Көнбағыш: өлгөләр араһындағы айырма

'''Көнбағы́ш''' ({{lang-la|Helianthus}})  — [[астралар]] ғаиләһенә ҡараған үҫемлек төрө. Был төрҙә иң билдәлеһе  — май бирә торған көнбағыш ( {{lang-ru|подсолнечник масличный}} , {{lang-la|Helianthus annuus}}). Был төргә шулай уҡ аҙыҡҡа бәрәңгеләрен ҡуллана торған, күп йыллыҡ үҫемлек топинамбур йәки ер алмаһы ({{lang-la|Helianthus tuberosus}}) инә. Декоратив үҫтерелә торған көнбағыш та бар, мәҫәлән, осло япраҡлы көнбағыш ({{lang-ru|подсолнечник остролистный}}, {{lang-la|Helianthus argophyllus}}).

Май бирә торған көнбағыш  — оҙонлоғо 4—5  м, йыуан һабаҡлы, бер эшләпәле йәки ботаҡланған бер нисә эшләпәле булып үҫкән бер йыллыҡ үҫемлек; эшләпә киңлеге ғәҙәттә 15—20  см, ярты метрға еткәне лә бар; [[сәскә]]һенeң сите [[һары]], сите [[ҡыҙғылт һары]] төҫтә.

Көнбағыш [[емеш]]е  — дүрт ҡырлы оҙонса орлоҡса (семянка). [[Емеш]] ҡабығы эсендә орлоҡ тиресәһе менән ҡапланған [[орлоҡ]].

Көнбағыштың тыуған иле  — [[Төньяҡ Америка]]. Беренсе көнбағышты [[индеецтар]] ҡәбиләләре культуралаштырғандыр, күрәһең. Яҡынса б.э. тиклем 3000 йылдарҙа хәҙерге [[Аризона]] һәм [[Нью-Мексико]] штаттары территорияһында көнбағыш үҫтереүҙе [[археология]] раҫлай. Ҡайһы бер археологтар көнбағыш [[бойҙай]]ға ҡарағанда ла иртәрәк культуралаштырылған тип иҫәпләй.

[[Мексика]]ла [[ацтектар]]ҙа һәм [[отоми]]ҙарҙа, [[Перу]]ла Инка [[мәҙәниәт]]ендә көнбағыш [[Ҡояш]] аллаһы символы булып хеҙмәт иткән.

Көнбағыштан ҡуйы ҡыҙыл буяу алғандар.

Көнбағыш майын етештереү [[сәнәғәт]]ен [[1828]] йылда крепостной крәҫтиән Бокарёв юлға һала. Бокарев [[етен]] һәм [[киндер]] майы етештереү менән таныш була. [[1833]] йылда граф Шереметьев рөхсәте менән сауҙагәр Папушин, Бокарёв ярҙамында, беренсе көнбағыш майы заводын төҙөй. Бөйөк Пост (Великий Пост) көндәрендә ашау тыйылмағанға күрә, көнбағыш майы киң таралыу ала. XIX быуат уртаһында Воронеж һәм Һарытау өлкәләрендә көнбағыш ултыртыу сәсеү майҙанының 30—40  % биләй.

Совет селеционерҙары В.  С.  Пустовойт һәм Л.  А.  Жданов көнбағыштың майлылығын һәм ҡоротҡостарға тотороҡлолоғон арттырыуға ирешәләр. Көнбағыш үҫтереү буйынса донъяла абруйлы премия Пустовойт исемен йөрөтә.

Көнбағыштың төп ҡулланышы  — көнбағыш майы алыу, һуңынан аҙыҡ әҙерләүҙә һәм [[техника|техник]] ихтыяжда файҙаланыу. Көнбағыш майынан [[гидрогенизация]] ысулы менән [[маргарин]] алалар. Май шулай уҡ лак-буяу һәм һабын етештереү сәнәғәтендә файҙаланыла. Ҡайһы бер илдәрҙә ҡүлланылған майҙы мотор яғыулығына өҫтәмә итеп файҙаланалар.

Май етештереү ҡалдыҡтары (көнбағыш төпрәһе (жмых)) юғары аҡһымлы мал аҙығы итеп файҙаланыла.

Ҡыҙҙырылған көнбағыш  — халыҡтын яратҡан ризығы.

Көнбағыш  — [[бал]] биреүсе үҫемлек. [[Сәскә]] атҡан көнбағыш балы алтын-һары төҫтә, хуш еҫле, ауыҙҙы бөрөштөрә торған тәмле була.

Көнбағыш ҡабығы биояғыулыҡ  — яғыулыҡ брикеттары етештереүҙә ҡулланыла.

бында: θ  — мөйөш, ''r''  — радиус йәки үҙәккә тиклем ара, а ''n''  — сәскә һаны һәм ''c''  — константа. Был  — Ферма спирале формаһы.

1. Ватолин Д. О мёде и не только о нём // Наука и жизнь.  — 2008.  — №  11.  — С. 124.

* [http://www.ars-grin.gov/cgi-bin/npgs/html/genus.pl?5474 Көнбағыш тураһында GRIN сайтында] {{ref-en}}

* [http://www.eol.org/pages/44915 Көнбағыш тураһында "«Тереклек энциклопедияһы"» (EOL) сайтында] {{ref-en}}

<!-- [[Категория:Аҙыҡ-түлекАстровые]] -->