Арауыҡ үлсәме

Үлсәнеш — объекттың торошон һүрәтләү өсөн кәрәк булған бәйһеҙ параметрҙар һаны, йәки системаның иреклек дәрәжәһе һаны.

Был терминдың башҡа мәғәнәләре лә бар, ҡарағыҙ: Размерность (значения).

Билдәләмәләр

Үлсәмгә билдәләмә биреүгә бер нисә ҡараш бар, мәҫәлән

Векторлы арауыҡ үлсәме
Күмәклектең комбинаторлы үлсәме уның комбинаторлы үҙсәнлектәре нигеҙендә билдәләнә һәм ирекле тиҫкәре булмаған һан булырға мөмкин^[1].
Дөйөм билдәләмә үлсәм теорияһында бирелгән.
- Лебег үлсәме, йәки топологик үлсәм.
- Метрлы арауыҡтың Хаусдорф үлсәме.
- Минковский үлсәме фракталдарға дөйөмләштереүҙе рөхсәт итә, шуның менән бергә уларҙың үлсәме ирекле тиҫкәре булмаған һан булырға мөмкин.

Физикала

Шулай уҡ ҡарағыҙ: Пространство в физике

Арауыҡ үлсәмдәре

Классик физика теориялары өс үлсәмле физик үлсәмдәрҙе һүрәтләйҙәр.

Миҫалдар

Ярашлы рәүештә Квадрат, куб һәм тессеракт

Әйләнәнең яҫылыҡта торошон билдәләү өсөн өс параметр етә: үҙәгенең ике координатаһы һәм радиус, йәғни: яҫылыҡта әйләнәләр арауығы — өс үлсәмле; шул уҡ яҫылыҡта нөктәләр арауығы — ике үлсәмле; шулай булыуға ҡарамаҫтан әйләнә үҙе — әйләнәлә нөктәләр арауығы — бер үлсәмле: уның теләһә ниндәй нөктәһе бер параметр менән һүрәтләнә ала.
Беҙҙең планета йөҙөнөң йыш ҡулланыла торған моделдәре сиктәрендә, Ер өҫтөндә ҡаланың урынын билдәләү өсөн (был осраҡта ҡала ике үлсәмле объект итеп түгел, ә нөктә итеп ҡарала) ике параметр етә, атап әйткәндә: географик киңлек һәм географик оҙонлоҡ. Ярашлы рәүештә: бындай моделдәрҙә арауыҡ ике үлсәмле була (ҡыҫҡаса — 2D, ингл. dimension һүҙенән), ҡарағыҙ геопространство.
Беҙҙең физик ысынбарлыҡтың йыш ҡулланыла торған моделдәре сиктәрендә ниндәйҙер объекттың урынын билдәләү өсөн, миҫалға — самолёттың (самолёт был осраҡта өс үлсәмле объект итеп түгел, ә нөктә итеп ҡарала), требуется указать өс координата күрһәтеү талап ителә — киңлек һәм оҙонлоҡҡа өҫтәп бейеклекте белергә кәрәк. Шулай итеп: бындай моделдәрҙә арауыҡ өс үлсәмле була (3D). Самолёттың хәҙерге урынын билдәләү генә түгел, ваҡыт моментын да билдәләү өсөн, был өс координатаға дүртенсеһе (ваҡыт) өҫтәлергә мөмкин. Әгәр моделгә йүнәлеште лә өҫтәһәң (самолёттың ҡырынайыуын, тангажын, курстан тайпылыуын), ул саҡта тағы ла өс координата өҫтәлә һәм моделдең ярашлы абстракт арауығы ете үлсәмле булып китә.

Шулай уҡ ҡарағыҙ

Иҫкәрмәләр

↑ R. Blei Analysis in integer and fractional dimensions, — New-York: Cambridge university press, — 556 p. — 2003. — ISBN 0-511-01266-7 (netLibrary Edition), ISBN 0-521-65084-4 (hardback).

Ҡалып:Размерность

	Был геометрия буйынса тамамланмаған мәҡәлә. Һеҙ мәҡәләне төҙәтеп һәм тулыландырып проектҡа ярҙам итә алаһығыҙ.

[1] R. Blei Analysis in integer and fractional dimensions, — New-York: Cambridge university press, — 556 p. — 2003. — ISBN 0-511-01266-7 (netLibrary Edition), ISBN 0-521-65084-4 (hardback).

[1]