Ҡалмыҡтар: өлгөләр араһындағы айырма

[http://www.stat.kz/p_perepis/Pages/default.aspx Агентство Республики Казахстан по статистике. Перепись 2009.] ([http://www.stat.kz/p_perepis/Documents/%D0%9D%D0%B0%D1%86%20%D1%81%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%B2.rar Национальный состав населения].rar)</ref><ref>По переписи 1989 года в Казахстане было 1 127 калмыков ([[Демоскоп Weekly]]. [http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_89.php?reg=5 № 433—434]).</ref>

'''Ҡалмыҡтар''' ({{lang-xal|хальмг, хальмгуд}}, {{lang-mn|халимаг}})  — [[Ҡалмыҡ Республикаһы]]ның төп халҡы. Дөйөм һаны  — 200 мең кеше. Милли теле  — [[Монгол телдәре|монгол төркөмөнөң]] [[ҡалмыҡ теле]].

[[FileФайл:Татарии обитатели. Николас Витсен.JPG|thumb|left|Николас Витсен. Ҡалмыҡ ҡылыс менән]]

Ҡалмыҡтар этник яҡтан [[Алтай]] һәм Көнбайыш Себерҙең монгол һәм төрки ҡәбиләләренә барып тоташа. XVII быуат алып көнбайыш монголдар  — ойраттар (байттар, дербеттар, захчиндар, торғуттар, хошугтар һәм башҡалар) составында була. XV—XVI бб. Көнсығыш [[Монголия]], [[Ҡытай]] һәм [[Урта Азия]]ның төрки ханлыҡтары менән һуғыштар алып баралар. XVI—XVII бб. аҙағында көсһөҙләнгән ойраттар яңы ерҙәргә күсенеп ултыра башлай. XVII быуат башында ҡалмыҡтар [[Башҡортостан]]дың көньяҡ-көнсығыш райондарында урынлаша. Ҡалмыҡтар [[башҡорттар]]ға ойошторған даими сапҡындары ер бәхәстәренә килтергән. Ҡалмыҡтар [[Башҡортостан]]дың көньяҡ-көнбайышында башҡорт ерҙәрен баҫып алыуы [[Башҡорт ихтилалы (1662—1664)|Башҡорт ихтилалына (1662—1664)]] сәбәпсе була. [[Башҡорт ихтилалдары]]нда (XVII—XVIII бб.) Ҡалмыҡтар баш күтәреүселәр яғында ла, хөкүмәт ғәскәрҙәре яғында ла сығыш яһай. [[Башҡорт ихтилалы (1681—1684)|Башҡорт ихтилалында (1681—1684)]] ҡалмыҡ ханы Әйүкә башҡорттар яҡлы була, ләкин 1683 йылда урыҫ хөкүмәте яғына сыға, Башҡортостанға баҫып инеп, башҡорт йәйләүҙәрен туҙҙыра, ҡайһы бер башҡорт ихтилалдарын баҫтырыуҙа ҡатнаша (Башҡортостанға [[1708]] йылда 10 меңлек, [[1710]] йылда 5 меңлек ғәскәр ебәрә). XVIII быуат башына көнсығыш Башҡортостанда 6 меңгә яҡын Әйүкә ҡалмыҡтар ғаиләһе йәшәй. Ҡайһы бер ғалимдар фекеренсә, башҡорттарҙың ҡалмаҡ ҡәбиләһенең килеп сығышы, Башҡортостандың көньяҡ һәм көнсығышында йәшәгән ҡайһы бер ырыу бүленештәре ҡалмыҡтар барып тоташа.

Ҡалмыҡтар [[Ҡалмыҡ Республикаһы|Ҡалмығстандың]] төп халҡы. Ҡалмыҡтар һаны [[1989]] йылда [[Ҡалмыҡ АССР]]‑ында  — 146,3 мең, [[РСФСР]]‑ҙа  — 165,8 мең, [[2002]] йылда РФ‑та  — 173,9 мең, шул иҫәптән [[Башҡортостан]]да  — 70; [[2010]] йылда ошоға ярашлы 183,4 мең һәм 44 кеше.

[[FileФайл:Kalmyk Encampment.jpg|thumb|Ҡалмыҡ тирмә]]

[[FileФайл:076 Description of all the Russian state-dwelling peoples.jpg|thumb|Ҡалмыҡ. XVIII быуат аҙағында]]

Ғәҙәти ирҙәр кейеме асыҡ муйынлы аҡ күлдәктән, буҫтау салбарҙан һәм ҡайыш менән быуылған билле бишмәттән торған. Аяҡҡа тиренән тегелгән йомшаҡ итек кейгәндәр (ҡышын кейеҙ ойоҡ, йәйен киндер силғау менән).

[[FileФайл:Kalmyk Khurul Tsagan Aman.jpg|thumb|Хурул Цаган Аманда]]

* Кузеев Р. Г.  Народы Среднего Поволжья и Южного Урала. М., 1984;