Эҫем (Үрге Эҫем) суйын ҡойоу һәм тимер эшләү заводы — Көньяҡ Уралда 1763 йылдан 1917 йылға тиклем эшләгән металлургия заводы[1]. Эҫем тау-завод округы составына ингән.[2]. Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында завод базаһында Эҫем механика заводы[3][4] ойошторола. Хәҙер завод ҡасабаһы урынында Эҫем ҡалаһы урынлашҡан[2][5].

Эҫем заводы
Тармаҡ Ҡара металлургия
Нигеҙләү датаһы 1759
Рәсем
Нигеҙләүсе Твердышев, Иван Борисович[d] һәм Мясников Иван Семёнович
Дәүләт  Рәсәй
Штаб-фатирҙың урынлашыуы Силәбе өлкәһе
Эҫем, Эҫем улусы[d], Өфө өйәҙе, Өфө губернаһы
Ғәмәлдән сыҡҡан дата 1917
Продукция Суйын[d] һәм Ер эшкәртеү ҡоралдары[d]

Тарихы үҙгәртергә

XVIII быуат үҙгәртергә

 

Эҫем заводына сембер сауҙагәре Иван Борисович Твердышев һәм уның партнёры Иван Семёнович Мясников Берг-коллегияның 1759 йылдың 10 майында ҡабул ителгән бойороғо буйынса Өфөнән төньяҡ-көнсығышҡа 150 саҡрымда Эҫем йылғаһы буйында нигеҙ һала. Төҙөлөш өсөн ер Ырымбур губернаһы башҡорттарынан бик арзан хаҡҡа һатып алына. Төҙөлөш 1759 йылдың 5 июлендә башлана һәм 1762 йыллға саҡлы 130 мастеровой көсө менән дауам итә. Башта завод Ҡытау суйынын тимергә әйләндереү, ә һуңыраҡ — Йүрүҙән-Иваново заводының суйынын ҡоросҡа әйләндереү өсөн төҙөлә[6][7][8][9][10][11][12][2].

1763 йылдың башына "плотина" һәм сүкеү фабрикаһы төҙөлә, шул уҡ йылдың февралендә тимер етештерелә башлай. Йыл аҙағына 13,6 мең бот тимер етештерелгән. 1763 йылдың икенсе яртыһында икенсе сүкеү фабрикаһы төҙөлә. 1766 йылда сүкештәр һаны 12-гә тиклем арта, 1 тимерлек усаҡлы якорь фабрикаһы эшләй башлай. 1764 йылда - 34,9 мең бот, 1766 йылда — 61,3 мең бот тимер етештерелгән. Навигация асылғандан һуң, завод продукцияһы Эҫем - Ағиҙел (Кама йылғаһы ҡушылдығы) - Ағиҙел - Кама - Волга йылғалары буйлап Рәсәй баҙарҙарына һыу юлы менән сығарылған[6].

1770 йылдың майында Рәсәй буйлап экспедиция барышында Эҫем заводына академик П. С. Паллас килә һәм үҙенең яҙмаларында бындағы тәбиғәттең матурлығын билдәләй[13][14].

1770 йылда заводта 3 сүкеү фабрикаһы, якорь тимерлеге һәм ярҙамсы оҫтаханалар эшләй. 1771 йылда крица тимере етештереү өсөн 4-се сүкеш фабрикаһы һәм түбә тимере табаҡтарын етештереү өсөн 16 сүкеш менән ике фабрика төҙөлгән. 1770-1773 йылдарҙа заводта ике домна мейесе төҙөлә. Крәҫтиәндәр һуғышы башланыу арҡаһында төҙөлөш тамамланмай. Һуғыш алдынан заводта 905 ир-ат эшләй, һуңынан улар баш күтәреүселәргә ҡушыла. 1774 йылдың 23 майында заводты Салауат Юлаев ғәскәрҙәре баҫып ала[5]. Эҫем заводы һуғыш йылдарында ярайһы ныҡ зыян күрә һәм 1777 йылдың сентябренә тиклем эшләмәй. 247 завод крәҫтиәне һәләк булған[15]. 1775-1778 йылдарҙа 2 домна, 2 крица фабрикаһы, якорь фабрикаһы һәм тимерлек тергеҙелгән. Беренсе домна 1777 йылдың 9 сентябрендә эшләй башлай. Икенсе мейес бер нисә йыл запаста ҡалды, һуңынан даими режимда эшләй башланы[6].

1780 йылда (башҡа мәғлүмәттәр буйынса 1785) завод И. С. Мясниковтың[16] өлкән ҡыҙы Ирина Ивановна Бекетованың милкенә күсә[17]. Завод Баҡал ятҡылығының мәғдәненән файҙаланған. 1784 йылдан Эҫем заводының байтаҡ өлөшө 1782 йылда эшләй башлаған Минйәр (Эҫем) заводына эшкәртеүгә оҙатылды, был иһә Эҫем заводының үҙенең сикке ҡеүәттәрен кәметеүгә килтерҙе[18][2]. 1797 йылда завод составында 2 домна, 2 сүкеш һәм 1 якорь фабрикаһы эшләгән. Уртаса йыллыҡ етештереүсәнлек 1775—1800 йылдарҙа 136,4 мең бот суйын тәшкил иткән. Эҫем һәм Минйәр заводтары ҡарамағында 2478 крепостной мастеровой һәм эшсе кеше, ғәмәлдәге 3 тимер руднигы (шул иҫәптән Тяжёлый һәм Успенский) була. 1806 йылда 100 бот мәғдәндән 50 бот суйын алына[19].

XIX быуат үҙгәртергә

Етештереү күләме, мең бот[20]
Йыл Суйын Тимер Йыл Суйын Тимер
1763 13,6 1850 344,6 65,5
1765 58,4 1855 332,8 88,9
1770 75,4 1860 335,0 65,4
1773 40,7 1861 288,7 73,2
1777 37,9 н/д 1865 327,6 н/д
1780 101,9 47,8 1870 194,4 58,2
1785 122,7 н/д 1875 236,2 67,7
1785 122,7 н/д 1880 399,5 79,6
1790 186,6 50,3 1885 356,5 48,1
1795 172,4 н/д 1890 336,5 50,6
1807 205,8 52,2 1895 495,0 н/д
1810 151,4 45,6 1899 916,3
1815 219,6 42,0 1900 1014,1
1820 184,6 52,8 1905 863,5
1825 200,9 67,6 1908 733,6
1830 223,9 54,4 1910 575,4
1835 270,7 55,9 1913 1138,8
1840 291,7 н/д 1915 510,7
1845 362,4 84,2 1917 294,2

1809 йылда И. И. Бекетованың ҡыҙы Бекетова Елена Петровна, Эҫем заводын бирнә итеп алып, А. Д. Балашовҡа кейәүгә сыға. 1820—1840 йылдарҙа завод мираҫ буйынса бер нисә тапҡыр Е. П. Балашованың тоҡомдарына күсә. 1845 йылда завод ағалы-ҡустылы Иван Петрович һәм Николай Петрович Балашовтарҙың милкенә әүерелә[21]. XIX быуаттың тәүге яртыһында крица сүкештәренең һаны 14-кә еткән, суйын ҡойоу өсөн вагранка барлыҡҡа килгән. Завод һауыт-һаба, суйын рәшәткәләр, колонналар, плиталар һәм башҡа изделиелар етештерә башлаған. Был осорҙа урман дачаһының майҙаны 230 мең дисәтинә булған, ундағы ағастарҙың йыл һайын 1/150-һе ҡырҡылған[19][22].

1842 йылда домна мейестәренең бейеклеге колошниктың өҫкө сигенә тиклем 12,1 м, распар (домна мейесенең бер өлөшө) киңлеге — 3,2 м, колошникта — 2,1 м була. Һыу тәгәрмәстәренән хәрәкәткә килеүсе (привод) 2 һауа өрҙөрөүсе машина һауа өрҙөргән. Домналар йылына 7-8 ай эшләне. Иретелгән суйындың күпселек өлөшө тимергә эшкәртелгән, бер аҙ өлөшө суйын ҡойолмаһы рәүешендә һатылған. Эҫем заводы тимеренең күпселек өлөшө һыу юлы менән Түбәнге Новгородҡа һатыуға оҙатылған[19].

1842 йылда заводта контуаз тимер усағында тимер етештереү ысулы индерелә. Эҫем заводы (Йүрүҙән-Ивановканан һуң) яңы ысулды үҙләштергән икенсе Урал заводы була[23]. 1845 йылда яңы ысул менән тимерҙең — 19 %, 1852 йылда 60 % етештерелә. 1840-сы йылдарҙа завод 5 рудник мәғдәне менән тәьмин ителә, заводҡа бөтәһе 15 рудник беркетелә[2]. Рудниктарҙа 13-18 йәшлек 300-гә тиклем үҫмер һәм 60-ҡа тиклем өлкән кеше эшләгән[19].

1859 йылда Эҫем заводының домнаһы тәүлегенә уртаса 800—900 бот суйын етештерә, был тәүлегенә уртаса 600 бот самаһы иретелгән Урал домна мейестәре араһында иң яҡшы күрһәткес була[24].

XIX быуат уртаһына суйын етештереү йылына 340—350 мең ботҡа тиклем артҡан. 1860-сы йылдар башында крепостной хоҡуҡты бөтөрөү һәм ирекле ялланма хеҙмәткә күсеү арҡаһында етештереү күрһәткестәре кәмей. Минйәр заводында сикке ҡеүәттәрҙең концентрацияһы арҡаһында тимер етештереү күләме даими кәмей килә. 1865 йылда Эҫем пристане аша — 34,8 мең бот, 1868 йылда 188,3 мең бот йөк тейәп оҙатылған[8]. 1875 йылда суйын әйберҙәр ҡойоу өсөн сағылдырыусы мейес төҙөлә. 1870 йылдар аҙағында Эҫем заводының домналары ҡайнар һауа өрҙөрөүгә күсерелә, шулай уҡ икенсе ҡорос талыҡтырып иретеү мейесе төҙөлә, баҡыр әйберҙәр етештереү үҙләштерелә. Крица тимер усаҡтарының (горн) һаны даими кәмей барған[19].

1870 йылда завод ҡасабаһында 470 йорт һәм 3213 кеше иҫәпләнгән[25].

1883 йылда заводтың энергетика хужалығы дөйөм ҡеүәте 40 ат көсө л. с. булған 2 һыу тәгәрмәсенән, дөйөм ҡеүәте 160 ат көсө л. с. булған 2 турбинанан һәм 1 локомобилдән торған. Домналарҙың бейеклеге ятыштан (лещад) алып колошниктың өҫкө ситенә тиклем 5,5 м тәшкил иткән; беренсе домнаның распары киңлеге — 1,4 м, икенсеһе — 1,5 м; колошник киңлеге — 0,9 м булған. Шулай уҡ завод составында 5 крица, 6 тимерлек һәм якорь тимерлек усағы (горн), 2 һыу тәьҫир итеүенән эшләүсе һәм 4 пар тәьҫире менән эшләүсе сүкеше, 2 ҡорос талыҡтырып иретеү мейесе, 2 вагранка һәм 1 сағылдырыу мейесе эшләгән. Завод сортлы тимер һәм ҡойолған суйын изделиелар етештерә башлай[19].

1888 йылда заводта пудлинг, 1893 йылда мартен производствоһы үҙләштерелә. Ошо уҡ осорҙа крица производствоһы туҡтатыла. 1893 йылда Һамар — Златоуст тимер юлы үткәрелгәндән һуң, завод йыл әйләнәһенә сауҙа итеү мөмкинлеген ала һәм тимер юл тармағы өсөн күпер частары етештерә башлай. Завод атлы тимер юлы аша тимер юл тармағы менән тоташтырылған[26]. 1894—1895 йылдарҙа домналарҙың бейеклеге арта, колошникка (домна мейесе ауыҙына) күтәргестәр ҡуйыла, келәттәрҙән мәғдән һәм күмерҙе мейестәргә ташыу өсөн һауа канат юлы һалына[19].

1897 йылда завод ҡасабаһында 5000 кеше иҫәпләнә, шуларҙың өс йөҙө төп завод эштәре менән, 800-гә яҡыны — ярҙамсы эштәр менән мәшғүл була[27].

XIX быуат аҙағында продукцияның күпселек өлөшөн мартен болванка тәшкил итә, улар Минйәр заводына прокатҡа ебәрелә. 1899 йылда домналарҙың бейеклеге 11,3 метр ине. Һауа өрҙөргөс эше 105 ат көсөнә л. с. пар машинаһы һәм 120 ат көсөнә л. с. Жирард турбинаһы менән тәьмин ителә. Заводта 12 һәм 8 т һыйҙырышлы 2 мартен мейесе эшләгән[19].

XX быуат үҙгәртергә

XX быуат башындағы 1900—1903 йылдарҙағы иҡтисади көрсөк йылдарында техник артта ҡалыу арҡаһында завод зыянға эшләй. Инвестициялар йәлеп итеү өсөн, И. П. менән Н. П. Балашовтарҙың вариҫтары 1913 йылда "Эҫем заводтарының акционерҙар йәмғиәте һәм Уралда беренсе ауыл хужалығы машиналары фабрикаһы"н ойоштора. Йәмғиәттең төп капиталы 12 миллион һум (1000 һумлыҡ 12 мең акция) тәшкил иткән. Балашовтар ғаиләһенә — 8200 акция, ҡалғандары коммерция банкыларыныҡы булған[20][28][29].

Зыянға эшләү прокат производствоһы ярайһы уҡ кәметелә, мартен ҡоросо сығарыу һәм суйын иретеү арттырыла. 1913 йылда ҡойоу бинаһында тырма, елгәргес, арба, суйын ҡойоу һәм сүкеү материалдары сығарыусы ауыл хужалығы машиналары һәм ҡоралдары фабрикаһы асыла[2]. Ауыл хужалығы инструменттарына һәм машиналарға һорау акционерҙарҙың өмөтөн аҡламай. Беренсе донъя һуғышы йылдарында хәрби йөк арбаларына заказдар алына. 1913—1914 йылдарҙа рудниктарҙа модернизация үткәрелә, был заводтың етештереүсәнлеген йылына 40 миллион ботҡа тиклем арттырыу мөмкинлеген бирә[20].

1915 йылда заводта 16, 2 метр бейеклектәге Шотландия системаһынан үҙләштерелгән кирбес обмуровкалы 1 домна эшләй. Икенсе домна ағас күмере етешмәүе арҡаһында буш тора. Домнаның етештереүсәнлеге тәүлегенә 2,2 мең бот суйын тәшкил иткән. Билдәләп үтергә кәрәк, ҡойоу корпусында 600 бот суйынлыҡ сағылдырыусы мейес һәм сәғәтенә 200 бот суйын етештереүсәнлеккә эйә вагранка булған. Шулай уҡ завод составында ағас эше оҫтаханаһы, тимерлек, тире эшкәртеү цехы һәм айына 300-гә тиклем хәрби йөк арбаһы сығарған ауыл хужалығы машиналары фабрикаһы эшләгән. Домна производствоһында 107 кеше, ауыл хужалығы машиналары фабрикаһында 395 кеше хеҙмәт иткән[20].

1917 йылдың майында яғыулыҡ етмәү сәбәпле домна мейесе туҡтатыла. Домна туҡтағандан һуң Эҫем заводы домен һәм мартен мейестәрен йыһазландырыу өсөн суйын ҡойоу һауыттары етештергән. 1917 йылдың 9 декабрендә завод национализациялана[20][30][2].

Граждандар һуғышы тамамланғандан һуң завод тулыһынса ауыл хужалығы машиналары һәм инвентарҙары етештереүгә күсә[24][31]. Предприятие эшләгән осоронда бөтәһе 47,79 миллион бот суйын етештергән[20].

1920-се йылдарҙа завод тергеҙелә һәм суйын ҡойоу менән шөғөлләнә башлай. Бөйөк Ватан һуғышы башланыу менән 1941 йылда Эҫемгә Мәскәүҙең 444-се һәм 132-се заводтары эвакуациялана, улар элекке металлургия заводы базаһында берҙәм Эҫем механика заводына берләшә. Һуғыш йылдарында завод авиация сәнәғәте өсөн оборона заказдары үтәй, һуғыштан һуңғы йылдарҙа самолёттар өсөн блоктар һәм агрегаттар сығара. 1990-сы йылдарҙа завод халыҡ ҡулланыуы тауарҙары һәм машина деталдәре етештереүсе Эҫем агрегат заводына үҙгәртелә[4][3].

Хәҙер ваҡытта завод ҡасабаһы урынында Эҫем ҡалаһы урынлашҡан[2][5].

Шулай уҡ ҡарағыҙ үҙгәртергә

Иҫкәрмәләр үҙгәртергә

  1. Хохолев, 2001
  2. 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 2,7 Кулбахтин Н. М. Симские заводы // Башкирская энциклопедия. — Уфа: ГАУН «Башкирская энциклопедия», 2015—2020. — ISBN 978-5-88185-306-8.
  3. 3,0 3,1 Симский завод ОАО «АГРЕГАТ». Сайт города Аша и Ашинского района (Аша, Сим, Миньяр, Кропачёво). Дата обращения: 20 май 2020.
  4. 4,0 4,1 Алексеев, 2000, с. 489
  5. 5,0 5,1 5,2 Ҡалып:Книга:Урал: Иллюстрированная краеведческая энциклопедия
  6. 6,0 6,1 6,2 Хохолев, 2001, с. 430
  7. Неклюдов, 2013, с. 49, 75
  8. 8,0 8,1 Ҡалып:Книга:Географическо-статистический словарь Российской империи
  9. Гудков, Гудкова, 1985, с. 156
  10. Ҡалып:Книга:Кашинцев Д. А.: История металлургии Урала
  11. Алексеев, Гаврилов, 2008, с. 336
  12. Павленко, 1962, с. 236
  13. Гудков, Гудкова, 1985, с. 155
  14. Ҡалып:Книга:Путешествие по разным провинциям Российского государства
  15. Гудков, Гудкова, 1985, с. 159—162
  16. Неклюдов, 2013, с. 49
  17. Павленко, 1962, с. 242
  18. Ҡалып:Книга:Россия. Полное географическое описание нашего отечества
  19. 19,0 19,1 19,2 19,3 19,4 19,5 19,6 19,7 Хохолев, 2001, с. 431
  20. 20,0 20,1 20,2 20,3 20,4 20,5 Хохолев, 2001, с. 432
  21. Неклюдов, 2013, с. 49—50
  22. Гудков, Гудкова, 1985, с. 154—155
  23. Алексеев, Гаврилов, 2008, с. 376
  24. 24,0 24,1 Кулбахтин Н. М., Кулбахтин С. Н., Мударисов Р. З., Салимьянов Р. Ф. Этапы модернизации чёрной металлургии Южного Урала (рус.) // Вестник Башкирского университета : журнал. — 2015. — Т. 20. — № 2. — С. 756—763. — ISSN 1998-4812.
  25. Гудков, Гудкова, 1985, с. 166
  26. Гудков, Гудкова, 1985, с. 169
  27. Гудков, Гудкова, 1985, с. 170
  28. Неклюдов, 2013, с. 118—119
  29. Гудков, Гудкова, 1985, с. 172—173
  30. Гудков, Гудкова, 1985, с. 174
  31. Алексеев, Гаврилов, 2008, с. 570
Комментарийҙар
Сығанаҡтар

Әҙәбиәте үҙгәртергә

Ҡалып:Добротная статья