Википедия

Фонема: өлгөләр араһындағы айырма

Интерактивная навигация по истории
← Алдағы үҙгәртеүКиләһе үҙгәртеү →
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
ВизуальВикитекст
Akkashka (фекер алышыу | өлөш)
39 620 төҙәтеү
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
Akkashka (фекер алышыу | өлөш)
39 620 төҙәтеү
26 юл:
Шулай уҡ актуаль проблема булып фонеманың айырылып тороуы ла тора. Был йәһәттән телмәрҙең акустик-артикуляцион яҡтары ғына етмәй, сөнки ауыҙ-тел телмәре — өҙлөкһөҙ тауыш ағымы, ул сегментация өсөн билдәле бер ҡыйынлыҡтар тыуҙыра. Күп осраҡта фонеманы айырып күрһәтеү өсөн телде белеү кәрәк; шуға ярашлы, фонеманың айырылыуы ниндәйҙер мәғәнә менән бәйле, тип фараз ителә, ул үҙе менән бик мөһим берәмек булып тормай. Был йәһәттән Л. В. Щерба, мәҫәлән, айырым [[тауыш]] элементтары теге йәки был төрҙәге семантик берләшмәләр урынлаштырыу арҡаһында билдәле бер дәрәжәлә бойондороҡһоҙлоҡ ала, тип билдәләй. Бынан тыш, фонеманың айырымлығы уның башҡа фонемалар менән теге йәки был комбинацияларҙа күп тапҡыр ҡабатланыуын тәьмин итә.
 
Фонема асылда абстракт һәм идеаллаштырылған лингвистик кәүҙәләнеш булғанлыҡтан, телмәр ағымында һәр саҡ бер үк тауыш менән тормошҡа ашырылмай; киреһенсә, уны төрлөсә тормошҡа ашырыу юлдары бар. Ябай ғына әйткәндә, бер фонема эсендә физик яҡтан бер нисә төрлө өн берләштерелә (һәм был процесс уларҙың акустик йә артикуляцион яҡынлығы менән генә билдәләнмәй). Фонеманың айырым тормошҡа ашырылыуының варианттары, төҫмөрләнеше, [[аллофонема]]ларыаллофонемалары (аллофондар) тип атала. Был йәһәттән фонематик һәм аллофоник транскрипцияларҙы айырыу ғәҙәте бар: беренсеһендә һәр фонема бер үк билдә менән яҙыла, уның үҙенсәлекле тауышы ниндәй генә булмаһын, икенсеһе төрлө билдәләр ҡулланып тауыш айырмаһын еткерә. Фонемаларҙың дистинктив функция күҙлегенән ҡарағанда, өндәр айырмаһы бер үк әһәмиәткә эйә түгел; уларҙың ҡайһы берҙәре фонологик йәһәттән әһәмиәтле, йәки релевант (көнүҙәк) тип билдәләнә, ҡайһы берҙәре фонологик йәһәттән әһәмиәткә эйә түгел, йәки иррелевант тип билдәләнә.
 
Варианттар классификацияһы бер нисә сәбәп буйынса башҡарыла һәм түбәндәгесә тәҡдим ителә:
 
* '''Мотлаҡ''' (әйтелеү сиктәрендә тел өсөн нормаль тип һаналған, мотлаҡ аллофон бер үк фонеманың башҡа варианттары менән алмаштырыла алмай)
** '''Төп''' (айырым торошта йәки тирә-яҡ мөхиткә аҙбойондороҡлолоҡаҙ бойондороҡлолоҡ шарттарында урынлашҡан вариант һайлана)
** '''Үҙенсәлекле''' (аныҡ торошҡа бәйле төп вариациялар)
*** '''Комбинаторлы''' (үҙгәрештәр күрше өндәр йоғонтоһона бәйле)
*** '''Позицион''' (үҙгәреүҙәр бүтән артикуляторлы модификациялар менән торошона бәйле)
* '''Факультатив''' (мотлаҡ версиянан айырмалы рәүештә, шул уҡ фонеманың икенсе вариантына алмаштырылырға мөмкин)
 
Фонеманың үҙе кеүек, аллофондар ҙа тел факты булып тора; билдәле бер фонетик шарттарҙа туған телдә һөйләшкән кешеләрҙә даими ҡабатланалар, норманың бер өлөшө булып торалар һәм тасуирламаға һәм ассимиляцияға дусар ителәләр. Телмәр кимәлендә фондар — тирә-яҡ мөхит үҙенсәлектәре менән билдәләнгән үҙенсәлекле өндәр өлгөләре, уларҙы иғлан итеүсе шәхестең телмәр аппараты һ. б. айырыла. Икенсе төрлө әйткәндә, фонема һәр ваҡыт уның варианттарының береһендә барлыҡҡа килә, ә вариант, үҙ сиратында, артҡы планда күренә.
 
Бынан тыш, фонеманыңфонеманы функциональ өйрәнеүенеңөйрәнеүҙең мөһим аспекты булып [[:ru:Дистрибуция|дистрибуция]] тора. Был төшөнсә буйынса түбәндәгене аңларға була: «был — элементүҙе үтәй алмаған бөтә позицияларҙан һәм мөхиттәрҙән айырмалы рәүештә, теге йәки был телдә барлыҡҡа килгән бөтә позицияларҙың һәм мөхиттәрҙең дөйөмлөгө — ул үтәй алмаған бөтә позицияларҙан һәм мөхиттәрҙән айырмалы рәүештә» (Я. С. Маслов билдәләмәһе буйынса). Атап әйткәндә, фонемаларҙың мотлаҡ варианттары бер-береһе менән киҫешмәгән мөнәсәбәттәр йәки, шулай уҡ, шулай уҡ өҫтәмә бүлеү тип тә атала. Үҙ сиратында, фонеманың факультатив варианттарына ирекле вариация тип аталған бүлеү төрө хас.
 
== Фонема төҙөлөшө (айырыусы үҙенсәлектәре) ==
«https://ba.wikipedia.org/wiki/Фонема» битенән алынған