Карри (ризыҡ)
Ка́рри — Һинд субконтинентында таралған төрлө ризыҡтарҙың атамаһы, уларҙы әҙерләгәндә тәмләткестәр: куркума, зира, кориандр, имбир һәм яңы йәки киптерелгән ҡыҙыл борос ҡулланыла. Һиндостандың көньяғында мотлаҡ карриға «карри ағасы» япраҡтары һалына.[1]
| Карри | |
 бер нисә һинд йәшелсә карриһы | |
|
| |
| Милли аш-һыу | |
|---|---|
| Тыуған иле | |
| Компоненттар | |
| Төп |
тәмләткестәр, йәшел үлән |
 | |
Карриҙа төп тәмләткес булып куркума тора, ул ризыҡҡа күңелгә ятышлы әсе тәм һәм йылы төҫ бирә. Ғәҙәттә карриҙы соус йәки һурпа кеүек әҙерләйҙәр.[2][3]
Көнбайышта бик күп төрлө составлы аш-һыу исемдәре «карри» тип атала, әммә урындағы аш-һыуҙа улар ингредиенттарға, тәмләткестәренә һәм әҙерләү ысулдарына ҡарап төрлөсә йөрөтөлә.[4]
Бер нисә тәмләткестәрҙе берләштергән һәм Көнбайышта таралған «карри» ҡатнашмаһы беренсе тапҡыр Бөйөк Британияға XVIII быуатта, һинд субконтинентынан британ граждандары гарам масалаһына оҡшаған ҡатнашма алып килгәс эләгә.
Һинд субконтинентынан тыш Көньяҡ-Көнсығыш Азия, Һинд-Ҡытай һәм Океания утрауҙарындағы төрлө урындағы ризыҡтарҙы ла «карри» тип атайҙар, уларға кокос һөтө йәки тәмләткестәрҙән торған паста өҫтәлә һәм дөгө (рис) менән ашайҙар (мәҫәлән, филиппин гинатаны һәм тай ризығы-кэнг).[5] Бындай ризыҡтарға балыҡ, ит, моллюскылар һәм ҡыҫала һымаҡтар, йәшелсә менән бергә йә үҙҙәре, йәшелсәләр генә ҡушылырға мөмкин.
Киптерелгән карриҙы ҙур булмаған күләмдә шыйыҡсала әҙерләйҙәр, ул әҙерләү процесында парға әйләнә, продукттарҙа соус ҡатламы ҡалдыра, ә карри-соус составында байтаҡ шыйыҡса бар: һурпа, кокос йәки хайуан һөтө, крем, йогурт, йәшелсә иҙмәһе, мәҫәлән, томат.
Этимологияһы
үҙгәртергә"Карри" һүҙе (там. கறி)-нән килеп сыҡҡан. IAST: kaṟi, йәғни «соус» йәки «дөгө өсөн тәмләткес» тигәнде аңлата, уға «карри ағасы» (Murraa koenigiii) япраҡтары өҫтәлә. Малаялам, каннада һәм кодагу, башҡа дравид телдәрендә, kaṟi һүҙе шундай уҡ мәғәнәлә ҡулланыла.[6][7][8]
XVII быуат уртаһында Британияның Ост-Һинд кампанияһында ҡатнашыусылар төҙөгән португал кулинария китабында шулай уҡ kari ҡатнашмаһы тасуирлана.[9][10][10]
Тарихы
үҙгәртергә
Беҙҙең эраға тиклем 2600 йылға ҡараған Мохенджо-Даро археологик табылдыҡтары был урындарҙа йәшәүселәрҙең гәрсис (горчица), фенхеля, зира һәм куркума орлоҡтарын төйгөстәр менән иҙеүен, һуңынан аш-һыу әҙерләүҙә ҡулланылыуы тураһында һөйләй. Карри унда европалыларға тиклем яҡынса 4000 йыл элек барлыҡҡа килгән.[11]
Карриҙың төп ингредиенттары булып имбирь, һарымһаҡ һәм куркума; крахмал бөртөктәрен анализлағандан һуң, Ванкуверҙағы Вашингтон университеты археологтары был тәмләткестәрҙе кеше һөйәктәрендә һәм һауыт-һабала ҡулланыу билдәләрен таба. Шулай уҡ куркума һәм имбир ҡалдыҡтары тештәрҙә һәм аҙыҡ өсөн көршәктәрҙә була.[12][13]
1510 йылда Гоаға португал сауҙа миссияһына нигеҙ һалыу һөҙөмтәһендә Һиндостанға Американан килтерелгән ҡыҙыл борос, помидор һәм картуф эләгә.[14]
Һинд субконтинентында бер ризыҡ та «карри», тип аталмай, әммә британдар соуслы бөтә ризыҡтарҙы ла ошо исем аҫтында йыя.[4] Инглиз аш-һыуына карри XVII быуатта инглиз-һинд[en] аш-һыуынан эләгә; әсе соустарҙы бешерелгән һәм ҡыҙҙырылған иткә бирә башлайҙар.[15]
Ханна Гласстың «The Art of Cookery» ашнаҡсы китабының 1758 йылда баҫылған баҫмаһында «Һинд карриһы» рецебы бар[16]. Карриҙы 1809 йылда Британия кафеларында бирә башлайҙар, һуңынан уларҙың популярлығы яйлап күтәрелә барып, 1940-сы һәм 1970-се йылдарға ҡарай ул ҡырҡа ныҡ арта.[17]
XIX быуатта карри Кариб ҡултығы утрауҙарында шәкәр плантацияларына килтерелгән һинд эшселәре менән бергә карри барлыҡҡа килә; шулай уҡ британдар уны
Японияға алып килә. Унда карриҙың мауыҡтырғыс төрө барлыҡҡа килә, ул шул тиклем популяр, хатта Япония донъяла Һиндостандан ҡала куркума ҡулланыусыһы
булып икенсе урында тора.[18][19][20] XX быуат уртаһынан карри барлыҡҡа килгән урындарҙан алыҫҡа тарала һәм халыҡ-ара фьюжн-кухняһына инеп китә.
Иҫкәрмәләр
үҙгәртергә- ↑ Fresh Curry Leaves Add a Touch of India, NPR (28 сентябрь 2011). 27 июль 2021 тикшерелгән.
- ↑ Curry definition and synonyms. Macmillan Dictionary. Дата обращения: 13 декабрь 2016. Архивировано 12 июнь 2018 года.
- ↑ Raghavan, S. . — P. 302.
- ↑ 4,0 4,1 Collingham, Lizzie. Curry: A Tale of Cooks and Conquerors. — Oxford University Press. — P. 115.
- ↑ Food Culture in Southeast Asia. — ABC-CLIO. — P. 58–59. — ISBN 9780313344206.
- ↑ An Etymological Dictionary of Tamil Loanwords in English, Hindi, Sanskrit, Greek, Minoan, and Cypro-Minoan Languages. — senthil kumar a s. — P. 83. 2021 йыл 17 май архивланған.
- ↑ Curry. Online Etymology Dictionary, Douglas Harper (2018). Дата обращения: 8 октябрь 2018. Архивировано 9 октябрь 2018 года.
- ↑ kari - A Dravidian Etymological Dictionary. Архивировано 23 июнь 2020 года. 2020 йыл 23 июнь архивланған.
- ↑ Taylor, Anna-Louise. Curry: Where did it come from? BBC: Food Knowledge and Learning (11 октябрь 2013). Дата обращения: 4 ғинуар 2017. Архивировано 29 март 2014 года.
- ↑ 10,0 10,1 Sahni, Julie. Classic Indian Cooking. (New York, NY: William Morrow and Company, Inc., c.1980), p.39-40.
- ↑ Iyer, Raghavan. 660 Curries. (New York, NY: Workman Publishing, c.2008), p.2-3.
- ↑ People Have Been Eating Curry for 4,500 Years. Smithsonian Magazine. Дата обращения: 27 июль 2021. Архивировано 17 май 2021 года.
- ↑ Where Did Curry Come From? 2013-01-29. Slate Magazine. Дата обращения: 27 июль 2021. Архивировано 15 ноябрь 2020 года.
- ↑ Batsha, Nishant Curry Before Columbus (ингл.). CONTINGENT (25 июнь 2020). Дата обращения: 15 декабрь 2020. Архивировано 17 май 2021 года.
- ↑ . — P. 115.
- ↑ Dickson Wright, Clarissa (2011) A History of English Food. London: Random House. Pages 304—305
- ↑ How Britain got the hots for curry. BBC (26 ноябрь 2009). Дата обращения: 29 ғинуар 2016. Архивировано 28 ғинуар 2016 года.
- ↑ Itoh, Makiko. Curry — it's more 'Japanese' than you think, The Japan Times (26 август 2011). 27 июль 2021 тикшерелгән.
- ↑ Itoh, Makiko. Curry — it's more 'Japanese' than you think, The Japan Times (26 август 2011). 27 июль 2021 тикшерелгән.
- ↑ Ishige, Naomichi. The history and culture of Japanese food (инг.). — London; New York: Routledge, 2011. — P. 156—157. — ISBN 978-0-203-35790-3.