Далай-лама XIV

Дала́й-ла́ма XIV (Нгагва́нг Ловза́нг Тэнцзи́н Гьямцхо́, тиб. བསྟན་འཛིན་རྒྱ་མཚོ་; 1935 йылдың 6 июлендә Ҡытай Республикаһының Цинхай (Такцер) ҡалаһында тыуған; тыуған осорҙағы исеме — Лхамо Дхондруб) — Тибет буддизмы тарафдаштарының рухи лидеры. Донъя Нобель премияһы лауреаты (1989). 2007 йылда АҠШ-тың юғары наградаһы — АҠШ Конгресы Алтын миҙалы менән бүләкләнгән. 2011 йылдың 27 апреленә тиклем һөргөнгә киткән Тибет хөкүмәтен етәкләгән (уны Лобсанг Сангай алмаштырған).

Далай-Лама XIV, Нгагванг Ловзанг Тэнцзин Гьямцхо Тибет теле བསྟན་འཛིན་རྒྱ་མཚོ་
14 далай-лама
c 1935 (тыуыуы)
Интронизация:	1940 йылдың 22 февраленән, 1950 йылдың 17 ноябренә тиклем (Тибеттың сәйәси башлығы булараҡ)
Община:	тибет буддизмы
Алда килеүсе:	Далай-лама XIII
Тыуғандағы исеме:	Лхамо Дхондруб
Тыуыуы:	6 июль 1935({{padleft:1935|4|0}}-{{padleft:7|2|0}}-{{padleft:6|2|0}})[…] (89 йәш) Такцер[d], Амдо[d], Тибет[d]
Династия:	семья Далай-ламы XIV[d]
Автограф:
Наградалары:	Ҡалып:Филадельфийская медаль Свободы Ҡалып:Орден Белого Лотоса Ҡалып:Орден Республики Тыва Йылмайыу ордены
Далай-Лама XIV, Нгагванг Ловзанг Тэнцзин Гьямцхо на Викискладе

Биографияһы

Далай-лама XIV, Тэнцзин Гьямцхо тибет халҡының рухи юлбашсыһы лидер. Тибет буддистары Далай-ламалар Авалокитешвара (Ченрези), йәғни улар Миһырбанлыҡ бодхисаттванаһының ерҙәге кәүҙәләнеше; шуға ла ул бында тыуа, кешеләргә ярҙам итеү өсөн тыуа. Далай-лама тип танылған Лхамо Дхондруб яңы исем — Чжецун Чжампел Нгагванг Ешэ Тэнцзин Гьямцхо исемен алған.

Иртә осоро

Далай-лама XIV 1935 йылдың 6 июлендә Тибет провинцияһы Амдоның көньяҡ-көнсығышындағы киң үҙәнендә урынлашҡан кескәй генә һәм ярлы Такцер ауылында фәҡир крәҫтиән ғаиләһендә тыуған. Хәҙер был ерҙәр Цинхай атамалы ҡытай провинцияһы составында. Уның атаһы Чойкьон Цэринг һәм әсәһе Сонам Цомо (уның исеме һуңыраҡ Дики Цэринг тип үҙгәртелгән), ауылдың 20 ғаиләһе менән (бер нтсә этник ҡытайҙы ла индереп), һоло, бойҙай һәм картуф үҫтереү менән шөғөлләнгән. Уның туғыҙ ир туғаны һәм туғыҙ ҡыҙ туғаны булған. Тыуғанда ҡушылған исеме Лхамо Тхондуп («теләктәрҙе үтәүсе алиһә». Тибетта исем һайлағанда, сабыйҙың енесе иҫәпкә алынмай, шуның сәбәпле киләсәктәге Далай-лама ҡатын-ҡыҙ исемен алған. Был турала ул уйынсалап иҫкә алған). Лхамо 16 бала араһында 9-сы бала булған (7 бала тере). Иң өлкән апаһы Цэринг Дролма. Өлкән ағаһы, Тхубтен Джигме Норбу, бөйөк лама Такцер Ринпоченың реинкарнацияһы тип танылған, һәм артабан Тибеттың иң танылған монастырҙарының береһе — Кумбумдың өлкән руханийы булып китә. Тағы бер ағаһы Лобсанг Самтен да монах булған. «Минең ерем һәм минең халҡым» автобиографияһында Далай-лама XIV: «Әгәр ҙә мин бай аристократик ғаиләлә тыуған булһам, мин иң ярлы тибетлыларҙың хис-тойғоларынан һәм ышаныстарынан тәьҫирләнмәгән булыр инем. Әммә үҙемдең ябай сығышым арҡаһында мин уларҙың фекерҙәрен аңлай, алдан күрә беләм, һәм шуның өсөн уларҙы ҡыҙғанам һәм һәр ваҡыт уларҙың яҙмышын еңеләйтергә тырыштым» тип яҙған.

Далай-лама XIV йәш сағында

1909 йылда Далай-лама XIII, изге урындарға хаж ҡылғанда, Такцер ауылын барып күргән. Ул был урындың матурлығын билдәләгән һәм бында тағы ла килергә теләгәнлеген белдергән. 1937 йылда, Далай-лама XIII вафат булғандан һуң, Такцер ауылына уның яңы кәүҙәләнешен эҙләгән үҙенә бер төрлө ламалар төркөмө килгән. Кәрәкле һынауҙар (атап әйткәндә, алдағы Далай-лама XIII-сөнөң төрлө реликвияларын һәм уйынсыҡтарын күрһәткәс, ул: «Был минеке, минеке!» тигән) ике йәшлек Лхамо Тхондруб үҙенең элгәреһенең кәүҙәләнеше тип табылған. Далай-лама XIV үҙе далай-ламаларҙы инкарнациялауҙарҙың барыһы лә ысын булмаған тип һанай. Ул, бала сағында элекке тормошо тураһында сағыу төштәр күп күргәнлектән, үҙен Далай-лама V-нең кәүҙәләнеше (ҡаҙаныштары өсөн Тибетта «Бөйөк Бишенсе») тип атай.

Такцер ауылы урынлашҡан Тибеттың көнсығыш районы Ҡытай Республикаһы контролендә булған. Тибет хөкүмәте һәм урындағы хакимиәт администрация менән оҙаҡ һөйләшеүҙәр алып барғандан һуң, 1939 йылдың 10 июлендә 4 йәшлек Лхамо ҙур карауан составында Тибеттың баш ҡалаһы йүнәлешендә ата-әсәһе йортонан китә. 3 айҙан, 1939 йылдың октябрендә, ҡарауан Лхасаға килә.

Йәш Далай-лама танылған австрия альпинисы һәм яҙыусыһы, Британия Һиндостанынан ҡасып килеп, Тибетта ете йыл йәшәгән Немец национал-социалистик эшселәр партияһы ағзһы һәм СС офицеры Генрих Харрер менән осраша. Харрер ул саҡта 11 йәшлек Далай-ламаға, тибетлылар өсөн иҫ киткес тойолған көнбайыш илдәре тураһында бик күп һөйләгән. Был фактты хәҙерге ҡытай пропагандаһы тибет етәкселәренең нацистар менән бәйләнештә булғанлығын «раҫлау».

Тәхеткә күтәрелеү һәм һөргөнгә китергә мәжбүр ителеү

Далай-лама 1940 йылдың 22 февралендә в Тибет (1912—1951) дәүләтенең баш ҡалаһы Лхасала тәхеткә ултыртылған. Дегжунг Рингопочхе Кунга Тенпаи Ньи Ма регенты булған. 1949—1950-се йылдарҙа ҡытай коммунистарының Тибетҡа Чамдо баҫып инеү операцияһынан һуң һәм уларҙың 1951 йылда Тибетты тыныс юл менән азат итеү тураһындағы Килешеүҙе хуплағандан һуң, ул туғыҙ йыл дауамында ҠХР үҙәк власы менән тыныс бергә йәшәү мөмкинлеге өсөн тырышҡан.. 1959 йылғы ҡытайға ҡаршы Тибет ихтилалын баҫтырғандан һуң, ул 1959 йылдың 17 мартына ҡарата төндә Лхасаны ташлап китергә һәм Һиндостанда йәшеренергә мәжбүр була. Шул ваҡыттан бирле һөргөндәге Тибет хөкүмәте урынлашҡан Дхарамсалала (Химачал-Прадеш штаты) йәшәй.

Ғилем эстәүе

Далай-лама, геше-лхарамба («буддий фәлсәфәһе докторы») юғары дәрәжәһенә эйә булыр өсөн, алты йәшенән егерме биш йәшенә тиклем уҡыған. 24 йәшендә ул Тибеттың өс төп монастырь университетында: Дрепунгта, Сэрала һәм Ганденда алдан имтихан биргән. Йомғаҡлау имтихандары 1959 йылдың ҡышында Лхасаның төп ҡорамында йылына бер үтә торған доға ҡылыу байрамында (монлам) үткән. Имтихан көнөндә иртән Далай-лама утыҙ ғалимға логиканан имтихан биргән. Көндөң икенсе яртыһында ул ун биш ғалим менән фәлсәфәүи диспутта ҡатнашҡан. Кисен 35 ғалим унан монах дисциплинаһы һәм метафизика буйынса имтихан алған. Далай-лама 20 меңдән артыҡ ғалим-монах алдында имтиханды бик шәп итеп биргән һәм геше-лхарамба исеманә лайыҡ булған.

Тибет менән идара итеүе

1949 йылда тибет-ҡытай мөнәсәбәттәре киҫкенләшкән. Ҡытай хөкүмәте Тибет Ҡытайҙың бер өлөшө тип ҡырталашҡан. Далай-лама: «1912 йылдан һәләкәтле 1950 йылға тиклем Тибет de facto башҡа державаға бойондороҡло булмаған, һәм беҙҙең статус бөгөнгәсә 1912 йылдағы кеүек ҡала» тип яҙған. 1950 йылдың 17 ноябрендә Ҡытай халыҡ-азатлыҡ армияһы Көнсығыш Тибетҡа инә, һәм был хәлде тағы ла ҡатмарлаша. 1950 йылдың 26 октябрендә МИД Һиндостан Сит ил эштәре министрлығы Пекинға түбәндәге: «Хәҙер, ҡытай хөкүмәте Тибетҡа баҫып ингәндән һуң, тыныслыҡ һөйләшеүҙәрен бер үк ваҡытта башҡарып булмай, һәм тибетлыларҙың бер өлөшө ул һөйләшеүҙәрҙең баҫым аҫтында үтеүенән ҡурҡыуы тәбиғи. Ҡытай ғәскәрҙәренең Тибетҡа баҫып инеүе Ҡытайҙың төбәктә тыныслыҡ теләүе менән тура килмәй һәм борсолдоролоҡ ваҡиға итеп ҡарала. Һинд хөкүмәте шулай тип иҫәпләй» тип яҙылған нотаны ебәрә. Шул уҡ йылда Тибеттың Милли ассамблеяһының ғәҙәттән тыш сессияһы ул саҡта 15 йәшлек кенә Далай-ламаға барса рухи һәм донъяуи власты тулыһынса үҙ ҡулына алыуын үтенә. 1950 йылдың 17 ноябрендә Далай-лама Тензин Гьямцхоны Тибеттың рухи һәм донъяуи хакимы тәхетенә ултыртыла.

2001 йылда Тибетта тарихта беренсе тапҡыр Калон Трип (премьер-министр) вазифаһына демократик һайлауҙар уҙғарылған. 2007 йылда Далай-лама «Эхо Москвы» гәзитенә интервьюһында, бөтә халыҡ һайлауҙары барышында сәйәси етәкселекте һайлағандан һуң, ул «яртылаш отставкаламын» ти. Шулай уҡ Далай-лама үҙенең артабанғы кәүҙәләнештәрендә сәйәси лидер булмаясағын, ә далай-ламдар институты тибет халҡының ҡарамағында ҡала.

2011 йылдың мартында Далай-лама һөргөндәге Тибет хөкүмәте менән сәйәси идаралыҡ итеүҙән китеүе тураһында белдерә.

2012 йылдың июлендә Далай-лама, ҡытай властары иғлан итеүенә ҡарамаҫтан, Тибеттың бойондороҡһоҙлоғона ынтылмауын, ә уның Ҡытай Халыҡ Республикаһы составында демократик автономлы йәшәүен теләгәнен әйтә. «Мин ҡабатлайым: беҙ бойондороҡһоҙлоҡҡа ынтылмайбыҙ». Ҡытай Халыҡ Республикаһының рәсми фекеренсә, Далай-лама — «дингә арҡаланып, оҙаҡ йылдар дауамында Ҡытайҙы тарҡатыу эшен алып барыусы сәйәси һөрөлгән кеше».

Ахимса зонаһы. Нобель тыныслыҡ премияһына лайыҡ булыуы

1987 йылдың сентябрендә Далай-лама «көс ҡулланылмаған тулыһынса демилитарләштерелгән зона» тип башта Тибетты, һуңғараҡ Ер шары дәүмәленә тиклем еткереләсәк", Ахимса зонаһы йәки Тыныслыҡ зонаһы (ингл. Zone of Ahimsa) тип аталған сәйәси программаһын тәҡдим иткән. Программала тыныслыҡ зонаһы булараҡ Тибеттың, ҡоралдың төрлө төрҙәренән азат ителеп, кеше менән тәбиғәттең гармониялы һыйышып йәшәй алыу урыны, тип тәҡдим ителә.

«Урталыҡ юлы» тип аталған план тәҡдим иткәне өсөн Далай-лама XIV 1989 йылдың октябрендә Тыныслыҡ Нобель премияһына лайыҡ була . Нобель комитеты Далай-ламаның даими рәүештә Тибетты ҡытай оккупацяһынан ҡотҡарыуҙа, һәм 1989 йылғы «халыҡ-ара мөнәсәбәттәрҙе хәл иткәндә конструктив һәм алдан күрәҙәселек иткән тәҡдимдәре халыҡ-ара, кеше хоҡуҡтары һәм глобаль экологик мәсьәләләрҙе хәл итергә ярҙам итә тип һанай.

Рәсәйгә килеүе

Далай-лама Рәсәйгә 1979, 1982 йылда, 1986, 1991, 1992, 1994, 1996 һәм 2004 йылдарҙа килгән.

1986 йылда, Ленинградҡа бер көнлөк визит менән килгәндә, Далай-лама урындағы көнсығышты өйрәнеүселәр (А. Терентьев һ. б.) һәм шулай уҡ бер нисә «йәшерен» буддистар менән осрашҡан, шулай уҡ үҙенең фатихаһын биреп, бер нисәһе менән аралашҡан.

2004 йылғы килеүендә Ҡалмыҡ Республикаһының баш ҡалаһы Элистала ике көн булған.

2009 йылда сит ил эштәре министры Сергей Викторович Лавров Далай-ламаның Рәсәйгә пастырь визиты рөхсәт итеү мөмкин, бының өсөн бер ҡаршылыҡ та юҡ, тип белдерҙе. Шулай ҙа, Далай-лама 2012 йылда сәйәси ғәмәлдәренән арынып, (хәҙер инде ул (һөргөндәге) Үҙәк тибет хакимиәтенең сәйәси етәксеһе түгел), буддизмдың рухи лидеры ролендә раҫланһа ла, РФ Сит ил эштәре министрлығы буддистарҙың уға виза биреү үтенесенә яуапһыҙ ҡалды.

Һуңғы йылдарҙағы наградалары

Йылмайыу ордены.

2001 й. 10 июне	«Ecce Homo» ордены Польша
2005 й. 27 июле	Премия мира земли Гессен Парламент земли Гессен (Висбаден, Германия)
2005 й. 12 авгусы	Премия мира фонда «Манхай» Фонд «Манхай» (Көньяҡ Корея)
2005 й. 25 сентябре	Honoris causa (Почётная докторская степень) Рутгерский университет (Нью-Джерси, АҠШ)
2005 й. 6 ноябре	Премия «Сострадание и вдохновение» Американский Гималайский Фонд (Сан-Франциско, АҠШ)
2006 й. 16 феврале	Премия Бен Гуриона Университет имени Бен-Гуриона в Беэр-Шеве (Израиль)
2006 й. 4 майы	Honoris causa (Почётная докторская степень) Университет Сантьяго (Сантьяго, Чили)
2006 й. 9 сентябре	Почётное гражданство Канады (Канада)
2006 й. 19 сентябре	Honoris causa (Почётная докторская степень) Университет Буффало (Нью-Йорк, АҠШ)
2006 й. 14 октябре	Honoris causa (Почётная докторская степень) в области биологии Третий университет Рима (Рим, Италия)
2006 й. 10 декабре	Орден Белого Лотоса Ҡалмыҡстан
2007 й. 15 сентябре	Золотая медаль Конгресса США АҠШ
2011 й. 18 авгусы	Медаль Honoris causa (Почётного доктора) Тарту университеты Эстония
2012 й. 1 феврале	Тыва Республикаһы ордены Тыва
2012 й. 29 марты	Темплтон премияһы Фонд Темплтона
24 ноября 2013	Медаль гуманитарных заслуг Австрийского Общества Альберта Швейцера
2015 й. 26 октябре	Филадельфийская медаль Свободы Национальный центр конституции (National Constitution Center)

Ҡараштары

Фәнгә ҡарашы

Далай-лама (әгәр ҙә ул конкрет бер кешегә файҙа килтерһә) кешене клонлау тәжрибәһен хуплай, ләкин бындай тәжрибәнең киң таралыуына ҡаршы. Далай-лама компьютер нигеҙендә аңдың мөмкин булыуын кире ҡаҡмай.

Халыҡ-ара проблемалар

1998 йылда Кристофер Хитченс «Аум Синрикё» хәрәкәтенә нигеҙ һалыусы Сёко Асахара Далай-Лама XIV-гә 45 млн рупий (йәки 140 млн иен, йәки 1,2 млн доллар) аҡса биреп, юғары кимәлдә бер нисә осрашыуға лайыҡ була, тип яҙҙы. 2010 йылда «Independent» британ гәзите, ошо фактты телгә алып, Далай-лама «Аум Синрикё» һәм уның лидерын хуплағаны өсөн һәр саҡ үкенеү тойғоһо менән йәшәй, тип яҙҙы. 2018 йылда буддолог, 90-сы йылдарҙа Далай-ламаның шәхси тәржемәсеһе булып эшләгән «Буддизм в России» журналының баш редакторы Терентьев Андрей Анатольевич, «Россия сегодня» мәғлүмәт агентлығына комментарийҙарында Далай-ламаның, Асахара 90-сы йй. Дармсалаға килеп урындағы етем балалар интернатына иғәнә биргәне һәм шуның өсөн Далай-ламанан рәхмәт грамотаһы алғаны хаҡында хәтерләп яҙҙы. Асахараның рухи ҡаҙаныштары тураһында һорау бирелгәс, Далай-лама, Терентьев әйтеүенсә, тәржемәсегә «ҡырын» ҡарап, "уның [Асахараның] рухи ҡаҙаныштары тураһында бер ни белмәүе"н белдергән. Терентьев ни өсөн бындай һорау яңғырауын аңлата: мәскәү метроһында уның ҡулына Аум синрикё листовкаһы килеп эләгә, һәм унда Асахараның Далай-лама менән бергә төшкән фотографияһы, шулай уҡ, йәнәһе, Асахараның ҙур рухи ҡаҙаныштарын раҫлаусы Далай-ламаның дипломы фотокүсермәһе була. Был листовканы лупа ярҙамында тикшергәндән һуң, Терентьев дипломдың ысынында «уның бер ниндәй ҙә рухи ҡаҙаныштары өсөн түгел, ә етем тибет балаларына алдараҡ индерелгән иғәнә өсөн бирелгән рәхмәт хаты» икәнлегенә төшөнә. Бынан тыш, Аум синрикё тәғлимәтенең сығанағына ҡағылып, Терентьев «был буддист һәм христиан терминдары бутҡаһы ғына икәнлеген, һәм тағы нимәлер, әммә буддизмға мөнәсәбәтле түгеллеген» иҫбатлай һәм «„Буддизм России“ журналында беҙ, „Асахараның, йәнәһе, буддизм менән бәйләнгәнлеге йәғни уны буддизм хуплағанлығын раҫлаусы нигеҙ юҡ“ тип, Асахараның эшмәкәрлеген фашлаған материалдар баҫтырҙыҡ».

2015 йылдың декабрендә Далай-лама XIV «Ислам дәүләте» террористик төркөмө менән диалог кәрәклеге тураһында: «Тыңларға, аңларға, нисек булһа ла ихтирам күрһәтер кәрәк. Беҙҙең бүтән юлыбыҙ юҡ» тигән белдереү яһаны.

Далай-лама XIV әҙәбиәттә, кино сәнғәтендә һәм музыкала

• Австрия сәйәхәтсеһе, альпинисы һәм яҙыусыһы Генрих Харрер үҙенең донъяның 53 теленә тәржемә ителгән «Семь лет в Тибете» китабында Далай-лама XIV менән ете йыл аралашыуы тураһында иҫтәлектәрен тасуирлай. 1997 йылда был китап буйынса төп ролде Брэд Питт уйнаған «Тибетта ете йыл» фильмы төшөрөлә .
• 1997 йылда шулай уҡ режиссёр Мартин Скорсезеның «Оскар» премияһының 4 номинацияһына лайыҡ булған «Кундун» фильмы экрандарға сыға.
• Rammstein төркөмө альбомында «Dalai Lama (Flugsangst)» тигән йыр бар — немец теленән «Далай-лама (Осоуҙан ҡурҡыу)» тип тәржемә ителә — йыр Далай-Лама XIV-нең осорға ҡурҡыуын бәйән итә.
• яҙыусы Кристофер Баклиҙың 2012 йылдағы, АҠШ-та супер-ҡорал булдырылыуы һәм юл ыңғай ҡытай махсус хеҙмәттәре Далай-ламаны ағыулауы тураһындағы хәбәр таралыуы, ғөмүмән ҡытай-америка мөнәсәбәттәрен тергеҙеүсе «Они ведь едят щенков, правда?» романы.
• Дэвид Мичиҙың «Кошка Далай-Ламы» китабында Нью-Дели төпкөлөндә бесәй балаһын ҡотҡарыу һәм уның Далай-Ламаның яратҡан йорт йәнлегенә әйләнеп йәшәүе тураһында тарих. «Кошка Далай-Ламы» әҫәренең фабулаһы уйлап сығарылһа ла, Далай-Лама XIV, әҫәрҙең ҡатнашыусыһы булғанлыҡтан, уның көнкүреше, тормошо һүрәтләнә.

Библиография

Инглиз телендә библиография

• «My Land and My People», Potala Publications, New York, 1962
• «The Opening of the Wisdom Eye», The Theosophical Publishing House, Illinois, 1966
• «The Buddhism of Tibet and the Key to the Middle Way» — translated by Jeffrey Hopkins and Lati Rinpoche, Wisdom Publication, London, 1975
• «Universal Responsibility and the Good Heart», Library of Tibetan Works and Archives, Dharamsala, 1977
• «Advice from Buddha Shakyamuni», Library of Tibetan Works & Archives, Dharamsala, 1982
• «Collected Statements, Interviews & Articles», Department of Information & International Relations, Dharamsala, 1982
• «Four Essential Buddhist Commentaries», Library of Tibetan Works and Archives, Dharamsala, 1982
• «Kindness, Clarity and Insight», translated and edited by Jeffery Hopkins, Snow Lion Publications, Ithaca, 1984
• «Kalachakra Tantra Rite of Initiation», by H.H. the Dalai Lama and Jeffrey Hopkins, Wisdom Publication, Boston, 1985
• «Opening the Eye of New Awareness», translated by Donald S. Lopez with Jeffrey Hopkins, Wisdom Publication, London, 1985
• «The Bodhgaya Interviews», edited by Jose Ignacio Cabezon, Snow Lion Publications, Ithaca, New York, 1988
• «The Dalai Lama at Harvard», translated and edited by Jeffery Hopkins, Snow Lion Publications, Ithaca, 1988
• «Transcendent Wisdom», translated, edited & annotated by B. Alan Wallace, Snow Lion Publications, Ithaca, 1988
• «The Union of Bliss & Emptiness», translated by Dr. Thupten Jinpa, Snow Lion Publications, Ithaca, 1988
• «Ocean Of Wisdom», Clear Light Publications, New Mexico, 1989
• «The Global Community & the Need for Universal Responsibility», Wisdom Publications, Boston, 1990
• «The Meaning of Life», translated by Jeffrey Hopkins, Snow Lion Publications, Ithaca, 1990
• «My Tibet», by H.H. the Dalai Lama & Galen Rowell, University of California Press, 1990
• «The Nobel Peace Prize and the Dalai Lama», compiled & edited by Sidney Piburn, Snow Lion Publications, Ithaca, 1990
• «Policy of Kindness», compiled and edited by Sidney Piburn, Snow Lion Publications, Ithaca, 1990
• «The Meaning of Life from a Buddhist Perspective», translated and edited by Jeffrey Hopkins, Wisdom Publications, Boston, 1993
• «Mind Science — An East — West Dialogue» — by H.H. the Dalai Lama with Herbert Benson, Robert A. Thurman, Howard E. Gardner, Daniel Goleman, Wisdom Publications, USA, 1991
• «Path to Bliss», Snow Lion Publications, Ithaca, 1991
• «Freedom in Exile», Harper Collins, New York, 1991
• «Words of Truth», Wisdom Publications, Boston, 1993
• «A Flash of Lightning in the Dark of Night», Shambala Publications, Boston, 1994
• «Awakening the Mind, Lightening the Heart», edited by John Avedon & Donald S. Lopez, Harper Collins, 1995
• «Commentary on the Thirty Seven Practices of a Bodhisattva», translated by Acharya Nyima Tsering, edited by Vyvyan Cayley and Mike Gilmore, Library of Tibetan Works and Archives, Dharamsala, 1995
• «Dialogues on Universal Responsibility & Education», Library of Tibetan Works and Archives, Dharamsala, 1995
• «Dimensions of Spirituality», Snow Lion Publication, Ithaca, 1995
• «Essential Teachings», 1995
• «His Holiness the Dalai Lama Speeches Statements Articles Interviews from 1987 to June 1995», Department of Information and International Relations, Dharamsala, 1995
• «The Path to Enlightenment», translated & edited by Glenn H. Mullin, Snow Lion Publications, Ithaca, 1995
• «The Power of Compassion», Harper Collins, India, 1995
• «The Spirit of Tibet: Universal Heritage — Selected Speeches and Writings», edited by A.A. Shiromany, Tibetan Parliamentary and Policy Research Center, New Delhi, 1995
• «Violence & Compassion/Power of Buddhism», by H.H. the Dalai Lama with Jean Claude Carriere, Doubleday, New York, 1995
• «Yoga Tantra Paths to Magical Seats», by H.H. the Dalai Lama, Dzong-ka-ba and Jeffery Hopkins, Snow Lion Publication, Ithaca, 1995
• «The Way to Freedom», edited by John Avedon & Donald S. Lopez, Harper Collins, New Delhi, 1995
• «The World of Tibetan Buddhism», translated, edited and annotated by Dr. Thupten Jinpa, Wisdom Publications, Boston, 1995
• «Beyond Dogma», Souvenir Press Ltd., London, 1996
• «The Good Heart — A Buddhist Perspective on the Teachings of Jesus», Wisdom Publications, Boston, 1996
• «The Gelug/Kagyu Tradition of Mahamudra» — by H.H. the Dalai Lama & Alexander Berzin, Snow Lion Publications, Ithaca, 1997
• «Healing Anger: The Power of Patience from a Buddhist Perspective», translated by Dr. Thupten Jinpa, Snow Lion Publications, Ithaca, 1997
• «The Heart of Compassion», Published by Foundation for Universal Responsibility, Delhi, India, 1997
• «The Joy of Living and Dying in Peace», edited by John Avedon & Donald S. Lopez, Harper Collins, New Delhi, 1997
• «Love, Kindness and Universal Responsibility», Paljor Publications, New Delhi, 1997
• «Sleeping, Dreaming and Dying», edited and narrated by Francisco Varela, Wisdom Publications, Boston, 1997
• «The Art of Happiness», by H.H. the Dalai Lama & Howard C. Cutler, Riverhead Books, New York, 1998
• «The Four Noble Truths», translated by Dr. Thupten Jinpa, edited by Dominique Side & Dr. Thupten Jinpa, Thorsons, London, 1998
• «The Path to Tranquillity. Daily Meditations», compiled and edited by Renuka Singh, Penguin Books, New Delhi, 1998
• «The Political Philosophy of His Holiness the Dalai Lama-Selected Speeches and Writings», edited by A.A. Shiromany, Tibetan Parliamentary and Policy Research Center, New Delhi, 1998
• «Ancient Wisdom, Modern World — Ethics for a New Millennium», Little Brown and Company, London, 1999
• «Consciousness at the Crossroads — Conversations with the Dalai Lama on Brain Science and Buddhism», Snow Lion Publications, Ithaca, 1999
• «The Heart of the Buddha’s Path», translated by Dr. Thupten Jinpa, edited by Dominique Side & Dr. Thupten Jinpa, Thorsons, London, 1999
• «The Little Book of Buddhism», compiled and edited by Renuka Singh, Penguin Books, New Delhi, 1999
• «Training the Mind», Wisdom Publications, Boston, 1999
• «The Dalai Lama’s Book of Transformation», Thorson Publications, London, 2000
• «A Simple Path», Thorson Publications, London, 2000
• «Transforming the Mind», translated by Dr. Thupten Jinpa, edited by Dominique Side & Dr. Thupten Jinpa, Thorsons, London, 2000
• «An Open Heart», edited by Nicholas Vreeland, Little Brown and Company, New York, 2001
• «Stages of Meditation», translated by Geshe Lobsang Jordhen, Lobsang Choephel Ganchenpa and Jeremy Russell, Snow Lion, Ithaca, 2001
• «Advice on Dying», translated and edited by Jeffrey Hopkins, Random House, London, 2002
• «Essence of the Heart Sutra», Wisdom Publications, Boston, 2002
• «How to Practice», translated and edited by Jeffrey Hopkins, Simon & Schuster, New York, 2002
• «Illuminating the Path to Enlightenment», Thubten Dhargye Ling, Long Beach, 2002
• «The Compassionate Life», Wisdom Publications, Boston, 2003
• «Warm Heart Open Mind», the Dalai Lama Trust NZ, 2003
• «365 Dalai Lama Daily Advice from the Heart», edited by Mathieu Ricard, Element, London, 2003
• «Many Ways to Nirvana», Penguin Books, India, 2004
• The New Physics and Cosmology: Dialogues with the Dalai Lama / Edited and narrated by Arthur Zajonc with the assistance of Zara Houshmand. — 1st Edition. — Oxford University Press, 2004. — 264 p. — (The Mind and Life Series). — ISBN 978-0-19-515994-3.
• «The Wisdom of Forgiveness», by H.H. the Dalai Lama and Victor Chan, Riverhead Books, New York, 2004
• «The Universe in a Single Atom — The Convergence of Science and Spirituality», Morgan Road Books, New York, 2005

Рус телендә библиография

• Далай-лама XIV. Моя земля и мой народ. — 1962.
• Далай-лама XIV. Буддизм Тибета. — 1990. Ҡалып:Архивировано
• Далай-лама XIV. Свобода в изгнании. — 1992.
• Далай-лама XIV. Политика доброты. Сборник. — 1996.
• Далай-Лама XIV. Мир тибетского буддизма. — СПб: Нартанг, 1996. — 226 с.
• Далай-лама XIV. Искусство быть счастливым. — 1999., в соавторстве с доктором Говардом К. Катлером
• Далай-лама XIV. Этика для нового тысячелетия. — 2001.
• Далай-лама XIV. Гарвардские лекции. — 2003.
• Далай-лама XIV. Сострадательная жизнь. Путь к жизни, полной смысла. — 2003/2004.
• Далай-лама XIV. Открытое сердце. — 2004.
• Далай-лама XIV. Сила сострадания. — М.: Открытый мир, 2005. — 192 с. — (Самадхи). — 4000 экз. — ISBN 5-9743-0033-5.
• Далай-лама XIV. Благое сердце. Беседы с Далай-ламой об учении Иисуса. — 2006.
• Далай-лама XIV. Комментарий на 37 Практик бодхисаттвы. — М.: Открытый мир, 2006. — 240 с. — (Самадхи). — 3000 экз. — ISBN 5-9743-0053-X.
• Далай-лама XIV. Доброта, ясность и постижение сути. — М.: Открытый мир, 1993/2007. — 448 с. — (Самадхи). — 3000 экз. — ISBN 978-5-9743-0035-1.
• Далай-лама о Дзогчене. Учения Пути великого совершенства. — М: Цасум Линг & Институт Общегуманитарных Исследований, 2002. — 272 с. — ISBN 5882300142.
• Далай-лама XIV. Как дарить любовь. — М.: Открытый мир, 2007. — 208 с. — (Самадхи). — 3000 экз. — ISBN 978-5-9743-0061-5.
• Далай-лама XIV. Фонарь, освещающий Путь. Наставления великих учителей тибетского буддизма. — М.: Открытый мир, 2007. — 304 с. — (Самадхи). — 3000 экз. — ISBN 978-5-9743-0091-2.
• Далай-лама XIV. Махамудра традиции Гелуг-Кагью. — М.: Открытый мир, 2005/2009. — 460 с. — (Самадхи). — 3000 экз. — ISBN 978-5-9743-0126-1.
• Далай-лама, София Стрил-Ревер (сост.). Моя духовная биография. — М.: Деком, 2010. — 208 с. — ISBN 978-5-89533-223-8.
• Маянк Чхайя «Далай-лама. Человек, монах, мистик». Биография, написанная с официального разрешения Далай-ламы. Пер. с англ. (издание 2007). Рус. издание — 2009.
• Его Святейшество Далай Лама 14 и Пол Экман. Мудрость Востока и Запада. Серия: Сам себе психолог. Издательство: Питер, 2011 г.
• Далай-лама XIV. Ступени созерцания. Комментарий к трактату Камалашилы «Бхаванакрама». — М.: Фонд «Сохраним Тибет», 2016. — 200 с. — (Наланда). — ISBN 978-5-905792-21-2.

Әҙәбиәт

• Гоулман Д. Сила добра: Далай-лама о том, как сделать свою жизнь и мир лучше = A Force for Good: The Dalai Lama's Vision for Our World. — М.: Альпина Паблишер, 2016. — 293 с. — 2000 экз. — ISBN 978-5-9614-5941-8.
• Далай-лама XIV / Терентьев А. А. // Григорьев — Динамика. — М. : Большая российская энциклопедия, 2007. — С. 251. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.]; vol. 2004—2017, вып. 8). — ISBN 978-5-85270-338-5.

Һылтанмалар

• Официальный сайт, русскоязычная версия официального сайта
• Раздел, посвящённый Далай-ламе XIV, на сайте Центра тибетской культуры и информации в России
• Далай-лама XIV — Лентапедияла мәҡәлә. 2012 йыл.
• Сохраним Тибет — Культура, политика, традиция, буддизм.
• Страница лауреатов Нобелевской премии мира 1989 года
• Фонд Далай-ламы
• Далай-лама выступил против христианских миссионеров в Монголии 2020 йыл 8 август архивланған.
• Жизнеописание всех Далай-лам
• Интервью с Далай-лама XIV, в «RuNewsweek», автор Леонид Рагозин
• Книга Кристофер Бакли «Они ведь едят щенков, правда?»