Википедия

Иҙелғужин Кәрим Абдулла улы: өлгөләр араһындағы айырма

Интерактивная навигация по истории
Киләһе үҙгәртеү →
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
ВизуальВикитекст
YANBEK (фекер алышыу | өлөш)
1881 төҙәтеү
"{{Персона |имя = Иҙелғужин Кәрим Абдулла улы |изображение = |шир…" исемле яңы бит булдырылған
 
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
26 юл:
 
== Тормошо ==
Кәрим Абдулла улы Иҙелғужин 1895 йылдың 10 октябрендә Ырымбур губернаһының Мерәҫ ауылында крәҫтиән ғаиләһендә тыуған. Был башҡорт милли азатлыҡ хәрәкәте етәкселәренең бе¬реһе - Сәғит Мерәҫов йәшәгән ауыл. Атаһы вафат булғас, Кәрим тормоштоң әсеһен-сөсөһөн күп күрә, байҙарҙа мал көтә, ялланып эшләй. Отҡор үҫмерҙе Сәғит Мерәҫов күреп ҡала һәм мәктәпкә уҡырға урынлаштыра.
Иҙелғужин Кәрим Абдулла улы [[1895]] йылдың 2 ноябрҙа [[Ырымбур губернаһы]] [[Ырымбур өйәҙе]] Мерәҫ ауылы (хәҙерге [[Ырымбур өлкәһе]] [[Новосергиевка районы|Яңы Сергиевск районы]]) тыуған. [[Беренсе донъя һуғышы|Беренсе донъя]] һәм [[Граждандар һуғышы|Граждандар һуғыштарында]] ҡатнашыусы. «Ғәлиә» мәҙрәсәһен тамамлаған ([[1914]]). 1914-17 йй. рус армияһында; 1918—19 йй. [[Башҡорт ғәскәре]]ндә, унтер-офицер. 1918 йылда сентябрҙа алып Башҡорт хәрби шураһының махсус тәғәйенләнешле командаһында хеҙмәт итә, октябрҙа — [[Иҙелбаев Ғабдулла Сәфәрғәли улы|Ғ.С.Иҙелбаев]] исемендәге 2‑се Башҡорт кавалерия полкы писары. [[1919]] йылда апрелда башлап РККА‑ның 1‑се армияһы Егерменсе уҡсылар дивизияһы Башҡортостан хәрби-революцион комитеты вәкиле, көҙҙән [[Тамьян-Ҡатай кантоны]] хәрби комиссары. [[1920]] йылда алып [[Бөрйән-Түңгәүер кантоны|Бөрйән-Түңгәүер]], 1921-22 йй. [[Туҡ-Соран кантоны|Туҡ-Соран]] һәм 1924-25 йй. [[Арғаяш кантоны]] башҡарма комитеттары рәйесе. 1922-24 йй. Башҡорт халыҡ мәғарифы институты ([[Ырымбур]] ҡалаһы) директоры. [[1925]] йылдаң башлап [[Башҡортостан (гәзит)|«Башҡортостан» гәзит]] яуаплы мөхәррире. 1928-30 йй. [[БАССР]] мәғарифы халыҡ комиссары. [[1934]] йылда алып Башҡортостан педагогика һәм педология ҒТИ директоры урынбаҫары. БАССР ҮБК‑ның 1-4‑се саҡырылыш ағзаһы. Репрессиялана ([[1936]]), атыла. [[1956]] йылда, [[1989]] йылда аҡлана.
1912 йылда Кәрим Иҙелғужин Өфөләге «Ғәлиә» мәҙрәсәһенә уҡырға инә. Бында ул алгебра, геометрия, физика, химия, тарих, география, педагогика, урыҫ телен өйрәнә, шәкерттәрҙең төрлө түңәрәктәрендә ҡатнаша.
1915 йылда Кәрим Иҙелғужин әрмегә алынып, беренсе донъя һуғышында ҡатнаша. Октябрь революцияһын окопта ҡаршылай, 1917 йылдың октябрь аҙаҡтарында тыуған ауылына ҡайта. Бында ул ауыл Советы сәркәтибе була, 1918 йылдың авгусында Ырымбурҙа сыҡҡан «Башҡортостан хәбәрҙәре» гәзитенең сәркәтибе булып эшләй, шунан атлы дивизия писары булып хеҙмәт итә. Башҡорт ғәскәрҙәре Совет власы яғына сыҡҡас, Кәрим Иҙелғужин армия частарын тулыландырыу өсөн башҡорттарҙан доброволецтар йыйыу комис¬сияһы рәйесе була, 1919 йылдың авгусында Тамъян-Катай кан¬тонының хәрби комиссары итеп тәғәйенләнә.
Был осорҙа Башҡортостанда сәйәси хәл бик ҡатмарлы була. Берәүҙәр Башҡортостан автономияһын яҡлап көрәшә, икенселәр уға ҡаршы сығыш яһай. Халыҡ араһында ризаһыҙлыҡ көсәйә. Шулваҡытта баш күтәреүселәр менән һөйләшеү өсөн Темәскә делегация ебәрелә. Уның составында К.А.Иҙелғужин да була.
Яңы тормош өсөн көрәш йылдарында белемле кешеләр бер юлы әллә нисә урында эшләй, кадрҙар йыш алышынып тора. К.А. Иҙелғужин да Тамъян-Түңгәүер, Туҡ-Соран кантон башҡарма комитеттарына етәкселек итә, бер аҙ Ырымбур башҡорт педагогия техникумы директоры булып та ала.
1924 йылдың баштарында К.А.Иҙелғужин Мәскәүҙә була, Советтарҙың XI Бөтә Россия съезы эшендә ҡатнаша, унан ҡайт¬ҡас, Арғаяш кантон башҡарма комитеты рәйесе итеп ебәрелә. 1925 йылда ул «Башҡортостан» гәзитенең мөхәррире итеп тәғәйенләнә. Полиграфия базаһының йомшаҡ булыуы һәм ҡағыҙ етмәү сәбәпле, ул саҡта гәзит сығарыу бик ауыр була. Уны ваҡытында баҫып сығарыу өсөн, яңы мөхәрриргә күп эшләргә тура килә. Тырышлыҡ яҡшы һөҙөмтәләр бирә - гәзиттең йөкмәткеһе, биҙәлеше яҡшыра, форматы ҙурайтыла. Төрлө проб¬лемалар яҡтыртыла, гәзиттең абруйы күтәрелә. Был мәлдә Кәрим Абдулла улы Иҙелғужин башҡорт халҡы тарихын ныҡлап өйрәнә. Шуның һөҙөмтәһендә «1917-1919 йылдарҙа башҡорттар хәрәкәте» тигән ҡиммәтле китап яҙа. Был китап әле лә әһәмиәтен юғалт¬маған.
1928 йылда Кәрим Абдулла улы Иҙелғужин Башҡортостан мәғариф халыҡ комиссары итеп тәғәйенләнә. Илдә һәм республи¬кала дөйөм мәжбүри башланғыс белем биреүҙе индерергә әҙерлек башлана. Әммә бының өсөн кәрәкле шарттар етерлек түгел. Уҡытыу¬сылар аҙ, мәктәп биналары насар. Мәғариф Халыҡ Комиссариаты¬нан, уның урындағы органдарынан уҡытыусылар әҙерләү, мәктәп биналары табыу буйынса ғәйәт ҙур тырышлыҡ талап ителә. Яңы педагогия техникумдары, уларҙың эргәһендә педагогик курстар асыла, уҡытыу-тәрбиә эшен яңыса ойоштороу саралары күрелә. Был айырыуса ауыр һәм мөһим бурыстарҙы үтәүҙә мәғариф халыҡ комиссары күп көс түгә.
1931- 1934 йылдарҙа К.А.Иҙелғужин Ленинградта ғилми-тикше¬ренеү педагогия институты аспирантураһында уҡый. Уны тамамла¬ғандан һуң, Өфөгә ҡайтып, Башҡортостан ғилми-тикшеренеү педа¬гогика институты ойоштороу һәм асыу эшенә тотона, уның дирек- тор урынбаҫары вазифаһын намыҫлы башҡара.
Шулай ҙа нығый барған Совет власы элекке дошмандарын тыныс ҡалдырмай. 1936 йылдың сентябрендә К.А.Иҙелғужин ҡулға алынып, контрреволюцион эшмәкәрлектә ғәйепләнә. 1937 Йылдың 10 февралендә биш йылға иркенән мәхрүм ителә, әммә бер аҙҙан эш яңынан ҡарала һәм ҡот осҡос хөкөм сығарыла:атырға! Башҡорт халҡының данлы улдарының береһе - Кәрим Абдулла улы Иҙелғужиндың ғүмере 1937 йылдың 8 декабрендә өҙелә.
1956 йылдың июнендә Башҡортостан Юғары суды президиумы ултырышы К.А.Иҙелғужинға билдәләнгән нигеҙһеҙ ғәйепләүҙе ғәмәлдән сығара, ул аҡланып, яҡты исеме яңынан тарихҡа ҡайта.
 
== Әҫәрҙәр ==
Юл 38 ⟶ 47:
== Һылтанмалар ==
* [http://башкирская-энциклопедия.рф/index.php/read/8-statya/5767-i-el-uzhin-k-rim-abdulla-uly/ Иҙелғужин Кәрим Абдулла улы]
* К.Я. Яйыҡбаев. Мәғрифәтсе мөғәллимдар, күренекле уҡытыусылар һәм мәғариф эшмәкәрҙәре.
 
[[Категория:Башҡорт шәхестәре]]
«https://ba.wikipedia.org/wiki/Иҙелғужин_Кәрим_Абдулла_улы» битенән алынған