Белецкий Владимир Васильевич

Владимир Васильевич Белецкий (2 май 1930, Иркутск — 20 июль 2017, Мәскәү^[1]) — күк механикаһы өлкәһендә СССР һәм Рәсәй ғалимы, тәбиғи һәм яһалма күк есемдәренең әйләнмәле хәрәкәте теорияһы буйынса хеҙмәттәр авторы. Рәсәй Фәндәр академияһының ағза-корреспондены (1997), Халыҡ-ара астронавтика академияһының (1992) һәм К. Э. Циолковский исемендәге Рәсәй космонавтика академияһының мөхбир ағзаһы (1994)^[2].

Биографияһы

В. В. Белецкий 1930 йылдың 2 майында Иркутск ҡалаһында табип ғаиләһендә тыуған. Атаһы — эпидемиолог Василий Георгиевич Белецкий.

12 йәшендә менингит ауырыуының ауыр формаһын кисергәндән һуң ишетеү һәләтен юғалта^[3]. Һуғыштан һуңғы йылдарҙа уларҙың ғаиләһе Смоленск ҡалаһына күсә, бында Белецкий 7-се урта мәктәпте алтын миҙалға тамамлай. 1949 йылда МДУ-ның механика-математика факультетына уҡырға инә. Е. А. Девянин, И. В. Новожилов, Н. А. Парусников, М. Л. Лидов, С. А. Шестериков уның курсташтары булалар.

1954 йылда университетты тамамлағандан һуң Белецкий СССР Фәндәр академияһының ғәмәли математика институтына (хәҙерге РФА-ның М. В. Келдыш исемендәге ғәмәли математика институты) эшкә килә. М. В. Келдыш һәм Д. Е. Охоцимский етәкселегендә ул космонавтика буйынса эшкә тотона. Осраҡлы рәүештә ҡойоп еткермәүҙе иҫәпкә алып, бурысты гарантиялы үтәр өсөн кәрәк булған, «гарантиялы ҡалдыҡ» тип аталған ракета яғыулығының артыҡ миҡдарын иҫәпләү уның беренсе бурысы булып тора^[4].

Артабан Белецкий әйләнмәле хәрәкәт һәм ҡаты есем йәки бер нисә өлөштән торған конструкция (ҡаты есемдәр системаһы) итеп ҡаралған юлдаштарҙы тотороҡландырыу менән шөғөлләнә башлай. Уның ғилми ижадының күп өлөшө, шул иҫәптән кандидатлыҡ (1962) һәм «Движение искусственного спутника относительно центра масс» темаһына докторлыҡ (1965) диссертацияһы ошо мәсьәләгә арналған. 1969 йылдан Мәскәү дәүләт университетының теоретик механика һәм мехмат мехатроникаһы кафедраһы профессоры, 1996 йылдан РФА-ның М. В. Келдыш исемендәге ғәмәли математика институтының төп ғилми хеҙмәткәре. 2002 йылдан алып Мәскәү дәүләт университетының атҡаҙанған профессоры^[5].

2017 йылдың 20 июлендә Мәскәүҙә вафат була. Троекуров зыяратында ерләнгән (участка 19а)^[6].

Фәнни эшмәкәрлеге

Белецкий СССР-ҙа яһалма һәм тәбиғи күк есемдәренең масса үҙәгенә ҡарата идара ителмәгән хәрәкәтен анализлау һәм иҫәпләү менән бәйле йыһанға осоу механикаһы йүнәлешенә нигеҙ һалыусы булып тора^[7]. Ул һыу күтәрелеү эффектын, резонанслы әйләнештәрҙе, трослы системалар динамикаһын тикшереүҙе лә индереп^[8], шундай хәрәкәттәрҙең киңәйтелгән теорияһын төҙөй, шулай уҡ пассив гравитацион стабиллектең тотороҡлоғо тураһында теореманы иҫбатлай.

Белецкий етәкселегендә борт ориентация датчиктарының үлсәү мәғлүмәттәре буйынса Ерҙең яһалма юлдаштарының масса үҙәгенә ҡарата фактик хәрәкәтен билдәләүгә арналған тәүге эштәр башҡарыла^[7].

Бынан тыш, В. В. Белецкий ике аяҡлы йөрөү динамикаһы менән шөғөлләнә һәм динамиканың ғәмәли проблемаларында тәртипһеҙ һәм даими траекториялар нисбәтен тикшерә.

В. В. Белецкий 200-ҙән ашыу фәнни хеҙмәтен нәшер итә, 26 фән кандидаты һәм 5 фән докторы әҙерләй. Ул 11 монография, шул иҫәптән «Очерки о движении космических тел» китабын, шулай уҡ «Шесть дюжин» мемуарҙар китабын баҫтырып сығара^[9].

«Очерки о движении космических тел» китабының беренсе баҫмаһының барлыҡҡа килеүе (1972 йыл) уҡыусылар араһында резонанс тыуҙыра. Был йәнле һәм матур тел менән яҙылған китабында, күп кенә ғалимдарҙың (һәм авторҙың үҙенең) күк механикаһы өлкәһендә классик, шулай уҡ заманса тикшеренеүҙәре һөҙөмтәләре аңлайышлы һәм асыҡ бәйән ителә. Китапты авторҙың студент йылдарынан уҡ якын дуҫы һәм коллегаһы И. В. Новожилов иллюстрациялай. Беренсе баҫмаға рецензияла академиктар В. И. Арнольд һәм Я. Б. Зельдович былай тип билдәләйҙәр: «…абруйлы фәнни монография өсөн В. В. Белецкий китабының стиле күп йәһәттән ғәҙәти түгел. Арттырмайынса әйтергә мөмкин, ул фәнни әҙәбиәттә яңы стилде ҡабул итеүҙе күрһәтә… Физика-математика фәндәре докторы И. В. Новожиловтың юмористик һүрәттәре һәм Рождественскийҙан алып Булгаковҡа тиклем, шиғырҙарҙа һәм прозала көтөлмәгән, әммә урынлы эпиграфтары китапты биҙәй һәм йәнләндерә. Күңелһеҙ лекция түгел, ә һоҡландырғыс, белемсе, зирәк әңгәмәсе менән һөйләшеү — дөйөм алғанда китаптан тәьҫораттар шундай…»^[10].

Уҡытыусы эшмәкәрлеге

Институттағы эшенән тыш Белецкий 1966 йылдан алып бер үк ваҡытта МДУ-ның механика-математика факультетының теоретик механика һәм мехатроника кафедраһы профессоры булып эшләй. Тубәндәге курстар буйынса лекциялар уҡый:

Движение ИСЗ относительно центра масс
Движение спутника относительно центра масс в гравитационном поле
Влияние аэродинамики на вращательное движение искусственного спутника
Динамика космического полёта
Динамика робототехнических систем
Динамика роботов и прикладные задачи устойчивости и стабилизации механических систем

«Космик осош динамикаһы» һәм «Сағыштырмаса хәрәкәт динамикаһы» семинарҙарын алып бара.

Маҡтаулы исемдәре һәм бүләктәре

В. В. Белецкийҙың фәнни ҡаҙаныштары күп һанлы наградалар һәм премиялар менән билдәләнгән^[2]:

«Хеҙмәт ветераны» миҙалы — 1986
ВДНХ-ның көмөш миҙалы — 1980, 1989
А. фон Гумбольдт исемендәге премия, Германия — 1992
СCCH Космонавтика федерацияһының М. В. Келдыш исемендәге миҙалы — 1991
«Мәскәүҙең 850-йыллығы иҫтәлегенә» миҙалы — 1997
РФА-ның Ф. А. Цандер исемендәге премияһы — 1999
Дуҫлыҡ ордены — 2001
1970 йылдың 30 июлендә Смирнова Тамара Михайловна тарафынан Ҡырым астрофизика обсерваторияһында асылған № 14790 бәләкәй планетаға Beletskij — 2001 исеме бирелә.

Китаптары

Белецкий В. В. Движение искусственного спутника Земли относительно центра масс. — М.: Наука, 1965. — 416 с.
Белецкий В. В. Очерки о движении космических тел. 3-е изд. — М.: Изд-во ЛКИ, 2009. — 432 с. — ISBN 978-5-382-00982-7.
Белецкий В. В. Движение спутника относительно центра масс в гравитационном поле. — М.: Изд-во МГУ, 1975. — 308 с.
Белецкий В. В. Двуногая ходьба: модельные задачи динамики и управления. — М.: Наука, 1984. — 288 с. Часть 1, Часть 2
Белецкий В. В., Яншин А. М. Влияние аэродинамических сил на вращательное движение искусственных спутников. — Киев: Наукова думка, 1984. — 187 с.
Белецкий В. В., Хентов А. А. Вращательное движение намагниченного спутника. — М.: Наука, 1985. — 287 с.
Белецкий В. В., Левин Е. М. Динамика космических тросовых систем. — М.: Наука, 1990. — 336 с. — ISBN 5-02-014302-2.
Beletsky V. V. Reguläre und chaotische Bewegung starrer Körper. — Stuttgart: Teubner-Verlag, 1995. — IV + 148 S. — ISBN 978-3-519-03229-8.
Белецкий В. В., Хентов А. А. Резонансные вращения небесных тел. — Нижний Новгород: Нижегородский гуманитарный центр, 1995. — 430 с. — ISBN 5-7565-0240-8.
Белецкий В. В. Регулярные и хаотические движения твёрдых тел. — Москва; Ижевск: Ин-т компьютерных исследований, 2007. — 132 с. — ISBN 978-5-939725-97-2.
Белецкий В. В. Шесть дюжин. — Москва; Ижевск, 2004. — 687 с. — ISBN 5-93972-343-8.

Иҫкәрмәләр

↑ Некролог 2017 йыл 28 июль архивланған.
↑ ^2,0 ^2,1 Механика в Московском университете, 2005, с. 47
↑ Новожилов И. В. Размышления о математическом моделировании и не только о нём // Знание — сила. — 1995. — № 12. — С. 48—57.
↑ Белецкий В. В. О работе на гарантийных остатках топлива // Космические исследования, 1967, т. 5, вып. 3. — С. 348—359. (Выполнена в 1955 году).
↑ Механика в Московском университете, 2005, с. 46—47
↑ Белецкий Владимир Васильевич (1930—2017) (могила на Троекуровском кладбище) (билдәһеҙ). // Сайт «Московские могилы». Дата обращения: 16 март 2018.
↑ ^7,0 ^7,1 Механика в Московском университете, 2005, с. 37
↑ Beletskii V. V. Resonance rotation of celestial bodies and Cassini’s laws // Celestial Mechanics and Dynamical Astronomy, 1972, v. 6, N 3. — P. 356—378.
↑ Механика в Московском университете, 2005, с. 47—48
↑ Природа. 1973. № 10. С. 115—117; Успехи физических наук. 1974. Т. 112. Вып. 3. С. 541—542.

Әҙәбиәт

Механика в Московском университете / Под ред. И. А. Тюлиной, Н. Н. Смирнова. — М.: Айрис-пресс, 2005. — 352 с. — ISBN 5-8112-1474-X.

Һылтанмалар

Профиль Белецкого В.В. РФА рәсми сайтында
Биографик яҙмалары мәскәү университеты сайтындағы мәғлүмәт
В. В. Сайтта Белецкий механика-математика факультетына МГУ
В. В. Теоретик механика кафедраһына сайтында һәм мехатроника Белецкий
В. В. Белецкий, биографик материал
Халыҡ-ара академияһы астронавтика
Рәсәй космонавтика академияһы исемдәре к Э. Циолковский 2021 йыл 7 ноябрь архивланған.
В Фотопортрет Белецкий галереяһында мәскәү ҡалаһынан күренекле ғалим портреты «интеллект», 2005 йылда булдырылған. к 250-летию университеты (фото Сергей Новиков).

[1] Некролог 2017 йыл 28 июль архивланған.

[Механика_в_Московском_университете—2005——47-2] 2,0 ^2,1 Механика в Московском университете, 2005, с. 47

[Novozhilov-3] Новожилов И. В. Размышления о математическом моделировании и не только о нём // Знание — сила. — 1995. — № 12. — С. 48—57.

[4] Белецкий В. В. О работе на гарантийных остатках топлива // Космические исследования, 1967, т. 5, вып. 3. — С. 348—359. (Выполнена в 1955 году).

[Механика_в_Московском_университете—2005——46—47-5] Механика в Московском университете, 2005, с. 46—47

[6] Белецкий Владимир Васильевич (1930—2017) (могила на Троекуровском кладбище) (билдәһеҙ). // Сайт «Московские могилы». Дата обращения: 16 март 2018.

[Механика_в_Московском_университете—2005——37-7] 7,0 ^7,1 Механика в Московском университете, 2005, с. 37

[8] Beletskii V. V. Resonance rotation of celestial bodies and Cassini’s laws // Celestial Mechanics and Dynamical Astronomy, 1972, v. 6, N 3. — P. 356—378.

[Механика_в_Московском_университете—2005——47—48-9] Механика в Московском университете, 2005, с. 47—48

[10] Природа. 1973. № 10. С. 115—117; Успехи физических наук. 1974. Т. 112. Вып. 3. С. 541—542.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]