Латвияның дәүләт ҡоролошо

Латвияның дәүләт ҡоролошо
	Латвияның дәүләт ҡоролошо
Дәүләт	Латвия
	Латвияның дәүләт ҡоролошо Викимилектә

Латвияның сәйәси структураһы — унитар парламент республикаһы. Илдең сәйәси ҡоролошоноң нигеҙе — Конституция, йәки Сатверсма (латыш. Satversme), ул 1922 йылдың 15 февралендә ҡабул ителә, 1934 йылда эшләүҙән туҡтай һәм 1990—1993 йылдарҙа ҡайтанан тергеҙелә. Юридик яҡтан Латвия үҙен 1918—1940 йылдарҙа йәшәгән Латвия Республикаһының дауамы тип иҫәпләй; Латвия ССР-ы менән күсәгилешлек танылмай, сөнки, рәсми ҡараш буйынса, Латвия ССР-ы оккупация режимын кәүҙәләндерә.

Дәүләт башлығы

Дәүләт башлығы — дәүләт Президенты (латыш. Valsts prezidents) (2015 йылдың 8 июле — Раймондс Вейонис), Сеймда ябыҡ тауыш биреү юлы менән, ябай күпселек тауыш менән 4 йылға һайлана.^[1]

Парламент

Сейм (латыш. Saeima) — Латвия парламенты, граждандар тарафынан 4 йылға һайлана, 100 депутаттан тора. Тауыш биреү системаһы — пропорциональ, әммә депутаттар 5 һайлау округы буйынса һайлана; Сеймға үтеү өсөн 5 процентлы кәртәне аша сығыр кәрәк (мандаттар бүлеүҙә ҡатнашыу өсөн тотош ил буйынса һайлауҙарҙа ҡатнашҡандарҙың 5 процентының тауышын алыу мотлаҡ).^[2]

Хөкүмәт

Латвия хөкүмәте — министрҙар кабинеты, уны дәүләт президенты һайлап ҡуйған һәм Сейм тарафынан раҫланған кеше төҙөй. Хөкүмәт башлығы — министрҙар президенты (2016 йылдан — Марис Кучинскис, «Йәшелдәр һәм крәҫтиәндәр союзы») блогы вөкиле. Идара итеүсе уң партиялар коалицияһына шулай уҡ «Милли берекмә» һәм Берҙәмлек инә. «Килешеү», «Латвия өсөн йөрәк менән» һәм Латвия төбәк берекмәһе фракциялары парламентҡа оппозицияла тора.

Суд власы

Судьялар үҙ вазифаһына Сейм тарафынан раҫлана. 7 судьянан торған Конституция суды бар, ул 10 йылға тәғәйенләнә.^[3]

Ҡалған судтар судьялары 65 йәше тулғанға тиклем, һынау срогы үткәс вазифаларына тәғәйенләнә. Дөйөм юрисдикциялағы өс кимәл суд бар (гражданлыҡ һәм енәйәт эштәре буйынса) — район (ҡала), округ һәм Юғары суд, шулай уҡ (2004 й.) Административ район суды (беренсе инстанция) һәм Административ округ суды (апелляция). Административ эштәр буйынса кассация ялыуҙарын Юғары суд тикшерә.^[4]

Халыҡтың төрлө төркөмдәренең сәйәси хоҡуҡтары

Латвия граждандары (2015 йыл башындағы халыҡты Теркәү мәғлүмәттәр буйынса, халыҡтың 84,0 проценты сәйәси хоҡуҡтарға эйә)^[5] Сеймға һәм урындағы думаларға һайланыу хоҡуғында сикләүҙәр бар: Латвия өсөн түбәндәгеләр үҙенсәлекле: 1991 йылдың 13 ғинуарынан һуң ГКЧП еңелгәндән һуң тыйылған совет яҡлы ойошмаларында, КГБ-ла һәм ЛССР-ҙың башҡа махсус хеҙмәттәрендәге эшмәкәрлек.^[6]^[7]
Европа союзының башҡа илдәре граждандары (2015 йыл башына халыҡтың 0,6 проценты) түбәндәге хоҡуҡтарҙан мәхрүм: сәйәси партияларға иғәнә тапшырыу, Сеймға һайлауҙарҙа һәм референдумдарҙа ҡатнашыу. Улар партиялар ағзаһы булыу хоҡуғына эйә (ләкин партияларҙы ойоштороу тыйыла), партияларҙың һайланма вазифаларын биләргә һәм Латвия граждандары менән бер рәттән үҙидаралар, Латвиянан Европарламентҡа депутаттар һайлауҙарында ҡатнашырға хоҡуҡлы.
Латвия гражданины булмағандар (2015 йыл башына халыҡтың 12,2 проценты) партиялар ағзаһы булыу хоҡуғына эйә (ләкин партияларҙы ойоштороу тыйыла), партияларҙың һайланма вазифаларын биләргә һәм уларға иғанә индерергә хоҡуҡлы.
Апатридтар (bezvalstnieki) һәм ЕС-ҡа инмәгән илдәр граждандары сәйәси хоҡуҡҡа эйә түгел.^[8]^[9]^[10]^[11]^[12]

Президентлыҡҡа кандидаттар өсөн йәш цензы — 40 йәш^[13], Сейм депутатлығына кандидаттар өсөн — 21 йәш^[14] урындағы думалар депутатлығына кандидаты өсөн — 18 йәш.^[15]

Урындағы үҙидара системаһы

Латвия — унитар дәүләт. 2009 йылдың 1 июлендә урындағы властың совет системаһынан яңы системаға күсеүе тамамлана (республика әһәмиәтендәге Рига ҡалаһы, һайланған үҙидара менән 6 районға бүленә; тағы ла республика ҡарамағындағы 6 ҡала; ауыл советтарына бүленгән 26 район һәм райондар һәм буйһоноуындағы ҡалалар)^{[<span style="" title="не указан источник на утверждение (2 мая 2013)">сығанаҡ 2178 көн күрһәтелмәгән</span>]}.

Ауыл советтарын улустарға, ҡала Советтарын думаларға үҙгәртеү һәм Рига райондарында үҙидараны бөтөрөү был реформаның беренсе этабы була, икенсе этабы — район үҙидараһының функцияларын һәм статусын бөтөрөү (район Советтары һайланма орган булыуҙан туҡтай,— уларҙы «түбәнге» улус, ҡала һәм ваҡыт үтеү менән край үҙидараһы вәкилдәре тәғәйенләй), өсөнсө этап — бер нисә элекке улусты һәм район әһәмиәтендәге бер нисә ҡаланы бер үҙидараға берләштереү юлы менән бер нисә край барлыҡҡа килтереү. Шулай итеп, район үҙидараһы бөтөрөлә. Улустар территориаль берәмек булараҡ бөтөрөлмәй. Элекке улус советтары урынына хеҙмәттәр үҙәген булдырыу планлаштырыла. Хөкүмәт тарафынан 2007 йылдың 4 сентябрендә^[16] Латвияның яңы административ бүленеше тураһында ҡабул ителгән ҡарары — 109 край һәм республика ҡарамағындағы 9 ҡала — 2009 йылдың 1 июлендә үҙ көсөнә инә. башланғайны менән яңы һайланған үҙидара һайлау. 2009 йылдың 6 июнендә үҙидара һайлауҙарында һайланған яңы дума эшен башлай.һайланған .

Муниципалитеттарҙың власы органдары (думалар) 4 йылға һайлана.

Референдумдар

Референдумдарҙы Сейм ҡарары буйынса үткәрергә мөмкин буласаҡ.

Европа Берлегендә вәкиллек

Европарламенттың 736 депутатының 8-ҙе Латвиянан.^[17] Депутаттар 5 йылға һайлана.

Европа Берлеге Советында 345 тауыштың 4-е Латвияныҡы.^[18]

Иҫкәрмәләр

↑ Конституция 2010 йыл 18 декабрь архивланған. — ст. 35, 36
↑ Һайлау тураһында законға Сеймә — ст 7, 8, 38 2007 йыл 9 февраль архивланған. (латыш.)
↑ Конституцион суды тураһында закондар — статьяһының 3-сө, 4-се ,7-се 2011 йыл 7 июль архивланған. (латыш.)
↑ Закон Тураһында «суд власы» (латыш.)
↑ Дәүләт халыҡҡа бүлеп 01.01.2015 ЛР буйынса сығыш яһаны. 2015 йыл 17 февраль архивланған. (латыш.)
↑ Ҡала дума дума һайлау тураһындағы республика закондарына мәғәнәһе һәм крайы — 9-сы статьяһына 2007 йыл 3 сентябрь архивланған. (латыш.)
↑ Һайлау тураһында законға Сеймә — 5 ст. 2007 йыл 9 февраль архивланған. (латыш.)
↑ Финанслау тураһында закон сәйәси ойошмалар (партия) — 4 ст. (латыш.)
↑ Сәйәси партиялар тураһында закон — 12-се статьяһына, 26 (латыш.)
↑ Һайлау тураһында законға Сеймә — статьяһының 1-се, 4-се, 5-се 2007 йыл 9 февраль архивланған. (латыш.)
↑ Һайлау тураһында законға Европарламенттың — 2 станы, 4 2007 йыл 8 июль архивланған. (латыш.)
↑ Ҡала дума дума һайлау тураһындағы республика закондарына мәғәнәһе һәм крайы — 5 стан, 8 2007 йыл 3 сентябрь архивланған. (латыш.)
↑ Конституция 2010 йыл 18 декабрь архивланған. — ст. 37
↑ Һайлау тураһында законға Сейм 2007 йыл 9 февраль архивланған. (латыш.) — 4-се дәрәжә
↑ Ҡала дума дума һайлау тураһындағы республика закондарына мәғәнәһе һәм крайы 2010 йыл 6 ғинуар архивланған. (латыш.) — 8 статья
↑ Карта яңы хөкүмәте раҫланды
↑ Political MEPs and by State Member group // term 7th parliamentary 2019 йыл 3 ғинуар архивланған. (инг.)
↑ Council of the The European Union 2009 йыл 6 июль архивланған. (инг.)

Һылтанмалар

- Конституция Латвии
- Закон об административно-территориальной реформе (латыш.))
- Закон о самоуправлениях (латыш.))
- Закон об устройстве государственного управления (латыш.))
- Закон о референдумах 2007 йыл 9 февраль архивланған. (недоступная ссылка с 24-05-2013 (4206

дня) — история, копия) (латыш.))

- Центральная избирательная комиссия 2006 йыл 20 август архивланған.

[1] Конституция 2010 йыл 18 декабрь архивланған. — ст. 35, 36

[2] Һайлау тураһында законға Сеймә — ст 7, 8, 38 2007 йыл 9 февраль архивланған. (латыш.)

[3] Конституцион суды тураһында закондар — статьяһының 3-сө, 4-се ,7-се 2011 йыл 7 июль архивланған. (латыш.)

[4] Закон Тураһында «суд власы» (латыш.)

[5] Дәүләт халыҡҡа бүлеп 01.01.2015 ЛР буйынса сығыш яһаны. 2015 йыл 17 февраль архивланған. (латыш.)

[6] Ҡала дума дума һайлау тураһындағы республика закондарына мәғәнәһе һәм крайы — 9-сы статьяһына 2007 йыл 3 сентябрь архивланған. (латыш.)

[7] Һайлау тураһында законға Сеймә — 5 ст. 2007 йыл 9 февраль архивланған. (латыш.)

[8] Финанслау тураһында закон сәйәси ойошмалар (партия) — 4 ст. (латыш.)

[9] Сәйәси партиялар тураһында закон — 12-се статьяһына, 26 (латыш.)

[10] Һайлау тураһында законға Сеймә — статьяһының 1-се, 4-се, 5-се 2007 йыл 9 февраль архивланған. (латыш.)

[11] Һайлау тураһында законға Европарламенттың — 2 станы, 4 2007 йыл 8 июль архивланған. (латыш.)

[12] Ҡала дума дума һайлау тураһындағы республика закондарына мәғәнәһе һәм крайы — 5 стан, 8 2007 йыл 3 сентябрь архивланған. (латыш.)

[13] Конституция 2010 йыл 18 декабрь архивланған. — ст. 37

[14] Һайлау тураһында законға Сейм 2007 йыл 9 февраль архивланған. (латыш.) — 4-се дәрәжә

[15] Ҡала дума дума һайлау тураһындағы республика закондарына мәғәнәһе һәм крайы 2010 йыл 6 ғинуар архивланған. (латыш.) — 8 статья

[16] Карта яңы хөкүмәте раҫланды

[17] Political MEPs and by State Member group // term 7th parliamentary 2019 йыл 3 ғинуар архивланған. (инг.)

[18] Council of the The European Union 2009 йыл 6 июль архивланған. (инг.)

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]