Башҡорт алфавиты: өлгөләр араһындағы айырма

== Алфавит тарихы ==

=== Исламға тиклем ===

[[Ислам|Ислам дине]]н ҡабул иткәнгә тиклем башҡорттар, башҡа төрки халыҡтар кеүек үк, боронғо төрки ырын (рун, руна) яҙмаһын ҡуллана.<ref>[http://xn--80aagbtgxrj0akcl.xn--p1ai/uploads/posts/2011-10/1318919812_s5.jpg Бороғо төрөк ырын алфавиты]</ref><ref>[http://xn--80aagbtgxrj0akcl.xn--p1ai/uploads/posts/2011-10/1318920129_s6.jpg Ырындарҙың өҫтәлмә уҡылыуы, Йыһат Солтановтың кулъяҙмаларынан]</ref> Билдәле яҙыусы, тарихсы [[Йыһат Солтанов]] яҙыуынса, «Ырын» (рун, руна) ғәзиз бабаларыбыҙҙың ағасҡа йә ташҡа ырып яҙыу ысулы ул». Силәнгә — Өргөн (Селенга — Орхон) ырын яҙмалары бөйөк [[Төрк ҡағанаты]] ([[552]] — [[745]] йылдар) дәүерендә барлыҡҡа килгән.<ref>[http://зигатсултанов.рф/roman/selenga/ Йыһат Солтанов. «Ырып яҙған ырындарыбыҙ»]

Башҡортостандан көнбайышҡа яҙмаларҙың был төрө йыш ҡына [[Дон]] һәм [[Донец]], [[Днестр]] һәм [[Днепр]] йылғалары һыуы баҫҡан туғайҙарҙа, [[Дунай]]ҙың урта ағышының һул ярында һәм Дунай тамағында осрай. Башҡортостандан көнсығышҡа табан руна яҙмаларын [[Иртыш]] үҙәндәрендә, [[Урта Азия]]ла, [[Алтай]]ҙа, [[Яҡутстан]]да, [[Көнсығыш Төркөстан]]да ([[Ҡытай]]) һәм [[Тибет]]та табырға мөмкин. Яҙмабыҙҙың төп төрө булып руна XV быуат һуңына тиклем хеҙмәт итә.<ref>[http://kiskeufa.ru/index.php?dn=news&to=art&id=1588 Иршат Йәнбирҙин. «БАШҠОРТ ЯҘМАҺЫ... ете мең йыллыҡ тарихҡа эйә», «Киске Өфө» гәзите, №37, 15 - 21 сентябрь, 2012]

</ref></blockquote>

ХVI быуат уртаһында башҡорттар [[Рәсәй|Урыҫ дәүләте]]нә ҡушылғас, батша самодержавиеһы төрки телен рәсми яҙма тел тип таный. Ошо телдә төрлө документтар, манифестар, указдар, өндәмәләр, фармандар, хаттар, шәжәрәләр һәм нәфис әҫәрҙәр һәм башҡа яҙма ҡомартҡылар һаҡланған.

 

Башҡорт яҙма әҙәби телен булдырыу йүнәлеше башҡорт мәҙәниәте һәм мәғарифы тарихында тәүге тапҡыр XIX быуатта күренекле башҡорт педагогы, мәғрифәтсе ғалим һәм яҙыусы [[Биксурин Мирсалих Мирсәлим улы|Мирсалих Мирсәлим улы Биксурин]]дың эшмәкәрлегендә тормошҡа ашырыла. Башҡорт мәғрифәтселәренән шулай уҡ [[Мөхәмәтсәлим Өмөтбаев]] ғәрәп алфавитын камиллаштырырға, башҡорт теленә ҡулайлаштырырға ынтыла.

<blockquote>М . Өмөтбаев үҙенең грамматикаһында туған теле факттарын киң ҡуллана, мөмкин тиклем уға ғына хас һыҙаттарҙы асып бирергә тырыша; башҡорт теленең фонетик үҙенсәлектәренә яуап биреп бөтмәгән ғәрәп алфавитына бер нисә хәреф өҫтәй, аңҡау гармонияһы законын, телмәр ағышында тартынҡы өндәр менән булған үҙгәрештәрҙе яҙыуҙа сағылдырырға тәҡдим итә һ.б. <ref>[http://www.vatandash.ru/pdf/12.2011.pdf Ғиниәт Ҡунафин. «Ул үҙенә һәйкәл ҡуйып китте». «Ватандаш» журналы, №12, 2011 йыл]</ref></blockquote>

 

=== Латин яҙылышындағы алфавиттар ===

[[1920]]-се йылдарҙа [[СССР]] халҡының яҙмаһын латиницаға күсереү буйынса хәрәкәт башлана. Был хәрәкәтте совет яҙыусыһы, йәмғиәт эшмәкәре [[Анатолий Луначарский]] яҡлап сыға. [[Владимир Ленин|В.И. Ленин]] шулай уҡ латинлаштырыу яҡлы, әммә был эште [[урыҫ теле]] яҙмаһынан башлауға ҡаршы була. Латинлаштырыу ғәрәп алфавиты нигеҙендәге яҙманы ҡулланған телдәрҙән башлана.

==== Беренсе латин алфавиты ====