Литр

Литр (л, l, L, ℓ) — күләм үлсәү берәмеге. Литр сәғәт, тәүлек кеүек берәмектәр менән бергә Үлсәү системаһы (СИ) берәмеге түгел, шулай ҙа Үлсәү системаһындағы (СИ) башҡа берәмектәр менән ҡулланырға була. Үлсәү системаһындағы (СИ) стандарт күләм үлсәү берәмеге — куб метр (м³).^[1]

Литр дәүмәле

1 литр 1 кубик дицеметрға тигеҙ: 1 л = 1 дм³.

Был аныҡлау 1964 йылда Үлсәм һәм үлсәүҙәр буйынса 12-се Генераль конференцияла ҡабул ителә.

Быға тиклем, 1901 йылғы Үлсәм һәм үлсәүҙәр буйынса 3-сө Генераль конференция ҡарары нигеҙендә, литр нормаль атмосфера баҫымында (760 мм терекөмөш бағанаһы) һәм температурала 1 кг һыуҙың күләме тип билдәләнә. Шулай итеп, 1,000028 дм³ 1 литр тип ҡабул ителгән.

Һүҙҙең килеп сығышы

«Литр» һүҙе француз күләм үлсәү берәмеге, 0,831018 литрға тигеҙ булған, «литрон» (фр. litron) һүҙенән килеп сыҡҡан. Ә «литрон» һүҙе грек-латин телендәге «litra» һүҙенән килеп сыҡҡан. Боронғо грек колонияларында, бигерәк тә Сицилияла, литр тип көмөш (һәм уға бәрәбәр ауырлыҡтағы) аҡсаны атағандар.

Тамғалау

Рәсәйҙә литр бәләкәй «л» хәрефе менән билдәләнә^[2]. Ошо уҡ тамға Белоруссия, Украина, Ҡаҙағстан һәм Монголияла ҡулланыла. 1990 йылдарға тиклем Болгарияла ҡулланылды (1994 йылда үлсәү берәмектәре латин хәрефтәренә алыштырылһа ла рәсми булмаған рәүештә кирилл хәрефтәре ҡулланыла).

Тәүҙәрәк Халыҡ-ара үлсәү системаһындаСИ литрҙы тамғалау өсөн бәләкәй l хәрефен ҡулланғандар. Был ғалим исеменән барлыҡҡа килгән үлсәү берәмектәрен ҙур хәреф менән яҙырға тигән килешеүгә яраҡлы булған. l бәләкәй латин хәрефен «1» цифраһы менән бутарға мөмкин булған, был буталыш медицина вәкилдәре араһында ризаһыҙлыҡ тыуҙырған. Төрлө илдәрҙең метеролигия ойошмалары литрҙы ҙур хәреф менән (L) яҙыуҙы раҫларҡа тырышып ҡарай. Шул туралы бер тарихи ваҡиға бар.Канаданың Ватерлоо университеты хеҙмәткәре Кеннет Вулнер Клод Эмиль Жан-Батист Литр исемле мифик ғалимды уйлап сығара һәм шул ғалим исеме менән литрҙы ҙур хәреф менән яҙырға ирешеп ҡарай. Мәҡәлә 1978 йылда университеттың «Chem13 News» журналында донъя күрә^[3]. Көлкө көнөнә арналған мәҡәләллә француз ғалимы Клод Литрҙың (1716—1778) биографияһы ентекләп яҙыла.

Шаярып яҙылған мәҡәлә булыуға ҡарамаҫтан мәҡәләне Халаҡ-ара теоретик һәм ғәмәли химия союзының (UPAC) «Chemistry International»журналы күсереп яҙа. Киләһе һанында хата тураһында белдереү яһай^[4]. Был ваҡиғанан һуң 1979 йылда үлсәмдәр һәм ауырлыҡтар буйынса XVI Генераль ассамблея литр өсөн ике тамға ҡулланыуҙы рәхсәт итә: бәләкәй хәреф l һәм ҙур хәреф L^[5]. АҠШ-тың Стандарттар һәм технологиялар буйынса институты литрҙы билдәләү өсөн тик L символын ҡулланырға тәҡдим итә^[6], был алым Канада һәм Австрияла киң ҡулланыла.

Башҡа үлсәүҙәр менән сағыштырыу һәм ҡабатлылары

Метрик берәмектәр

Рәсәйҙә, литрҙың сығарылмалары ҡулланыла — миллилитр (мл, ml), декалитр (дал, dal), шулай уҡ метрик берәмектәр — куб метр һ.б.

Ҡабатлы берәмектәр	Исеме	Символ		Эквивалент күләм		Өлөшлө берәмектәр	Исеме	Символ		Эквивалент күләм
10⁰ L	литр	l (ℓ)	L	dm³	куб дециметр
10¹ L	декалитр (дал)	dal	daL	10¹ dm³	10 куб дециметр	10⁻¹ L	децилитр	dl	dL	10² cm³	100 куб сантиметр
10² L	гектолитр	hl (ГЛ)	hL	10² dm³	100 куб дециметр	10⁻² L	сантилитр	cl	cL	10¹ cm³	10 куб сантиметр
10³ L	килолитр (куб метр)	kl	kL	m³	куб метр	10⁻³ L	миллилитр	ml	mL	cm³	куб сантиметр
10⁶ L	мегалитр	Ml	ML	dam³	куб декаметр	10⁻⁶ L	микролитр	µl	µL	mm³	куб миллиметр
10⁹ L	гигалитр	Gl	GL	hm³	куб гектоометр	10⁻⁹ L	нанолитр	nl	nL	10⁶ µm³	миллион куб микрометр
10¹² L	тералитр	Tl	TL	km³	куб километр	10⁻¹² L	пиколитр	pl	pL	10³ µm³	мең куб микрометр
10¹⁵ L	петалитр	Pl	PL	10³ km³	мең куб километр	10⁻¹⁵ L	фемтолитр	fl	fL	µm³	куб микрометр
10¹⁸ L	экзалитр	El	EL	10⁶ km³	миллион куб километр	10⁻¹⁸ L	аттолитр	al	aL	10⁶ nm³	миллион куб нанометр
10²¹ L	зетталитр	Zl	ZL	Mm³	куб мегаметр	10⁻²¹ L	зептолитр	zl	zL	10³ nm³	мең куб нанометр
10²⁴ L	йотталитр	Yl	YL	10³ Mm³	мең куб мегаметр	10⁻²⁴ L	йоктолитр	yl	yL	nm³	куб нанометр

Метрик булмаған берәмектәр


Метрик	Яҡынса ҡиммәте	Метрик булмаған	Үлсәү системаһы	Метрик булмаған	Метрик эквивалент
1 л	≈ 0.87987699	кварта	Инглиз	1 кварта	≡ 1,1365225 л
1 л	≈ 1.056688	кварта амер.	Америка	1 кварта амер.	≡ 0,946352946 л
1 л	≈ 1.75975326	пинта	Инглиз	1 пинта	≡ 0,56826125 л
1 л	≈ 2.11337641	пинта амер.	Америка	1 пинта амер.	≡ 0,473176473 л
1 л	≈ 0.21997	галлон	Инглиз	1 галлон	≡ 4,54609 л
1 л	≈ 0,2642	галлон	Америка	1 галлон	≡ 3,785 л
1 л	≈ 0.0353146667	куб фут		1 куб фут	≡ 28,316846592 л
1 л	≈ 61.0237441	куб дюйм		1 куб дюйм	≡ 0,01638706 л
1 л	≈ 33.8140	унция амер.	Америка	1 унция амер.	≡ 29,5735295625 мл
1 л	≈ 35.1950	унция	Инглиз	1 унция	≡ 28,4130625 мл

Иҫкәрмәләр

↑ Bureau International des Poids et Mesures, 2006, p. 124. («Days» and «hours» are examples of other non-SI units that SI accepts.)
↑ Большой Энциклопедический словарь. 2000.
↑ Chem13 News, стр.6
↑ «Ariadne»(недоступная ссылка) New Scientist, 8 October 1984]
↑ Резолюция 6 XVI Генеральной конференции по мерам и весам (1979) (ингл.). Международное бюро мер и весов. Дата обращения: 2013-22-5. Архивировано 24 май 2013 года.
↑ Non-SI units accepted for use with the SI by the CIPM — NIST

[autogenerated1-1] Bureau International des Poids et Mesures, 2006, p. 124. («Days» and «hours» are examples of other non-SI units that SI accepts.)

[2] Большой Энциклопедический словарь. 2000.

[3] Chem13 News, стр.6

[4] «Ariadne»(недоступная ссылка) New Scientist, 8 October 1984]

[5] Резолюция 6 XVI Генеральной конференции по мерам и весам (1979) (ингл.). Международное бюро мер и весов. Дата обращения: 2013-22-5. Архивировано 24 май 2013 года.

[6] Non-SI units accepted for use with the SI by the CIPM — NIST

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]