Бөйөк Британияның Консерватив фирҡәһе
Бөйөк Британияның консерватив фирҡәһе (ингл. The Conservative and Unionist Party), рәсми булмаған тарихи атамаһы — тори (ингл. tory) — Бөйөк Британияла консерватизм һәм британия юнионизмы яҡлыларҙы берләштергән уң-үҙәк сәйәси фирҡә. 2020 йылда Общиналар палатаһында күпселекте тәшкил иткән фирҡә булып тора (650 урындың 365-е уларҙа) һәм Консерватив фирҡә лидеры, премьер-министр Борис Джонсон етәкселегендәге хөкүмәтте ойоштора.
.svg){kind=small}
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.JPG)
_(cropped).jpg)
Консерватив фирҡәгә 1834 йылда нигеҙ һалына, һәм ул — XIX быуатта Либераль фирҡә менән бергә Британияның алдынғы фирҡәләренең береһе. 1912 йылда, Либераль юнионистар фирҡәһе менән ҡушылғандан һуң, фирҡә үҙенең исемен Консерватив һәм юнионистар фирҡәһе тип үҙгәртә. Әммә ғәмәлдә был атама бөтөнләй ҡулланылмай, ҡағиҙә булараҡ, Консерватив фирҡә атамаһы ҡулланыла.
1920-се йылдарҙа Либераль фирҡә һайлауҙа һайлаусылары тауыштарын юғалта һәм Консерватив фирҡәнең конкуренты була башлай, шуға ул Лейбористар фирҡәһенә әйләнә.
Консерватив фирҡә ҡуйған премьер-министрҙар ХХ быуатта 57 йыл буйы хөкүмәткә етәкселек итә. Улар араһында түбәндәгеләрҙе атап үтергә мөмкин: Уинстон Черчилль (1940—1945, 1951—1955) һәм Маргарет Тэтчер (1979—1990). Тэтчер етәкселеге ваҡытында киң иҡтисади либералләштереү үткәрелә, ә фирҡә, ҡалған алдынғы өс фирҡә араһында, иң Евроскептик фирҡә тип таныла. Фирҡә 2010 йыл һайлауҙары йомғаҡтары буйынса хөкүмәткә кире ҡайта.
2014 йылдағы һайлауҙар йомғаҡтары буйынса фирҡә Европа парламентында ҙурлығы буйынса Британия фирҡәләре араһында өсөнсө урында тора, 19 урын)[7], улар Европа консерваторҙары һәм реформистары (ECR) фракцияһына ҡарай, шулай уҡ был төркөмгә Германия өсөн альтернатива, поляктарҙың Хоҡуҡ һәм ғәҙеллек, Дания халыҡ фирҡәһе һәм Ысын финдар фирҡәләре инә. Фирҡә шулай уҡ Европа консерваторҙары һәм реформистары (AECR) альянсы, Европа кимәлендәге фирҡә ағзаһы булып тора.
Фирҡә ҙурлығы буйынса Шотландия Парламентында өсөнсө һәм Уэльстың Милли ассамблеяһында икенсе урын биләй. Улар Төньяҡ Ирландияның биш фирҡәле Министрҙар кабинетын ойошторғанда Ольстер консерваторҙары һәм юнионистары (UUP) альянсы сиктәрендә Ольстер консерваторҙары һәм юнионистары фирҡәһенең (UUP) союздаштары була. Был берекмә 2012 йылда Төньяҡ Ирландия консерваторҙары фирҡәһен ойоштороу менән тамамлана, был фирҡә, Уэлс Консерватив фирҡәһе һәм Шотландия Косерватив фирҡәһе кеүек үк, автономияға эйә була.
1670-се йылдарҙа үҙ тарихын башлаған, ғәмәлдәге фирҡәләр араһында иң өлкән һәм донъя кимәлендә оло абруй менән файҙаланған уртаса-уң сәйәси ойошма булып тора.
Хәҙерге ваҡытта фирҡә лидеры (2019 йылдың июленән) — премьер-министр Борис Джонсон. Уға тиклем XXI быуатта партияға Тереза Мэй (2016—2019), Майкл Говард (Ике өс мең-2005), Иан Дункан Смит (Ике меңдән бер-2003) һәм Уильям Хейг (Бер мең туғыҙ йөҙ туҡһан ете-2001) етәкселек итә.
Партияның рәсми төҫө — күк һәм йәшел. Хәҙерге ваҡытта фирҡәнең рәсми гимны юҡ, әммә был сифатта йыш ҡына «Glory Hope of and Land» (муз. Э. Элг, һүҙҙәре А. Бенсон) йыры башҡарыла.
Тарихтың башы үҙгәртергә
Тори фирҡәһе абсолютизм яҡлылар төркөмө булараҡ барлыҡҡа килә.
XVIII быуат үҙгәртергә
1720-се йылдарҙан алып тори фирҡәһе лидерҙары, яңы тарихи шарттарҙы иҫәпкә алып, фирҡәне үҙгәртә. Уға социаль-фәлсәфәүи, идея-дини, сәйәси (1688 йылдағы «Данлы революция» принциптарын аристократия мәнфәғәтендә интерпретатициялап), шулай уҡ тактик һәм ойоштороу нигеҙҙәре өҫтәлә. Һөҙөмтәлә ториҙар Англияның ике фирҡәле системаһында алдынғы урынды ала. XVIII быуат уртаһында тори тулыһынса фирҡә булараҡ формалаша һәм ер биләүсе артистократия, англикан руханиҙарының юғары ҡатламы, ваҡ һәм урта дворянлыҡ һәм ваҡ буржуазияның бер өлөшөнөң ихтыяждарын ҡәнәғәтләндереүсе партияға әйләнә. 1780-се йылдарҙан алып 1830 йылға тиклем тори даими рәүештә власты үҙ ҡулында тота. Халыҡ массаларына ҡаршы репрессияларҙы ғәмәлгә ашырып һәм халыҡ-ара ареналағы революцион хәрәкәткә ҡаршы тороп, тори бер юлы уртаса буржуаз реформалар юлына баҫырға мәжбүр була, әммә парламетты реформалау ынтылыштарына ҡаршы торорға тырыша. XVIII быуат аҙағында «яңы ториҙар» (У. Кесе Питт, Э. Бёрк һ. б.) фирҡәне тәрән социаль-иҡтисади һәм сәйәси үҙгәрештәр һәм ҡыйралыштар шарттарында хакимлыҡ итеүсе синыфтар мөхитендә ваҡытлыса гегемонияны тәьмин итә алған көскә әйләндерә.
XIX быуаттың беренсе яртыһы үҙгәртергә
1815 йылдағы Икмәк закондары һәм Каслри хөкүмәтен репрессиялау ториҙарҙың йоғонтоһон ҡаҡшата. Был шарттарҙа фирҡәнең либераль ҡанаты (Джордж Каннинг, Роберт Пиль һ. б.) сәнәғәт буржуазияһы менән компромисс эҙләэҙләргә тырышыуы, үҙ сиратында, ториҙар араһында эске ҡаршылыҡтарҙың киҫкенләшеүенә килтерә. Парламентҡа сәнәғәт буржуазияһы вәкилдәренә юл асҡан 1832 йылдағы парламент реформаһы ториҙарҙың сәйәси позицияһына етди зыян килтерә.
XIX быуаттың икенсе яртыһы — XX быуаттың башы үҙгәртергә
XIX быуат уртаһында тори фирҡәһе нигеҙендә Бөйөк Британияның Консерватив фирҡәһе барлыҡҡа килә, рәсми булмаған исеме «тори». «Консерваторҙар» атамаһы 1830-сы йылдарҙа ҡулланыла башлай. Б. Дизраэли (ториҙар, һуңынан 1846—1881 йылдарҙа консерваторҙар лидеры һәм 1868 һәм 1874 —1880 йылдарҙа премьер-министр) фирҡәне ойошторуҙа ҙур роль уйнай. 1870—1880 йылдарҙа Либераль фирҡәнән киткән колониаль-банк һәм эре сәнәғәт буржуазияһы даирәһе Консерватив фирҡәгә йөҙ бора башлай. Әкренләп Консерватив фирҡә инглиз монополиистик капиталының төп фирҡәһенә әүерелә.
Консерватив доктринаны төҙөүҙә Дж. Чемберлен ҙур роль уйнай. 1885—1886, 1886—1892, 1895—1902, 1902—1905 йылдарҙа консерваторҙар власты үҙ ҡулдарынан ысҡындырмай (фирҡә лидерҙары: 1881—1902 йылдар — Роберт Солсбери, 1902—1911 йылдар — Артур Бальфур).
Беренсе донъя һуғышынан алып 1970-се йылдарға тиклем үҙгәртергә
Маргарет Тэтчер дәүере үҙгәртергә
Хәҙерге заманда үҙгәртергә
Ториға ҡаршы тороусыларҙың береһе — Тони Блэр дәүерендә — консерватив фирҡәнең программаһына бер ни тиклем үҙгәрештәр индерелә, ҡайһы берәүҙәрҙең фекеренсә, фирҡә уртаса социал-либерализмға яҡыная, әммә фирҡә үҙе был фекерҙе кире ҡаҡһа ла уның лидеры Дэвид Кэмерон яҡлылар үҙҙәрен консерватив коммунитаристар тип атай.[8] Фирҡәнең етәксе составы ла байтаҡҡа «йәшәрә».
.
2010 йылдың 6 майында үткән дөйөм парламент һайлауҙарында консерваторҙар 306 мандат ала — бер партиялы хөкүмәт ойоштору өсөн был етмәй, шуға ла 12 майҙа, коалицион хөкүмәт төҙөлә, уға ике партияға инә: консерваторҙар һәм Либераль демократтар. Дэвид Кэмерон премьер-министр итеп тәғәйенләнә, уның урынбаҫары — Ник Клегга.
2015 йылдың 7 майындағы парламент һайлауҙары йомғаҡтары буйынса Консерватив фирҡә абсолют күпселек тауышты алыуға өлгәшә, 2015 йылдың 11 майында Дэвид Кэмерон бер фирҡәле хөкүмәт формалаштыра[9].
2017 йылдан фирҡә менәнТереза Мэй етәкселек итә. 2019 йылда Европарламентҡа һайлауҙарҙа фирҡә 4 кенә урын ала. 2019 йылдың йәйендә фирҡә менән етәкселек Борис Джонсонға тапшырыла. 2019 йылдың декабрендә фирҡә парламенттың яртыһынан күберәк урынын биләүгә өлгәшә. 2020 йылдың 31 ғинуарына фирҡә Европарламентта үҙ вәкиллеген 8 кешегә тиклем еткерә.
Иҫкәрмәләр үҙгәртергә
- ↑ https://www.bbc.co.uk/news/live/uk-politics-62760180?pinned_post_locator=urn:asset:343a0159-4b24-498a-86d8-79ceb11e434b&pinned_post_asset_id=6315ef435406b91fca2cd224&pinned_post_type=share — BBC News Online.
- ↑ http://blog.richardallen.co.uk/uk-political-party-web-colours/
- ↑ https://www.conservatives.com/privacy
- ↑ https://www.opendemocracy.net/en/dark-money-investigations/revealed-russian-donors-have-stepped-tory-funding/
- ↑ https://www.theguardian.com/business/2020/aug/08/brexit-backers-tate-lyle-set-to-gain-73m-from-end-of-eu-trade-tariffs
- ↑ (unspecified title)
- ↑ Vote 2014. UK European election results (ингл.). BBC News. Дата обращения: 12 сентябрь 2014.
- ↑ Alan Walker, Steve Corbett The Big Society A critical perspective. Дата обращения: 28 ноябрь 2014. Архивировано 5 декабрь 2014 года. 2014 йыл 5 декабрь архивланған.
- ↑ Cabinet reshuffle: Amber Rudd and Sajid Javid promoted (ингл.). BBC (11 май 2015). Дата обращения: 12 май 2015.
Һылтанмалар үҙгәртергә
- Водовозов В. В. Консервативная партия // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
- Желтов М. В. Лисы — не то, чем они кажутся: анализ предвыборного манифеста тори. ИнтерИзбирком. Аналитический портал о выборах в мире (22 июнь 2017). Дата обращения: 22 июнь 2017.
- Консервативная партия
- Каталог связанных с партией сайтов и её манифестов с 1900 по 2001 г.
- Результаты выборов(недоступная ссылка)