Википедия

Вологда кремле

Вологда кремле (Ҡала, Насон-ҡала) — Вологданың үҙәк өлөшөндә тарихи-архитектура ансамбле, уға 1567 йылда батша Иван Грозный әмере буйынса ҡәлғә булараҡ нигеҙ һалына һәм XVI—XVII быуаттарҙа оборона нығытмалары ролен үтәй. 1820 йылдарға кремль стеналары һәм башнялары һүтеп алына. Әлеге ваҡытта Вологда кремле тип Иван Грозный ҡәлғәһе эсендәге XVII быуат Архиерей ихатаһының нығытылған комплексын атайҙар

Вологда кремле
Рәсем
Дәүләт  Рәсәй
Административ-территориаль берәмек Вологда
Входит в состав списка памятников культурного наследия Культурное наследие России/Вологодская область/Вологда[d]
Мираҫ статусы объект культурного наследия России федерального значения[d][1]
Указания, как добраться улица Сергея Орлова, 15
Карта
 Вологда кремле Викимилектә

XVI быуатта Кремль

үҙгәртергә

Вологданың таш ҡәлғәһе 1566 йылдың 28 апрелендә изге апостолдар Иасон һәм Сосипатр көнөндә Иван IV (Грозный) бойороғо буйынса төҙөлә башлай. Был ваҡиға һуңынан ҡәлғәгә Насон-ҡала тигән башҡа атаманы бирә. Эштәр менән идара итеү өсөн инглиз инженеры Хемфри Локк саҡырыла[2], башға сығанаҡтар буйынса рус инженеры Размысл Петров[3]. Батша бында үҙ резиденцияһын булдырырға ниәтләй. Кремль биләмәһе төньяҡтан Вологда йылғаһы менән сикләнә, көньяҡ-көнсығыштан йырын — хәҙерге Золотуха йылғаһы ҡаҙылған, көньяҡта сиге хәҙерге Октябрь урамы буйлап үтә, унда шулай уҡ соҡор ҡаҙылған, көнбайышта сиге хәҙерге Ленинград урамы буйлап үтә, унда соҡор ҡаҙылған һәм ер валдары өйөлгән. Соҡорҙарға һыу Содима йылғаһынан бирелә, уның йүнәлеше үҙгәргән тип фаразлана[4]. Кремль ҡоролмаларын төҙөү 1571 йылда батшаның Вологданан көтөлмәгән китеүенән һуң туҡтатыла. Был ваҡытҡа көньяҡ-көнсығыш яғында туғыҙ манараһы менән таш диуар, улар араһында көньяҡ-көнбайыш мөйөшөндә һайғауҙар менән ике манараһы төҙөлә. Эсендә таш собор ҡорамы — София соборы һәм Иоаким һәм Анна сиркәүе менән ағастан батша һарайы төҙөлә[5]. Батша киткәс, төҙөлөп бөтмәгән стеналар урынында 21 сатырлы манара менән (башҡа мәғлүмәттәр буйынса 23) баструк ҡуйыла. Көньяҡ-көнсығыштан стенаһы тулыһынса таштан һәм төньяҡ-көнбайыштан өлөшләтә була. Төҙөлөп бөтмәгән кремль шулай ҙа үҙенең күләме менән таң ҡалдыра. 1575—1576 йылдарҙа Төньяҡта һәм башлыса Вологдала булған немец авантюрисы Г. Штаден былай тип хәбәр итә:

«ҡала ҡоролманан төҙөлә башлаған; стенаның яртыһы таштан, яртыһы — ағастан. Бында таш палаталар төҙөлгән; уларҙа алтын һәм көмөш аҡсалар, затлы әйберҙәр һәм кеш тиреләре ята, Бында күптән түгел Мәскәүҙә ҡойолған яҡынса 300 дана пушка... Опричнина ваҡытында был ҡалала 500 атыусы һаҡта торған»[5].

XVII быуатта Кремль

үҙгәртергә

1612 йылдың 22 сентябрендә поляк һәм литва һөжүменән һуң стеналарының һәм башняларының бер өлөшө яна. 1632 йылдарҙа баструк яңы ағас стеналар менән яңыртыла.

1657 йылда батша Алексей Михайлович ваҡытында көнсығыш таш манараларҙа таш ағас өҫтәре киҫелә, ә улар араһына — ағас диуарҙары. Көньяҡ стенаһы яңынан төҙөлә. Обухов һәм Порохов мөйөш таш манаралары араһында өс ағас манара төҙөлә, уларҙан уртансыһы, Борисоглебская, — үтеп йөрөмәле, ике ситтәгеһе — тотош. Көнбайыш стенаһы мөйөштә ике манараһы бар: мөйөштә таш диуар һәм башняһы башня дары йылға вологда йылғаһының уң ярына көньяҡ ағасы. Дүрт манара булып ятҡан, улар араһында: береһе-таш, ҡаралты XVI быуатта, яңы килгән яңы өс һәм төҙөлөш ағастары, ағас.

Төньяҡ диуарҙарын араһында ағас башнялар биш мөйөш бар, уларҙың береһе Софейская-проходная. Манаралы ағас стена араһында барҙы. 11 башнялар, таш стеналары булған ҡәлғә XVI быуат сатырлы ағас төҙөлөш алып XVII быуат башняһы һәм ағас 12, яңынан төҙөлә[3].

Вологда кремле башнялары XVII быуатта:

 
Хәҙерге урам селтәрендә Вологда кремле һыҙма планы. Н.Фалин реконструкцияһы. Төньяҡ өлөшөндә Архиерей йорто һәм София соборыурынлашҡан
  • Вознесенский,
  • Глухая,
  • Спасская проездная (Никольский ҡапҡалары менән),
  • Глухая,
  • Пятницкая проездная (Пятницкий ҡапҡалары менән),
  • Глухая,
  • Благовещенская проездная (Благовещен ҡапҡалары менән),
  • Глухая,
  • Обуховская,
  • Глухая,
  • Борисоглебская проездная (Борисоглебский ҡапҡалары менән),
  • Власьевская,
  • Пречистенская (Пороховая),
  • Глухая,
  • Прилуцкпая,
  • Ильинский монастыры ҡаршыһында башня,
  • Ильинский (Ильинский ҡапҡалары менән),
  • Наугольная Ильинская,
  • Преображенская,
  • «Софейская» («Софейский» ҡапҡалары менән),
  • Рождественская,
  • Соловецкая,
  • Вознесенская (Вознесенский ҡапҡалары менән)

Кремлдә эсендә планлаштырыу һәм төҙөү. Кремль эсендә урамдарҙы планлаштырыу төп юлдарҙың йүнәлеше менән билдәләнә: Спас ҡапҡаларынан София соборына һәм Ильинский ҡапҡаларына тиклем, Пятницкий ҡапҡаларынан Пятницкий сиркәүенә тиклем, Благовещенский ҡапҡаларынан Благовещенский сиркәүенә тиклем һәм артабан көнбайыш стенаға тиклем. Төп магистралдәр араһында торлаҡ урамдар һәм юлдар төҙөлә. Кремлдең үҙәк майҙаны булып Собор майҙаны, хәҙер Кремль майҙаны була. Унда София соборы, архиерей палаталары һәм батша һарайы урынлаша.

Золотуха йылғаһы яры барған буйлап Көнсығыш стенаһы буйында, кремль эсендә дәүләт хеҙмәттәре урынлашҡан: йыйылыу өйө, дьяк бүлмәһе, соландар (воевода канцелярияһы); уның ҡаршыһында яҙыу өйө, унда майҙан подъячийҙары ултырышы булған. Ошонда уҡ ике өйҙән торған төрмә урынлашҡан. Уларҙың арт яғында һигеҙ батша амбары торған, унда өйәҙ халҡынан һалым рәүешендә йыйылған иген һаҡланған. Пятницкий ҡапҡаларынан көньяҡтараҡ тотош таш башня ҡаршыһында соландары менән өй урынлашҡан, унда енәйәт эшен тикшереүсе старосталар ултырыштары булған. Уның эргәһендә төрмә ихатаһы урынлашҡан. Шунда уҡ ҡаҙна өйө урынлашҡан, унда финанс эштәрен башҡарғандар, таможня йорто торған, унда батша пошлиналары йыйылған. Пятницкий һәм Спас башнялары араһында Сауҙа майҙаны урынлашҡан. Унда 1627 йылда ун бер сауҙа рәте, ә 1711 йылда инде егерме ике сауҙа рәте булған. Ҡалала бөтә рәттәр ҙә һыймаған, шуға күрә уларҙы Золотуха йылғаһы яры буйында төҙөй башлағандар. Рәттәр тауар төрөнә ҡарап аталған: ҡаласлы, перәникле, итле, тоҙло, балыҡлы, ҡыҡтартмалы, май шәмле, көршәкле, буҫтаулы, аҫтарлыҡлы һәм башҡалар. Һәр рәттә бер нисә кибет булған. Май шәмлелә, мәҫәлән, 109 кибет булған.

Спас һәм Вологда мөйөш башнялары араһында Сауҙа йорто урынлаша. 1627 йылда ул оҙонлоғо 98 метр, киңлеге 92 метр биләгән ер участкаһын биләй. Ихатала Петр һәм Павел сиркәүе була һәм бер стенаға киҫелгән һәм өй аҫтарында бер ҡыйыҡ аҫтына ҡуйылған ғали йәнәптәре амбарҙары торған, өҫкө ҡатында яндауырҙар менән уратып алынған галерея булған. Бында уҡ бүлмәләр менән ике ҡунаҡ өйө урынлашҡан, уларҙа ҡаҙна тауарҙарын һатыу менән хәбәрҙар булған заттар йәшәгән. Сауҙа йорто биналары ҡаҙна тауарҙарын һаҡлау һәм һатыу өсөн генә түгел, шулай уҡ сит ҡалаларҙан һәм сит илдәрҙән килгән сауҙагәрҙәргә арендаға биреү өсөн дә тәғәйенләнгән. Кремлдең Ильинский ҡапҡаларынан Троицкая урамы (хәҙер Бурмагиндар урамы) буйлап Кириллов-Белоозероға ҙур юл киткән[3].

Кремль XVII быуаттың икенсе яртыһында — XIX быуат башында

үҙгәртергә

1657 йылғы исемлектә төньяҡ һәм көнбайыш яҡтан ағас диуарҙар инде юҡ тип билдәләнә. Таш башнялар һәм диуарҙар ныҡ емерелгән. Был ваҡытҡа ҡәлғә инде үҙенең әһәмиәтен юғалта. Таштарҙы, кирбестәрҙе сиркәү һәм граждандар биналарын төҙөү өсөн ҡулланалар. Вологда йылғаһы ташҡынынан һуң 1670 йылда, яҙғы һыуҙар ҡәлғәнең Һыу ҡапҡаларынан алып Ильин йырынына тиклем тупраҡ валын йырғандан һуң ҡәлғә башҡа тергеҙелмәй. 1780 йылда таш башняларҙың бер өлөшө әле була. Әммә 1822 — 1823 йылдарҙа генерал-губернатор Брусиловваҡытында бульварҙарҙы төҙөгәндә Вологда кремленең һуңғы башняһы — Дары башняһы һүтелә. Хәҙерге Октябрьский һәм Ленинград урамдарындағы йырындар күмелә.

Вологданың 1780 йылғы беренсе генераль планы кремлдең һаҡланып ҡалған таш диуарҙарында нигеҙләнгән. Уның территорияһы композицион үҙәк тип ҡабул ителә. Унан радиаль урамдар — нурҙар таралған: Үҙәк — Пятницкая урамы София соборынан башлана, Көнсығыш радиаль урамы Собор майҙанынан Оло Благовещен урамы (хәҙерге Батюшков урамы) һәм Глинковский яры урамы буйлап бара (Тыныслыҡ урамы). Петербург (Ленинград урамы) урамы көнбайыш радиаль урамы булырға тейеш булған.

Кремль XX—XXI быуатта

үҙгәртергә
 
Вологданың хәҙерге картаһында Ҡала биләмәһе

Кремле биләмәһе XX—XXI быуаттарҙа — Вологданың тарихи һәм сауҙа үҙәге, һирәк ҡулланышлы Ҡала исемен йөрөтә (Насон — ҡала). Оборона ҡоролмалары эҙҙәрен хәҙер соҡорҙар — ВРЗ паркы быуалары һәм Золотуха йылғаһы, ВРЗ паркында вал һәм Тыныслыҡ урамында сауҙа рәттәре фундаменттары рәүешендә күрергә мөмкин[4].

2011 йылда Вологда археологтары Пречистенская һәм Таш манаралар булырға тейеш булған территорияла ҡаҙыу эштәре алып бара. Яҡын арала табылған ҡәлғә ҡомартҡыларҙың федераль реестрына индерелә. Ҡаҙыуҙар ваҡытында табылған артефакттар 2013 йылдан Вологда тарихи-архитектура музей-ҡурсаулығында күрһәтелеү күҙ уңында тотола[6].

Әлеге мәлдә Вологда кремле реставрация талап итә. Музей-ҡурсаулыҡ директоры Юлия Евсеева баһаһы буйынса, эш хаҡы 2 млрд һум самаһы тәшкил итәсәк[7].

Кремлдең төп ҡомартҡылары

үҙгәртергә

Кремль территорияһында хәҙерге ҡомартҡылар һаҡланып ҡалған: София соборы, Архиерей ихатаһы комплексы, XVI быуатта үҙаллы һарай ҡорамы булған, төкәтмәһе менән Иоаким һәм Анна сиркәүе урынында төҙөлгән XVIII быуат Покров сиркәүе.

Манара һәм София соборы

үҙгәртергә

София соборы 1568—1570 йылдарҙа Иван Грозный бойороғо буйынса Кремлдең төп ғибәҙәтхана бинаһы булараҡ төҙөлә. 1686—1688 йылда Дмитрий Плеханов артеле тарафынан биҙәлә. 1923 йылда соборҙа ғибәҙәттәр туҡтай һәм ошо ваҡыттан алып София соборы музей булараҡ эшләй (Вологда дәүләт тарихи-архитектура һәм һынлы сәнғәт музейы-ҡурсаулығы).

Архиерей ихатаһы

үҙгәртергә

Ҡоролмалар комплексы, Вологда епископтарының резиденцияһы 1580 йылда кремль эсенә София соборына күсерелә. Таш стеналары һәм Архиерей ихатаһының төп биналары XVII—XVIII быуаттарҙа төҙөлә. Хәҙерге ваҡытта Архиерей ихатаһы «Вологда кремле» исеме аҫтында нығынған

Архиерей йортонда Вологда музей-ҡурсаулығының төп экспозициялары урынлашҡан

Иҫкәрмәләр

үҙгәртергә
  1. ↑ Постановление Совета Министров РСФСР № 1327 от 30.08.1960
  2. ↑ Вологда в минувшем тысячелетии 2009 йыл 30 август архивланған.. Очерки истории города — Вологда, 2006
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 В.Соколов. История строительства и благоустройства города, 1977
  4. ↑ 4,0 4,1 И. Ф. Никитинский Вологодский кремль Ивана Грозного Русская культура на рубеже веков: Русское поселение как социокультурный феномен. Сборник статей /Гл. ред. Г. В. Судаков. — Вологда: Книжное наследие, 2002
  5. ↑ 5,0 5,1 Бочаров Г. Н., Выголов П. В., Вологда. Кириллов. Ферапонтово. Белозерск, 1977
  6. ↑ Вологодские археологи нашли каменную крепость времен Ивана Грозного 2012 йыл 9 ноябрь архивланған.
  7. ↑ Специалисты оценили затраты на реставрацию Вологодского кремля в 2 млрд рублей. ТАСС. Дата обращения: 10 август 2019.

Шулай уҡ ҡарағыҙ

үҙгәртергә
  • Архиерейский двор (Вологда)
  • Вологда
  • Вологодский государственный музей-заповедник
  • Кремлёвская площадь (Вологда)
  • Софийский собор (Вологда)
«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Вологда_кремле&oldid=1241947» битенән алынған