыра. Был мөрәжәғәтнамә киң таралмай, баш күтәргән башҡорттарҙы баҫтырыу өсөн башҡа идеологик ысулдар ҡулланылыуҙы раҫлаған күрһәтмәләр бар. Ғәбделсәлим Ғабдрахимов үҙ эшен намыҫлы үтәүсе була, генерал-губернаторҙың бөтә күрһәтмәләрен үтәй бара. Ойошҡанлыҡ булмаған һәм тарҡау сығыштарҙан файҙаланып Ырымбур хәрби губернаторы ихтилалды баҫтыра. Бының өсөн ул башҡорт полктарын файҙаланған.

Карателдәр ихтилалда ҡатнашыусыларға ҡаршы ҡаты саралар ҡалланғанҡулланған. Улар тән язаһына тарттырылған (таяҡ менәменән 500-ҙән 4000-гә тиклем һуҡҡандар), һуңынан Себергә һөргәнгә ебәргәндәр. Өфө хәрби суды тарафынан 370—427 кеше хөкөм ителә<ref name="autogenerated3" />, шуларҙың 16-һы язалау барышында вафат була.

Насар ойошторолоуға ҡарамаҫтан 1834—1835 йылғы ихтилал ҙур әһәмиәткә эйә. Ныҡышмалы көрөшкөрәш һөҙөмтәһендә дәүләт крәҫтиәндәре, башҡорттар һәм башҡа халыҡтар шәхси азатлығын һаҡлап алып ҡала алды. Батша властары Урал буйы халыҡтарын уделға күсереүҙән баш тартырға һәм рус булмаған халыҡтар сәйәсәтен бик һаҡ үткәрәргәүткәрергә мәжбүр була.