Ирән

Ирән — Пермь крайы йылғаһы, Сылва йылғаһының һул ҡушылдығы.

Ирән
Һыу башы	Пермь крайы
Ҡайҙа ҡоя	Сылва[d]
Ҡушылдыҡ	Бым, Аспа, Оло Ашап, Кесе Ашап, Кунгур, Сып, Турка, Телес, Уяс, Арий (Ирена ҡушылдығы), Оло Тарт, Үрге Барҙым, Калтагиз, Куряс, Малый Тарт, Судинка һәм Тюш (Ирена ҡушылдығы)
Һыу йыйыу бассейны	Волга бассейны[d]
Бассейн майҙаны	6110 км²
Донъя ҡитғаһы	Европа
Дәүләт	Рәсәй
Административ-территориаль берәмек	Пермь крайы
Оҙонлоҡ	214 km
Бассейн категорияһы	Категория:Бассейн Ирени[d]
Ирән Викимилектә

Географияһы

Пермь крайының көньяҡ-көнсығышында, Октябрьский районы Үрге Ирән ауылынан көньяҡ-көнбайышта, Барҙым ҡасабаһынан йыраҡ үгел башлана. Октябрьский, Уй, Урҙа һәм Көнгөр райондары биләмәләренән аға. Көңгөр ҡалаһы ситендә тамағынан 26 км үрҙә Сылва йылғаһына ҡоя.

Тасуирламаһы

Йылға оҙонлоғо — 214 км, бассейны майҙаны — 6110 км². Уртаса һыу йыйыу бейеклеге — 232 м. Уртаса ауышлығы — 0,4 м/км

Һыу йыйыу майҙанының күлле һәм һаҙлыҡлы булыуы 1%-тан кәмерәк, урманлылығы — 50 % тирәһе. Уртаса һыу йыйыу бейеклеге — 233 м.

Ирән ярҙары бейек түгел һәм ҡыуаҡлыҡтар менән ҡапланған. 50 м тиклем бейеклектәге ҡаялар осрай. Ирән йылғаһының уң яры буйлап эзбизташтан торған Ирән тәпәш тау теҙмәләре һуҙыла. Йылға һыуы шуға сағыштырмаса ҡаты. Ирән төбө башлыса ҡомло һәм ҡырсынташлы, башлыса, ә ҡайһы бер урындарҙа — ләмле һәм балсыҡлы.

Ирән йылғаһының уң ярында Пермь өлкәһе Көңгөр районындағы Неволино ауылы янында 1926—1927 йылдарҙа А. АВ. Шмидт ҡурған ҡәберлектәрен тикшерә. Һәм ҡомартҡы Неволин археологик мәҙәниәте тигән исем менән билдәле.

Шулай уҡ Ирәнгә дөйөм оҙонлоғо 155 км тәшкил иткән оҙонлоҡтары 10 км кәмерәк 44 ҡушылдыҡ ҡоя. Барлығы Ирән бассейнында 10 км-ҙан кәм булған 736 йылғасыҡ аға. Йылға селтәренең ҡуйылығы 0,45 км/км². Һыу йыйыу майҙаныда дөйөм майҙаны 2, 78 км² тәшкил иткән 68 күл урынлашҡан.

Төп ҡушылдыҡтары:

• Һул: Уяс, Кесе Тарт, Оло Тарт, Аспа, Сып, Кесе Ашап, Ҡалтағыҙ, Оло Ашап, Төркә, Бым.
• Уң: Үрге Барҙым, Төш, Арий, Көрәҫ, Тәләс, Судинка, Көңгөр.

Топонимикаһы

Көньяҡ Урал һәм Урал алды төрки гидронимдарының этимологияһы мәсьәләһен асыҡлау буйынса шундай мәғлүмәтте белеү кәрәк:

Б. А. Моисеев Оло Һүрәм һәм Кесе Һүрәм йылғаларының атамаһы Сурен исеме менән бәйләй. Әммә был гидронимдың икенсе мәғәнәһе бар — Ирән (Пермь өлкәһе гидронимы). Төрки диалекттарҙа шуға тап килгән һүҙҙәр бар, төрөксә: уrаn — «ағыусы», көнсығыш төрки диалекттарҙа erin — «ағыусы, һыулы», iren — «һыу». Немец диалектында rin — «һыу ағымы». Шуға ҡаҙаҡ телендәге «арна» — йылға «йырҙаһы», инглиз телендәге rain — «ямғыр» тигән төшөнсәләрҙе өҫтәйек. Оригинал текст  (рус.)   «Название рек Большой и Малый Уран Б. А. Моисеев сводит к Сурен. Но имеется другая форма этого гидронима — Ирень (река в Пермской области). В тюркских диалектах есть соответствующие слова: в турецком уrаn — «текущий», в восточно-​тюркских диалектах erin — «текучий, водянистый», iren — «вода». В диалекте немецкого языка rin — «ток воды». К этому добавим, что в казахском «арна» — «русло» реки, а в английском rain — «дождь» Тағы бер аңлатмаға иғтибар итер кәрәк. Был урында (өҫтәп: башҡорттар) татарҙар йәшәгәнлектән …, айран — «әсегән һөткә һыу ҡушып әҙерләнгән эсемлек», «эремсек һыуы». Урыҫ диалект һүҙе ирень- «әсегән һөткә һыуыҡ һыу ҡушылған эсемлек», «эремсек һыуы» Оригинал текст  (рус.)   ... русское диалектное слово ирень - «простокваша, разбавленная водой, у татар» В. Н. Татищев "Лексикон" писал: «…сия река очень не мала и вода очень прозрачна, но столько в ней извести, что животные мало могут пить, и жители по оной более из малых речек и колодезей употребляют, для того в ней рыбы весьма мало» да Шулай уҡ ҡарағыҙ Көңгөр (Ирән ҡушылдығы) Сығанаҡтар Һылтанмалар Государственный водный реестр РФ: Ирень (неопр.). Архивировано 18 октября 2012 года. Форум Сергей Королёв. Происхождение названий кунгурских рек К во­про­су о тюрк­ских гид­ро­ни­мах на Южном Урале и в При­ура­лье Вода России (энциклопедия) Ирән (Әйрән) йылғаһы Ирән йылғаһы 2021 йыл 31 ғинуар архивланған. Ураловед Иҫкәрмәләр