Әрмәндәрҙе юҡ итеү сәйәсәте: өлгөләр араһындағы айырма

Йәш төрөктәр ысынында Абдулхәмид осоронда әрмән халҡының ерҙәрен тартып алыуҙы таный һәм был территорияларға мөһәжирҙәрҙең күсеп килеүен хуплай. Истанбул болаһын баҫтырғандан һуң, йәш төрөктәр халыҡты көсләп төрөкләштереү кампанияһын башлай һәм төрөк этник маҡсатына ярашлы булмаған ойошмаларҙы тыя. {{nobr|400 000}} мөжәһир Анатолияла урынлаша, һәм был империяла мосолмандарҙың артыуына килтерә, әйтер кәрәк, [[XIX быуат]] уртаһында мосолман булмағандар халыҡтың 56 %-ҡа яҡынын тәшкил иткән. Төрөк буржуаз революционерҙар [[Иттихат]] партияһы менән хеҙмәттәшлек итеүҙе туҡтатып, әрмән сәйәси партиялары тағы ла европа державаларына яҡлау эҙләп мөрәжәғәт итә. 1914 йылға Рәсәй төрөк властарынан Төрөк Әрмәнстанына ҡарата етди юл ҡуйыуҙарға өлгәшә. Күп йылдарға һуҙылған һөйләшеүҙәрҙән һуң, Рәсәй һәм башҡа европа державалары менән берлектә әрмән виләйәттәрендә реформалар үткәреү буйынса Килешеү төҙөлә, үҙгәрештәр алты әрмән өлкәһе һәм [[Трапезунд]] ҡалаһынан ике зона төҙөргә, һәм Порта менән үҙ-ара килешеп эшләгән европа державалары вәкилдәре тарафынан идара ителергә тейеш була.<ref name="Bloxham 62-65" /><ref name="The Armenian People from Ancient to Modern Times. 233-238" /><ref name="The Armenian Genocide: An Interpretation" /> (''Речь идёт о [http://istmat.info/node/27316 Соглашении о проведении реформ в Армении], заключённом [[Гулькевич, Константин Николаевич|К. Н. Гулькевичем]] и [[Саид Халим-паша|Саид-Халимом]] 26 января 1914 года''){{sfn|Astourian|1990|p=136}}{{sfn|Sunny|2016|pp=220—221}}<ref name="The Armenian People from Ancient to Modern Times. 233-238" />{{sfn|Bloxham|2005|pp=62—65}}{{sfn|Akçam|2007|pp=97—102}}, сөнки "әрмән реформалары"н үткәреү буйынса бөтә башҡа килешеүҙәр — айырым алғанда, Берлин конгресының 61-се статьяһы һәм 1895 йылдың октябрендә [[Абдулхәмид II]] иғлан иткән Әрмәнстанда реформалар үткәреү тураһында Декрет — фәҡәт ҡағыҙҙа ғына ҡала һәм төрөк дәүләтенең әрмәндәргә ҡарата мөнәсәбәтен тағы ла күберәк дәрәжәлә тәрәнәйтә{{sfn|Sunny|2016|pp=220—221}}{{sfn|Dadrian|2005|pp=70—71}}{{sfn|Akçam|2007|p=43}}. Был реформалар планын әрмән дәүләтселегенә юлда беренсе аҙым икәнен һәм Оттоман империяһының ҡурҡыныс менән янауын йәш төрөктәр режимы ҡарашында әрмән мәсьәләһен тағы киҫкенләштергән. Эске эштәр министры һәм хакимлыҡ итеүсе триумвират ағзаһы Талаат-паша реформаларҙан баш тартыу маҡсатында алты көнсығыш-анатолий виләйәтенән әрмән халҡын күсереү сараларын эшләй башлай{{sfn|Роган |2018|loc=| с=65|name=}}. Төркиә менән Рәсәй араһында һуғыш хәрәкәттәре башланыр алдынан ысынында ике айлап алдараҡ, Төркиә был килешеүҙе юҡҡа сығара. {{sfn|Роган|2018|с=218}}.

[[Иттихат]] революцияһынан һуң, [[1908 йыл]]да төрөктәр алдына яңы берҙәйлек (идентичность) эҙләү мәсьәләһе килеп баҫа. Империя оттоман берҙәйлеге Ғосман империяһы халҡының төрлө төркөмдәре хоҡуҡтарын тигеҙләүсе һәм төрөктәрҙе империя халҡы статусынан мәхрүм иткән конституцияһы менән күҙҙән төшә. Бынан тыш, империя идеологияһы пантөрөклөк агрессив идеология һәм ислам доктринаһы алдында отола. Үҙ сиратында, ислам идеологияһы позициялары күрше шәһит дәүләттәре [[Иран|Персия]] барлығын һәм Иттихат лидерҙарының атеистик донъяға ҡарашын иҫәпкә алмай.

Йәш төрөктәрҙең иң абруйлы идеологы социолог һәм шағир [[Зия Гёкальп]] Ғосман империяһы Беренсе донъя һуғышында ҡатнашыу принциптарын аныҡ итеп әйтеп биргән. Был принциптар төрки телдәрҙә һөйләшеүсе мосолмандар йәшәгән Туранды, әйтер кәрәк, Туран территорияһы төрөк этносының бөтә ареалын индерергә тейеш була. Төрки булмаған халыҡты властан ғына түгел, хатта граждандар йәмғиәтенән дә ситләштерә торған был концепция Ғосман империяһында йәшәүсе әрмәндәр һәм башҡа этник аҙсылыҡ ҡабул итерлек булмай. Империяның төп халҡы өсөн иң уңайлы пантөрөклөк бер нисә йыл дауамында Иттихат лидерҙарының бөтәһе тиерлек төп идеология һымаҡ ҡабул ителгән. [[Әрмәндәр]], тәүге сиратта, дини ҡараштан, моғайын, хаталанып, тиңдәштереп, <ref name="ref1915" group="Комм" />, төрөклөктө исламға ҡарағанда кәмерәк яуызлыҡ тип һанай. [[1912 йыл]]ғы Балҡан һуғышы осоронда әрмәндәрҙең күбеһе ғосманлыҡҡа, ә 8 меңдән ашыу үҙ ирке менән ҡушылыусы әрмән һалдаты — төрөк ғәскәрҙәрендә әһәмиәтле роль уйнай. Инглиз илсеһе шаһитлыҡ итеүенсә, әрмән яугирҙәре бик ныҡ ҡыйыулыҡ күрһәткән. Үҙ сиратында, [[Гнчак]] һәм [[Дашнакцутюн]] әрмән партиялары ғосмандарға ҡаршы позицияла торған. [[Тифлис]]тағы дашнактар вәкиле Төркиәгә ҡаршы операцияларҙа әрмән яҡлы отрядтарҙы туплаған, ә гнчаксы вәкилдәре Кавказдағы рәсәй штабына хәрби ярҙам тәҡдим иткән<ref name="The Armenian People from Ancient to Modern Times 2-239-245" /><ref name="Astourian 68-69" />.