Википедия

Эҫем заводы: өлгөләр араһындағы айырма

Интерактивная навигация по истории
← Алдағы үҙгәртеүКиләһе үҙгәртеү →
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
ВизуальВикитекст
Akkashka (фекер алышыу | өлөш)
39 730 төҙәтеү
Akkashka (фекер алышыу | өлөш)
39 730 төҙәтеү
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
1 юл:
{{мөхәррирләү|1=Akkashka|2=15 ғинуар 2022}}
{{Ук}}
'''Эҫем (Үрге Эҫем) суйын ҡойоу һәм тимер эшләү заводы''' — Көньяҡ Уралда 1763 йылдан 1917 йылға тиклем эшләгән металлургия заводы{{Sfn|Хохолев|2001}}. Эҫем тау-завод округы составына ингән.<ref name = "ЭБЭ" />. [[Бөйөк Ватан һуғышы]] йылдарында завод базаһында Эҫем механика заводы<ref name="gorod-asha">{{cite web|title=Симский завод ОАО «АГРЕГАТ»|url=http://gorod-asha.ru/?site=encyclopedia&termin=547|website=Сайт города Аша и Ашинского района (Аша, Сим, Миньяр, Кропачёво)|accessdate=2020-05-20}}</ref>{{Sfn|Алексеев|2000|с=489}} ойошторола. Хәҙер завод ҡасабаһы урынында [[Эҫем (Силәбе өлкәһе)|Эҫем]] ҡалаһы урынлашҡан<ref name = "ЭБЭ" /><ref name="Рундквист, Задорина" />.
Юл 6 ⟶ 5:
 
=== XVIII быуат ===
Эҫем заводына [[Ульяновск|сембер]] сауҙагәре Иван Борисович Твердышев һәм уның партнёры Иван Семёнович Мясников Берг-коллегияның 1759 йылдың 10 майында ҡабул ителгән бойороғо буйынса [[Өфө|Өфөнән]] төньяҡ-көнсығышҡа 150 саҡрымда [[Эҫем (Ағиҙел ҡушылдығы)|Эҫем]] йылғаһы буйында нигеҙ һала. Төҙөлөш өсөн ер [[Ырымбур губернаһы|Ырымбур губернаһы башҡорттарынан]] бик арзан хаҡҡа һатып алына. Төҙөлөш 1759 йылдың 5 июлендә башлана һәм 1762 йыллға саҡлы 130 мастеровой көсө менән дауам итә. Башта завод төҙөү өсөн уйынын Ктимер булды Ҡытау суйынын тимергә әйләндереү өсөн, ә һуңыраҡ — [[Йүрүҙән-Ивановск заводы|Йүрүҙән-Иваново]] заводының суйынын ҡоросҡа әйләндереү өсөн төҙөлә{{Sfn|Хохолев|2001|c=430}}{{Sfn|Неклюдов|2013|c=49, 75}}<ref name="ГСС">{{Книга:Географическо-статистический словарь Российской империи|часть=Симский чугуноплавильный и железоделательный завод|том=4|с=607}}</ref>{{Sfn|Гудков, Гудкова|1985|с=156}}<ref>{{Книга:Кашинцев Д. А.: История металлургии Урала|с=123}}</ref>{{Sfn|Алексеев, Гаврилов|2008|с=336}}{{Sfn|Павленко|1962|с=236}}<ref name = "ЭБЭ">{{ЭБЭ|index.php/component/content/article/2-statya/6012-simskie-zavody|Симские заводы|автор={{s|[[Кулбахтин, Назир Мурзабаевич|Кулбахтин Н. М]]}}}}</ref>.
 
1763 йылдың башына "плотина" һәм сүкеү фабрикаһы төҙөлгәнтөҙөлә, шул уҡ йылдың февралендә тимер етештерелә башлай. Йыл аҙағына 13,6 мең бот тимер етештерелгән. 1763 йылдың икенсе яртыһында икенсе сүкеү фабрикаһы төҙөлә. 1766 йылда сүкештәр һаны 12-гә тиклем арта, 1 тимерлек усаҡлы якорь фабрикаһы эшләй башлай. 1764 йылда - 34,9 мең бот, 1766 йылда — 61,3 мең бот тимер етештерелгән. Навигация асылғандан һуң, завод продукцияһы Эҫем - Ағиҙел (Кама йылғаһы ҡушылдығы) - Ағиҙел - Кама - Волга йылғалары буйлап Рәсәй баҙарҙарына һыу юлы менән сығарылған{{Sfn|Хохолев|2001|c=430}}.
 
1770 йылдың майында Рәсәй буйлап экспедиция барышында Эҫем заводына академик П. С. Паллас{{s|[[Паллас, Пётр Симон|П. С. Паллас]]}} килә һәм үҙенең яҙмаларында бындағы тәбиғәттең матурлығын билдәләй{{Sfn|Гудков, Гудкова|1985|с=155}}<ref>{{Книга:Путешествие по разным провинциям Российского государства|том=2|с=32—38}}</ref>.
Юл 74 ⟶ 73:
1883 йылда заводтың энергетика хужалығы дөйөм ҡеүәте 40 ат көсө {{s|[[Лошадиная сила|л. с.]]}} булған 2 һыу тәгәрмәсенән, дөйөм ҡеүәте 160 ат көсө {{s|л. с.}} булған 2 турбинанан һәм 1 локомобилдән торған. Домналарҙың бейеклеге ятыштан (лещад) алып колошниктың өҫкө ситенә тиклем 5,5 м тәшкил иткән; беренсе домнаның распары киңлеге — 1,4 м, икенсеһе — 1,5 м; колошник киңлеге — 0,9 м булған. Шулай уҡ завод составында 5 крица, 6 тимерлек һәм якорь тимерлек усағы (горн), 2 һыу тәьҫир итеүенән эшләүсе һәм 4 пар тәьҫире менән эшләүсе сүкеше, 2 ҡорос талыҡтырып иретеү мейесе, 2 вагранка һәм 1 сағылдырыу мейесе эшләгән. Завод сортлы тимер һәм ҡойолған суйын изделиелар етештерә башлай{{Sfn|Хохолев|2001|c=431}}.
 
1888 йылда заводта пудлинг, 1893 йылда мартен производствоһы үҙләштерелә. Ошо уҡ осорҙа крица производствоһы туҡтатыла. 1893 йылда Һамар — Златоуст тимер юлы үткәрелгәндән һуң, завод йыл әйләнәһенә сауҙа итеү мөмкинлеген ала һәм тимер юл тармағы өсөн күпер частары етештерә башлай. Завод атлы тимер юлы аша тимер юл тармағы менән тоташтырылған{{Sfn|Гудков, Гудкова|1985|с=169}}. 1894-18951894—1895 йылдарҙа домналарҙың бейеклеге арта, колошникка (домна мейесе ауыҙына) күтәргестәр ҡуйыла, келәттәрҙән мәғдән һәм күмерҙе мейестәргә ташыу өсөн һауа канат юлы һалына{{Sfn|Хохолев|2001|c=431}}.
 
1897 йылда завод ҡасабаһында 5000 кеше иҫәпләнә, шуларҙың өс йөҙө төп завод эштәре менән, 800-гә яҡыны - — ярҙамсы эштәр менән мәшғүл була{{Sfn|Гудков, Гудкова|1985|с=170}}.
 
XIX быуат аҙағында продукцияның күпселек өлөшөн мартен {{comment|болванка|тимер һумағастары (болванка)}} тәшкил итә, улар Минйәр заводына {{comment|прокат|металға кәрәк форманы биреү өсөн, эҫе килеш әйләнеп торған ике вал аша ҡыҫып үткәреп эшкәртелеше}}ҡа ебәрелә. 1899 йылда домналарҙың бейеклеге 11,3 метр ине. Һауа өрҙөргөс эше 105 ат көсөнә {{s|л. с.}} пар машинаһы һәм 120 ат көсөнә {{s|л. с.}} Жирард турбинаһы менән тәьмин ителә. Заводта 12 һәм 8 т һыйҙырышлы 2 мартен мейесе эшләгән{{Sfn|Хохолев|2001|c=431}}.
 
=== XX быуат ===
XX быуат башындағы 1900-19031900—1903 йылдарҙағы иҡтисади көрсөк йылдарында техник артта ҡалыу арҡаһында завод зыянға эшләй. Инвестициялар йәлеп итеү өсөн, И. П. менән Н.  П.  Балашовтарҙың вариҫтары 1913 йылда «"Эҫем заводтарының акционерҙар йәмғиәте һәм Уралда беренсе ауыл хужалығы машиналары фабрикаһы»"н ойоштора. Йәмғиәттең төп капиталы 12 миллион һум (1000 һумлыҡ 12 мең акция) тәшкил иткән. Балашовтар ғаиләһенә - — 8200 акция, ҡалғандары коммерция банкыларыныҡы булған{{Sfn|Хохолев|2001|c=432}}{{Sfn|Неклюдов|2013|c=118—119}}{{Sfn|Гудков, Гудкова|1985|с=172—173}}.
 
Зыянға эшләү прокат производствоһы ярайһы уҡ кәметелә, мартен ҡоросо сығарыу һәм суйын иретеү арттырыла. 1913 йылда ҡойоу бинаһында тырма, елгәргес, арба, суйын ҡойоу һәм сүкеү материалдары сығарыусы ауыл хужалығы машиналары һәм ҡоралдары фабрикаһы асыла<ref name = "ЭБЭ" />. Ауыл хужалығы инструменттарына һәм машиналарға һорау акционерҙарҙың өмөтөн аҡламай. Беренсе донъя һуғышы йылдарында хәрби йөк арбаларына заказдар алына. 1913-19141913—1914 йылдарҙа рудниктарҙа модернизация үткәрелә, был заводтың етештереүсәнлеген йылына 40 миллион ботҡа тиклем арттырыу мөмкинлеген бирә{{Sfn|Хохолев|2001|c=432}}.
 
1915 йылда заводта 16, 2 метр бейеклектәге Шотландия системаһынан үҙләштерелгән кирбес {{comment|обмуровка|пар ҡаҙандары, мейестәр һәм башҡаларҙың утҡа сыҙам йөҙлөклө}}лы 1 домна эшләй. Икенсе домна ағас күмере етешмәүе арҡаһында буш тора. Домнаның етештереүсәнлеге тәүлегенә 2,2 мең бот суйын тәшкил иткән. Билдәләп үтергә кәрәк, ҡойоу корпусында 600 бот суйынлыҡ сағылдырыусы мейес һәм сәғәтенә 200 бот суйын етештереүсәнлеккә эйә вагранка булған. Шулай уҡ завод составында ағас эше оҫтаханаһы, тимерлек, тире эшкәртеү цехы һәм айына 300-гә тиклем хәрби йөк арбаһы сығарған ауыл хужалығы машиналары фабрикаһы эшләгән. Домна производствоһында 107 кеше, ауыл хужалығы машиналары фабрикаһында 395 кеше хеҙмәт иткән{{Sfn|Хохолев|2001|c=432}}.
Юл 93 ⟶ 92:
1920-се йылдарҙа завод тергеҙелә һәм суйын ҡойоу менән шөғөлләнә башлай. [[Бөйөк Ватан һуғышы]] башланыу менән 1941 йылда Эҫемгә Мәскәүҙең 444-се һәм 132-се заводтары эвакуациялана, улар элекке металлургия заводы базаһында берҙәм Эҫем механика заводына берләшә. Һуғыш йылдарында завод авиация сәнәғәте өсөн оборона заказдары үтәй, һуғыштан һуңғы йылдарҙа самолёттар өсөн блоктар һәм агрегаттар сығара. 1990-сы йылдарҙа завод халыҡ ҡулланыуы тауарҙары һәм машина деталдәре етештереүсе Эҫем агрегат заводына үҙгәртелә{{Sfn|Алексеев|2000|с=489}}<ref name="gorod-asha" />.
 
Хәҙер ваҡытта завод ҡасабаһы урынында Эҫем ҡалаһы урынлашҡан <ref name = "ЭБЭ" /><ref name="Рундквист, Задорина" />.
 
== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
«https://ba.wikipedia.org/wiki/Эҫем_заводы» битенән алынған