Википедия

Әрмән батшалығы

885 йылдан алып 1045 йылға саҡлы йәшәгән әрмән феодаль дәүләте - Багратидтар Әрмәнстаны
(Ани батшалығы битенән йүнәлтелде)

Ани батшалығы (йәки Багратид Әрмәнстаны, Багратид Әрмән батшалығы) — 885 йылдан алып 1045 йылға саҡлы йәшәгән әрмән феодаль дәүләте. Багратидтар дәүләттең рәсми атамаһына әйләнгән  «Бөйөк Әрмәнстан» тигән сәйәси терминды ҡулланышҡа кире ҡайтарыуға ирешә [1]..

Әрмән батшалығы
Флаг
Нигеҙләү датаһы 884
Рәсми тел Әрмән теле
Донъя ҡитғаһы Азия
Дәүләт  Әрмәнстан
Административ үҙәк Ширакаван[d], Багаран[d], Карс[d] һәм Ани[d]
Идара итеү формаһы Абсолют монархия
Тәртип буйынса һуңыраҡ килеүсе Марзпанство Армения[d] һәм Грузия батшалығы
Ҡулланылған тел Әрмән теле
Ғәмәлдән сыҡҡан дата 1045
Урынлашыу картаһы
Рәсми дине Христианлыҡ һәм Әрмән апостол сиркәүе[d]
 Әрмән батшалығы Викимилектә

Әрмәнстанды ғәрәптәр баҫып алғанлыҡтан, һикһән йылға саҡлы эске автономияны һаҡлап килгән Багратуни ырыуы хакимлығы аҫтында булғандан һуң,[2] Багратидтарҙың Әрмән батшалығына Ашот I нигеҙ һала.

Дөйөм алғанда, әрмән дәүләтенең тергеҙелеүе әрмән тарихында яңы алтын быуат башланыуы тип билдәләнә.[3]. Гагик I хакимлыҡ иткән дәүерҙә X—XI быуат сигендә Ани батшалығы үҙенең иң юғары үҫешенә өлгәшә. 1045 йылда Византия илдең баш ҡалаһы, Аниҙы, баҫып алғандан һуң, батшалыҡ йәшәүҙән туҡтай.

Тарихтың башы үҙгәртергә

Файл:Tignis fortress.jpg
Ширакаван баш ҡалаһы янындағы Тигнис ҡәлғәһе

Бөйөк Әрмәнстан Рим империяһы һәм Сәсәниҙәр Фарсыстаны араһында бүлеүгә дусар ителгәндән һуң, 387 йылда әрмән халҡы үҙенең бойондороҡһоҙ дәүләтселеген юғалта. Илдең әҙерәк, көнбайыш өлөшө Римгә, төп өлөшө Сәсәниҙәр дәүләтенә күсә. Илдең фарсы өлөшөндә Аршакид династияһынан әрмән батшалары 428 йылға саҡлы хакимлыҡ иткән. Зороастрий Ираны дини иҙеүенең ауыр осорон кисереп, Әрмәнстан VII йөҙйыллыҡ уртаһына ғәрәптәр хакимлығы аҫтына эләгә. IX быуат башында әрмән батшалығын тергеҙеү өсөн килеп тыуған реаль тарихи тәүшарттар барлыҡҡа килгәнгә саҡлы, VIII—IX быуаттар дауамында әрмәндәр ғәрәп иҙеүенә ҡаршы бик күп тапҡыр баш күтәргән.

VII быуат уртаһында Әрмәнстан территорияһының күпселек өлөшө ғәрәптәр хакимлығы аҫтында була. IX быуат башынан алып Ғәббәсиҙәр хәлифәлегендә һуңғараҡ тарҡалыуға килтергән процестар башланған. Хәлифәлектең хәлһеҙләнеүе Әрмәнстан менән мөнәсәбәттәрҙә һығылмалы сәйәсәткә күсергә мәжбүр итә[4]. Шулай, 804 йылда уҡ әрмән кенәзе Ашот Мсакер (Ит ашаусы) хәлиф тарафынан  Әрмәнстанға . идара итергә тәғәйенләнә[5][6]. Үҙ сиратында, уның улы Багарат Багратуни инглиз. Bagrat II Bagratuni[7], бөтә Әрмәнстан әмирлектәре «кенәздәренең кенәзе» булып китә һәм хәлифәнән батрик ал батарик титулын ала. Әрмәндәрҙең һаман да арта барған буйһонмауын баҫтырыу ниәтендә 851—852 йылдарҙа ғәрәп хәрби начальнигы Буг етәкләгән каратель экспедицияһы Ғәрәп хәлифәлегенең һуңғы тырышыуы булған, әммә был ынтылыш ғәрәптәрҙең власын нығытыуға алып килмәй. Ибн әл-Асир ваҡиға тураһында ошоларҙы яҙа:

  В этом, 237 [851/2], году восстали жители Арминии против своего правителя Юсуфа ибн-Мухаммеда и убили его. Поводом к этому послужило то, что когда Юсуф ступил в Арминию, к нему навстречу выступил какой-то батрик по имени Бократ, сын Ашота, носивший титул “батрик батриков”, и просил об амане, но Юсуф схватил его вместе с его сыном — Ни'мой и отправил их ко дворцу халифа. Тогда батрики Арминии собрались вместе с племянниками Бократа, сына Ашота, и поклялись убить Юсуфа. С ним заодно был и Муса ибн-Зурара, зять Бократа, женатый на его дочери. Весть об этом дошла до Юсуфа. Его друзья отсоветовали ему оставаться на том месте, но он не внял их совету. Как только наступила зима и выпал снег, они, жители Арминии, выждав пока снег не затвердел, явились к нему в город Тарун и осадили его. Юсуф выступил из города и сразился с ними, но был ими убит со всеми, кто воевал на его стороне[8].  

Хәлифәлек бындай хәлдә әрмән юғары ҡатламы, бигерәк тә Багратидтар менән, иҫәпләшергә кәрәк икәнлеген аңлай башлаған[9]. IX йөҙйыллыҡтың икенсе яртыһында уҡ ғәрәп хакимлығына ҡаршы көрәш процесында, Әрмәнстандың ер дәүләткә берләшеү тенденциялары билдәләнгән[10]. Шулай, 862 йылда Багратидтар кенәз нәҫеле әрмән ерҙәренең күп өлөшөн берләштергән һәм хәлифәлек власын ҡолатҡан, ә һуңғыһы, Әхмәд әл-Мустаин хәлифә йөҙөндә, Ашот I Багратуниҙы бөтә Әрмәнстандың кенәздәрҙең кенәзе (батрик ал батарика[2]) тип таныған[11][12], ғәрәп әмирлектәрен дә индереп, Әрмәнстандың бер дәүләткә берләшеү тенденциялары билдәләнгән[2][13][Комм 1]. Әрмәнстандағы ғәрәп наместнигы, этник әрмән Али ибн Яхья әл-Армани, хәлифәнән Ашот өсөн шәхсән юғары титул һорап алған[14]. Һалым йыйыу ҙа Ашота ҡарамағында булған[15]. Әгәр Әрмәнстан VIII быуат аҙағында 13 млн дирһәм күләмендә түләгән булһа, IX быуат уртаһына 4 млн ғына түләгәнлеген билдәләп китеү мөһим[15], шуның арҡаһында йыйылған аҡсаның күп өлөшө илдең иҡтисадын үҫтереүгә булышлыҡ иткән. Византия, үҙ сиратында, Әрмәнстанды үҙ яғына ауҙарырға тырышып, патриарх Фотий I аша, әрмәндәргә халкидонизм дине ҡабул итергә димләп, догматик мәсьәлә ктәрә. 862 йыл тирәһендә, католикос Закария I Дзагеци етәкселегендә саҡырылған Ширакаван соборы был тәҡдимде кире ҡаҡҡан[2], әммә Ашот сәйәси союз тураһында ситләтеп әйтә[16]. Урта быуаттар тарихсыһы әйткәнсә, «Ашотҡа, был турала әрмән кенәздәре бик теләгәнсә, бары тик таж ғына етмәй»[17]. 875 йылда уҡ әрмән юғары ҡатламы Ашотты әрмән тәхетенә претендент сифатында күрһәткән[18][Комм 2].

Тарихи очерк үҙгәртергә

IX быуат аҙағы— X быуаттың беренсе яртыһы үҙгәртергә

 
Шаһиншаһ (батшаларҙың батшаһы) Тимер Ашот II

885 йылда Әл-Мутамид хәлиф йөҙөндә Ғәрәп хәлифәлеге һәм Василий I Македониялы йөҙөндә Византия империяһы Әрмәнстандың бойондороҡһоҙлоғон таныған[19][20] һәм Ашот Багратуниға таж ебәргәндәр[4][11][12][21][22]. Был акт Әрмәнстандың 860-сы йылдарҙан уҡ килгән ысын бойондороҡһоҙлоғон юридик яҡтан раҫлаған[4]. Католикос Геворг II Гарнеци баш ҡалала, Багаранда, Ашот I-не тантаналы рәүештә тәхеткә ултыртҡан, хакимлыҡ тажын башына кейҙергән[23]. Бөйөк Әрмәнстан ҡолатылғандан һуң яҡынса 450 йыл үткәс, әрмән дәүләте тергеҙелгән[19]: «әрмән батшалығының Ашот Багратуни аша яңыртылыуы», — был ваҡиғаны Багратидтар заманы тарихсыһы Степанос Таронеци шулай тип атай[24]. Мхитар Айриванеци шулай уҡ: «885. А. 334. Аршакидтар династияһы хакимлығы өҙөлгәндән һуң 434 йыл (ысынында 457 йыл) үткәс, Әрмәнстанда Ашот Багратуни тәхеткә ултырған» тип яҙған[25], Товма Мецопеци, үҙ сиратында: «Аршакуни ырыуынан һуң улар Ани халҡының һәм башҡа әрмәндәрҙең батшалары булған» тип иҫкә төшөрә[26].

Ахурян йылғаһы бассейнында урынлашҡан Ширактағы адиинистратив берәмеге[27], Гавар дәүләттең үҙәге булып китә. Ашот I-гә үҙенең власы аҫтында бөтә Әрмәнстанды ғына түгел, ләкин Кавказ Албанияһы менән көнсығыш Грузияны ла берләштергән[22][28]. Ул илдең тупланыуына ирешкән[23], ул хакимлыҡ иткән дәүерҙә Әрмәнстан сиктәре Ван күле өлкәләренә, көнсығышта Кура йылғаһына тиклем йәйрәп ятҡан, ә төньяҡта Ашот I Тифлис ҡалаһына тиклем Гугаркты ҡайтанан берләштергән[29]. Шулай итеп, үҙәк Әрмәнстанда урынлашҡан яңы монархия үҙенең эсенә түбәнге Әрмәнстандыһәм Кавказ аръяғы Әрмәнстанының күпселек өлөшөн индергән[30]. Бөтә ысын әрмән өлкәләрен бер дәүләткә туплау теләге Багратидтарҙы боронғо әрмән дәүләтенең — «Бөйөк Әрмәнстан» атамаһын тергеҙеүенең сәбәбе булған[31]. Бойондороҡһоҙлоҡто тергеҙеү алдынан Багратидтар ырыуҙары имениелары менән бергә шулай уҡ Васпуракан һәм Сюник та Әрмәнстандың иң эре кенәз биләмәләре булған, һәм шуға ярашлы урындағы Арцрунидтар һәм Сюни ырыуҙары идара иткән[19].

Византия ла, хәлифәлек тә Әрмәнстан менән дуҫтарса мөнәсәбәттәрҙе яйға һалырға тырышҡан һәм уның йөҙөндә үҙенең союздашын күрергә теләгән[4]. Әрмәнстандың бойондороҡһоҙлоғон таныуҙан тыш, хәлифәлек бөтөн Кавказ аръяғы хөкөмдарҙары өҫтөнән, христиан, мосолман булһындармы улар, Ашот I-нең сәйәси өҫтөнлөгөн таныған[23]. IX быуат аҙағынан — X быуат башынан Византия империяһы шулай уҡ Кавказ аръяғында Әрмәнстандың сәйәси гегемонияһын таныған — һис юғында христиан дәүләттәренә ҡарата[Комм 3]. Әрмән батшалары Ашот I, Смбат I һәм Ашот II «архонттарҙың архонты» тигән титулға эйә булған[32], уларға Кавказ аръяғының византия ориентациялы башҡа хакимдары өҫтөнән юғары власть бирелгән[33]. Византия императоры Константин Багрянородный, Әрмәнстандың беренсе багратид батшаһы Ашот I тураһында әйткәндә, ул «барса көнсығыш илдәре менән идара иткән» тип хәбәр иткән[32]. Хәлифәлек, үҙ сиратында, әрмән батшаларына шаһиншаһ — «башаларҙың батшаһы» тигән титул бирә[11], һәм был да Әрмәнстан батшаларына Әрмәнстандың һәм Кавказ аръяғының башҡа хакимдары өҫтөнән идара итерлек юридик хоҡуҡ биргән[34].

 
Батша Мәрхәмәтле Ашот III-нөң ҡәберлеге

890 йылда Ашот I-не уның улы Смбат I алмаштырған, уның батшалыҡ власын хәлифәлек тә таныған[35]. Смбат I, уның элгәреһе кеүек үк, көслө үҙәкләштерелгән власть сәйәсәте үткәргән[36], ул идара иткәндә, әрмән монархияһының сиктәре тағы ла нығыраҡ киңәйгән[35][36][37]. 890-сы йылдар уртаһында ул, Двин һәм Нахичеванды ҡушып, Саджидтар династияһынан Мөхәммәд ибн Абу Саджды, тар-мар иткән[35]. Әммә бер нисә йылдан Саджидтар тағы ла Двинды яулаған, һәм унда әрмән батшаһы менән көрәштә һуңғараҡ мөһим хәрби форпост ролен үтәгән ҙур булмаған әмирлек булдырғандар. Ике тиҫтә йылдан артыҡ фәҡәт Саджидтар ғына Әрмәнстандың иң төп дошманы булған. Шул уҡ ваҡытта тәүге әрмән батшалары Багратидтар бөтә Әрмәнстан территорияһында абсолют власҡа эйә булған. Мәҫәлән, 904 йылда Смбат I-нең Нахичеван өлкәһен Васпуракандан айырып алғаны һәм Сюник өлкәһе составына тапшырғаны билдәле[38]. Ул хакимлыҡ иткән осорҙа Әрмәнстандың баш ҡалаһы Багарандан Ширакаванға күсерелә. Әрмәнстан батшалығын таныуға ҡарамаҫтан, ғәрәптәр, Әрмәнстанды үҙенең вассалы тип һанап, унан яһаҡ талап иткәндәр[39]. Әрмән дәүләтенең көсәйеүе сәбәпле хафаға төшкән хәлифә, үҙенең наместнигы саджид әмире Йософҡа таянып, Әрмәнстанды буйһондороу юҫығында планлы көрәш башлаған[18]. Багратуни һәм Арцруни ырыуҙары араһындағы ҡапма-ҡаршылыҡтар менән файҙаланып, 908 йылда васпуракан кенәзе Гагик Арцруни инглиз. Gagik I of Vaspurakan хәлиф исеменән, Смбат I-гә ҡаршы ҡуйып, «Әрмәнстан батшаһы» тип иғлан ителә[18]. Бер йылдан һуң Йософ Васпуракан әрмән ғәскәрҙәре менән Смбат I-гә ҡаршы хәрби хәрәкәттәр башлай. Дзкнавачар янындағы ҡаты алышта еңелгәс, Ниг өлкәһендә һуңғыһы Йософҡа әсирлеккә эләгә. 914 йылда Алинджакала (Ернджак) ҡәлғәһен һаҡлаусыларға бирелергә бойороуҙан баш тартҡанға[23] Смбат язаланған[18], һуңынан уның кәүҙәһе Двинда тәрегә ҡаҙаҡланған. Ихтимал, Смбат I үлгәндән һуң Кайсиктар әмирлеге Византияның яһаҡ түләүсеһе булған.

Әрмәнстан азат ителгән, һәм уның үҙаллығы[18][40] Смбат I вариҫы Тимер Ашот II ваҡытында тергеҙелгән. 918—920 йылдар дауамында Константинополь патриархы Николай Мистик I һәм әрмән католикосы Ованес Драсханакертци (Иоан Драсханакертци) араһында мосолмандарға ҡаршы кавказ аръяғы союзы булдырыу маҡсатында һөйләшеүҙәр алып барған[23]. Ашот II 921 йылда Константинополгә барыуын дипломатик тырышлыҡтарҙың кульминацияһы тиһәк тә була, уның һөҙөмтәһе булып империянан хәрби ярҙам алыу булған[23]. Әрмән батшалығын тар-мар итергә ынтылған ғәрәптәр Ашот II ҡаршы ҡуйып, был юлы, уның туғанының улы Ашот Шапухянды «Әрмәнстан батшаһы» тип иғлан итәләр. Тыуған иленә ҡайтҡас, Ашот II көрәште дауам иткән һәм[20][23], Багреванд, Ширак, Гугарк, Акстафа (Агстев) үҙәнен һәм төньяҡ Әрмәнстанды сиратлап кире ҡайтарып, иленең күпселек өлөшөн азат иткән[2]. 921 йылғы Севан ҡаты алышы хәл иткес була. Ғәрәптәрҙе еңгән Ашот II-гә Әл-Муктадир хәлифә 922 йылда шаһиншаһ титулын бирә[11] — царя царей[37][40] — и был признан царём Армении[20]. Уның сәйәси өҫтөнлөгө бөтә Кавказда танылған[23][37]. Ашот шулай уҡ илдең ситендә йәшәгән ваҡ феодалдарҙың үҙәктән ҡасыу ынтылыштарын баҫтырыуҙа ла уңышлы булған. Шулай, Гардмандағы Саак Севада, Тучкатакта (Тавуш) Цлик Амрам, сиктәге төньяҡ Гугаракта кенәздәр Самшвилде буйһондоролған[23]. Ашот Шапухян компенсация сифатында Вагаршапатты һәм уның тирә-яғын алған һәм сәйәси көрәш аренаһынан ситләштерелгән, ә Гагик Арцруни Васпуракандың батшаһы титулына ҡәнәғәт булған.

Әрмәнстан Ашот II-нең вариҫтары осоронда үҙенең сәйәси һәм мәҙәни үҫешенә өлгәшә. Уның 928/929 йылдарҙа тәхеткә ултырған ағаһы Абас I баш ҡаланы Ширакавандан Карсҡа күсергән[23]. Уның өлөшөнә һуғыштарҙан йонсоған ил тейә. Абас батша заманын тыныслыҡ һәм тотороҡлоҡ йылы тип иҫәпләү ҡабул ителгән[41], Степанос Таронеци әйткәнсә, «Абас әрмән ерендә тыныслыҡ һәм төҙөкләндереү урынлаштырҙы»[42]. Ул шулай уҡ донъяуи власты үҙәкләштереү өсөн көрәшкән, сиркәү мәнфәғәттәрен был эшкә буйһондорорға ынтылған[43].

X  быуаттың икенсе яртыһы— XI  быуат башы  үҙгәртергә

X быуаттың икенсе яртыһынан Византияның баҫып алыу сәйәсәте һәм уның көнсығышҡа артабанғы экспансияһы Әрмәнстан батшалығының хәүефһеҙлегенә ҡурҡыныс тыуҙырған[44]. 949 йылда уҡ империя (Эрзурум) Каринды баҫып алған. Каринды алыу менән аҡрынлап әрмән ерҙәрен артабанғы көслөк менән баҫып алыу аннексия башланған[45]: 966 йылда Византия империяһына Тарондағы Багратидтарҙың әрмән кенәзлеге ҡушылған[46], ә бер нисә йылдан ул ваҡытҡа империяның яһаҡ түләүселәре булған Кайсиктарҙың[Комм 4] Малазгирты (Маназкерт) ҡушылған[46]. В X столетии, однако, территориальное расширение Византии этим и ограничилось[45].

 
Ахпат монастырындағы ктитор скульптураһындағы Смбат II (уңда) һәм уның кесе туғаны Гурген I, 976—991 йылдар[10]

952 йылда Ашот III Мәрхәмәтле шаһиншаһ титулы менән Әрмәнстандың батшаһы булған[47][Комм 5]. Һуңғыһы ла, элгәреләренә оҡшап, власты үҙәкләштереү сәйәсәте үткргән[20], көслө регуляр армия төҙөгән[20]. Әрмән батшаларҙың батшаһы 80 мең яугирҙан торған армия менән командалыҡ иткән[23]. Ул кавказ таулыларына һәм Хамданидтар әмирлегенә ҡаршы һуғыштарҙа, Двинды азат итергә тырышҡанда уңышһыҙлыҡҡа осраһа ла,[2], уңыш ҡаҙанған[48]. Үҙенең хакимлығының тәүге осоронда Ашот III берләшкән батшалыҡ башында торған һәм илдең бөтә ҙур кенәздәре өҫтөнән тулы власҡа эйә булған[2]. Шуға ҡарамаҫтан, X быуат уртаһынан Әрмән батшалығы, үҙәкләштерелгән дәүләт булараҡ, артабанғы үҫеш этабында феодал тарҡаулыҡ кисерә. Ашот III хакимлыҡ иткән йылдарҙа 961 йылда илдең баш ҡалаһы Карстан Аниға күсерелгән. Карстың хакимы итеп батшаның ир туғаны Мушег Багратуни тәғәйенләнгән, 963 йылда ул Карс батшалығын иғлан иткән. Ашот III Карсты, бөтә өлкәһе менән ағаһына биргән. 974 йылда Византия императоры Иоанн I Цимисхий әрмән монархияһы сиктәренә яҡынлаған[23]. Васпуракан, Сюник, Ташир Дзорагет әрмән хөкөмдарҙары һәм 80 меңлек берҙәм армия[23] батшаларҙың батшаһы тирәләй берләшкән[47] әрмән-византий сиге янында Харкта урынлашҡан. Византия императоры артабанғы хәрби бәрелештәрҙән баш тартҡан һәм әрмән батшаһы менән союз төҙөгән[23].

 
Гагик I-нең ике метрлы статуяһы[10]. Статуяның ҡулдарында сиркәү макеты булған. 1001—1010 йылдар[Комм 6]

Тиҙҙән батшалыҡты башҡа болалар дер һелкеткән. 977 йылда Ашот III вафат булған, был хәлдән һуң уның ир туғаны Мушег менән улы Смбат II араһында әрмән тәхете өсөн киҫкен конфликт тыуа. Ахырҙа конфликт Смбаттың еңеүе һәм яҡтарҙың тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана. Шул уҡ ваҡытта 978 йылда Ашот III-нөң кесе энеһе Гургендың өлөшөнә Ташир[49] һәм уның тирә-йүнендәге өлкәләр эләгә, һәм унда Ани батшалығына вассал буйһоноуында булған Ташир-Дзорагет батшалығы барлыҡҡа килгән[49][50]. Раввадид Абу-л-Хайдждың Двинға походынан һәм 987 йылда уның Абу Дулаф әл-Шайбани янында ҡаланы баҫып алыуынан һуң, Смбат II уға яһаҡ түләргә мәжбүр булған[51]. Шул уҡ осорҙа, Ани батшалығының ваҡытлыса көсһөҙләнгән сағында, Сюниктың сюзерены Смбат I Саакян үҙенең өлкәһе, Сюник батшалығын айырым батшалыҡ тип иғлан иткән, әммә бер йылдан һуң яңынан Смбат II-нең юғары власын таныған[52]. Дөйөм алғанда, Смбат II-гә илдәге хәлдәрҙе тотороҡландырыу мөмкин булған[53].

989 йылда власть шаһиншаһ [53] — батшаларҙың батшаһы титулы менән Гагик I-сегә күскән. Уның хакимлыҡ осоро Багратидтар Әрмән батшалығының сәскә атҡан дәүере тип һанала[54]. Ул әрмән ерҙәрен берләштереү һәм власты үҙәкләштереү сәйәсәтен уңышлы үткәргән[55]. 1001 йылда ул үҙенең туғанының улы, Ташир-Дзорагеттың батшаһы, Ерһеҙ Давид I-нең ихтилалын баҫтырған[23], «бының һөҙөмтәһендә Давид Гагикка, улы атаһын тыңлаған кеүек, буйһоноп йәшәргә тейеш була», — XI быуат башы тарихсыһы Степанос Таронеци шулай тип яҙған[56]. Бынан тыш, вассал кенәзлектәр һәм батшалыҡтар өлкәләре — Сюник, Васпуракан, Парисос, Хачен аннексияға дусар ителгән[53][55][57]. Гагик күпмелер ваҡытҡа Двинды ла кире ҡайтарған[53]. Ил тергеҙелгән, уның киләсәктә уңышлы үҫешенә тәүшарттар тыуҙырылған[58]. 998 йылдың октябрендә әрмән-грузин коалицияһы Раввадидтар династияһы батшаһы Мамлан I ғәскәренә емергес һөжүм яһай[59][60], шуның менән уларҙы Әрмәнстанға үтеп инеүҙәре тамамланған[61]. 1001 йылда, Давид III Куропалат үлгәндән һуң, Византия, уның васыятына ярашлы, Тао-Кларджет кенәзлеген көслөк менән баҫып алған аннексия. Шулай итеп, Давидтың биләмәләренюҡҡа сығарғандан һуң, Византия Әрмән дәүләтенең туранан-тура күршеһенә әйләнгән, һәм был, тәбиғи, византия ҡурҡынысын тағы ла яҡынайтҡан. Шул уҡ йылды Гагик I Васпуракандан Цахкотн һәм Коговит өлкәләрен тартып алған.

Гагик I 1020 йылда вафат булғандан һуң, әрмән дәүләте яйлап бөлгөнлөккә төшә барған[58]. Әрмән тәхетенең тулы хоҡуҡлы вариҫы Ованес-Смбаттың батшалыҡ итеүен уның туғаны Ҡыйыу Ашот IV танымаған. Тәхеткә эйә булыу маҡсатында, Ашот ағаһына ҡаршы сыҡҡан. Васпуракан батшаһы Сенекерим Арцруниҙан өҫтәлмә ғәскәр алып, Ашот Әрмәнстандың баш ҡалаһын — Аниҙы ҡамауға алған. Һуғышта еңелгән Ованес-Смбат килешеү төҙөргә риза булған. 1022 йылда, Грузия батшаһы Георгий I[62] аралашсылығында, тыныслыҡ килешеүе төҙөлгән, уға ярашлы, Ованес-Смбат Аниҙа һәм уның тирә-яҡ өлкәләрендә, ә Ашот — Фарсыстан һәм Грузия территорияһы сиктәрендә хакимлыҡ иткән:

  Тогда святой патриарх Анания и князья города пришли к Ашоту и приняли такое мирное решение: чтобы Ашот царствовал в провинциях, а Ованес — в Ани с условием, если Ованеса постигнет смерть раньше, Ашот станет царём всей Армении. На эти условия Ашот дал своё согласие. После чего по приказу Ованеса и Ашота Абас стал правителем царского владения Карса , а Геворк — страны Агвании, ибо они были из царского рода и были подчинены двум царям — Ованесу и Ашоту. Ашот ни разу не посетил города Ани в течение последующих лет[63].  

Көсһөҙләнеүе һәм тарҡалыуы үҙгәртергә

Файл:The Bagratid Kingdoms in Armenia, 962-1064.gif
961—1064 йылдарҙағы Карс һәм Әрмәнстандың төньяҡ-көнсығыш Ташир-Дзорагеттағы Багратидтарҙың һәм уларҙың тармаҡтарының Батша домены

Ованес-Смбаттың ҙур сәйәси хатаһы булып 1014—1023 йылдарҙағы Византий-грузин һуғышында Грузия батшаһы Георгий I яҡлы булыуында[23]. Еңелеүгә дусар ителгәс, Ованес-Смбат 1022 йылда,[64] үҙенең вафатынан һуң, Ани батшалығын Византияға бирергә ризалашҡан[23]. Был мәсьәлә буйынса һөйләшеүҙәр шул уҡ йылдың ғинуарында Трапезундта католикос Петрос I Гетадарц һәм и император Болгаробойца Василий II араһында барған һәм килешеү төҙөлгән[65], һәм Трапезунд килешеүе тип атала[66]. XI быуат тарихсыһы Аристакес Ластивертци уны «Әрмәнстанды юҡҡа сығарыу грамотаһы» тип атаған[67]. Килешеү Аниҙа ярһыу ризаһыҙлыҡ тыуҙырған, һәм, башта Севастияла, аҙаҡ Васпураканда нигеҙләнгән Гетадарц ике тапҡыр ҡаланы ташлап китергә мәжбүр булған. 1025 йылға үҙәк һәм көнсығыш Әрмәнстандың күп өлөшө Византия власы аҫтында булған[68][69], царский домен ограничивался в основном Шираком[23]. 1041 йылда Ованес-Смбат вафат булғандан һуң, византий императоры Михаил IV Пафлагонский уның васыятының үтәлеүен талап иткән. Дәүләт өсөн ауыр йылдарҙа әрмән сәйәси юғары ҡатламы ике төркөмгә бүленә: католикос Петрос I Гетадарц һәм кенәз Саркис Хайказн византийҙарҙы яҡлау позицияһына баҫҡан, дворяндарҙың икенсе өлөшө кенәз Ваграм Пахлавуни һәм уның ғәскәре тирәһендә берләшкән, шул уҡ йылда уның Ашот IV туғанының улы[70], 17 йәшлек Гагик II-не батша итеп иғлан иткән[71]. Власҡа килгәс, Гагик II Трапезунд килешеүенең шарттарын үтәүҙән баш тартҡан[72]. Спарапет Ваграм Пахлавуни һәм Григор Магистрос ярҙамы менән Гагик II әрмән баш ҡалаһы диуарҙары янында византий ғәскәрен тар-мар иткән[23][71]. Шул уҡ ваҡытта византийлылар Шеддадидлы Абу-л-Асварҙы, Двин хакимын, Гагик II-гә ҡаршы көньяҡ-көнсығыштан хәрби хәрәкәт башларға дәртләндергән, һәм шуның менән уны компромисҡа барырға мәжбүр итергә өмөтләнгәндәр[73][74]. Һуңғыһына, Иоанн Скилица хәбәр итеүенсә, уға «Какикийҙың баҫып алынған бөтә ҡәлғәләренә һәм ауылдарына, һуғыш закондары буйынса, бәхәсһеҙ хужаһы буласаҡһың» тип вәғәҙәләгәндәр[75]. 1041 йылда Давид I Ерһеҙҙең, Әрмән дәүләтенең бүленмәҫ тәхетен уңышһыҙ яулап алыу маҡсатында Аниға төньяҡтан һөжүм итеүе, хәлде тағы ла ҡатмарлаштырған[70]. Хәрби юл менән һөҙөмтәгә өлгәшә алмағас, император Константин IX Мономах, тыныслыҡ тураһында һөйләшеү һылтауы менән, Гагик II-не Константинополгә саҡырған[76]. Саркиса Хайказн һәм католикос Петрос  I Гетнадарцтың дименә бирнешеп, ул осрашыуға барырға ризалаша. Константинополдә әрмән батшаһына бирелергә[72] һәм башалыҡты Византияға бирергә тәҡдим итәләр. Шул уҡ ваҡытта католикос һәм Саркис Хайказн Әрмәнстандан әрмән баш ҡалаһының асҡысын ебәрәләр. 1045 йылда паракимомен Николай командалығында сираттағы ҡамауҙан һуң баш ҡала,[77] Ани ҡалаһы еңелгән. Империя шулай уҡ, вәғәҙәһен онотоп, Абу-л-Асвар баҫып алған ауылдарҙы ла, ҡәлғәләрҙе лә биләгән[73][75]. Ани батшалығы, католикос етәкләгән әрмән феодалдарының ҡайһы берҙәренең тырышлығы менән,[66][76], йәшәүҙән туҡтаған. Шулай уҡ, Саркис Хайказн үҙенең эшмәкәрлеге менән әрмән тәхетенә эйә булырға маташҡан тигән мәғлүмәт бар. Аристакес Ластивертци, ваҡиғалар замандашы, үҙенең «Әрмән халҡының михнәттәре тураһында хикәйәләү»ендә былай тип яҙған:

 
Гагик II әрмән вельможалары оҙатыуында Константин IX һарайында. Иоанн Скилицаның «Тарихтар» ҡулъяҙмаһына иллюстрация
  Ә өс йылдан һуң, илебеҙ батшалары Ҡыйыу Ашот IV һәм Ованес-Смбат Йовханнэс һымаҡ ике бер туған яҡты донъянан китеү сәбәпле, беҙҙең Әрмән иленә юҡҡа сығыу янаны. Шул саҡта уларҙың тәхете ҡаҡшаны һәм тыныслыҡ юғалды. Ишхандар, үҙҙәренең аҫаба биләмәләрен ташлап, сит ерҙәргә киттеләр. Гаварҙар бөлгөнлөккә төштө һәм грек державаһы табышына әүерелдә. Ҡасандыр кеше йәшәгән авандарҙы мал тапай, яландар көтөүлеккә әйләнде. Бейек ҡыйыҡлы бынамын тигән өйҙәрҙә урман эйәләре лешие йәшәй. Изге әүлиәләр сүллеккә әйләнгән Израиль илен илап иҫкә алған кеүек, [беҙҙең ил] хаҡында ла күҙ йәштәрен түгергәме...[78]  

1045 йылда Әрмәнстан Тайк менән, үҙәге Аниҙа булған «Ивирия» фемаһын [79] барлыҡҡа килтергән. Гагик II-гә компенсация сифатында Каппадокия ерҙәрендәге Харсиан һәм Ликанд фемаларын бүләк итәләр[74], где, через некоторое время, тот был убит[23]. Византия империяһы Әрмәнстанды үҙенә ҡушыуына ҡарамаҫтан, византийлыларҙың ундағы позициялары үтә ныҡ булмаған[72].

Багратидтар үҙәкләштерелгән Әрмәнстан дәүләтен нигеҙҙә үҙҙәренең сәйәсәте арҡаһында тарҡатҡан[19]. Дәүләттең берлеген һаҡламайса, уны ырыуҙың бер нисә тармағына бүлеп бирҙеләр[19], шулай Карс һәм Ташир-Дзорагет башалыҡтары барлыҡҡа килгән. Багратидтар ырыуы кешеләрен айырым өлкәләргә хаким итеп ултыртыу батшалыҡтың территориаль бөтөнлөгөн һаҡлау маҡсатында эшләнгән тигән фекер ҙә бар, әммә бер быуын үтеүгә батша ғаиләһе ағзалары, өлкәләрҙең үҙәктән алыҫ булыуы арҡаһындалыр микән, үҙҙәрен бойондороҡһоҙ тип иғлан иткән[43]. Билдәле, бындай айырылыуға ынтылғанлыҡ сепаратизм Византия һәм Хәлифәлек тарафынан хупланған. Феодал һәм сиркәү ығы-зығыһы дәүләтте тағы ла көсһөҙләндергән. Төрлө ваҡытта Арцрунидтар һәм Сюни ырыуҙарына ҡараған Васпуракан һәм Сюник кенәздәре батша титулын алған. XI быуаттан Византия Әрмәнстанға ҡарата баҫып алыу сәйәсәтен башлай[76]. Әрмәнстан буфер дәүләтенә ярҙам итер урынға, уның иҫәбенә үҙенең территорияларын үҫтреү яғын ҡарай[23]. Ситуацию ещё более усугубили начавшиеся с 1016 года нашествия кочевников огузов[76]. 1021 йылдағы Василий II-нең походы ваҡытында Васпуракан батшаһы Сенекерия үҙенең биләмәләрен Византияға бирергә мәжбүр булған[65][80]. Шулай булһа ла, Багратидтар хакимлыҡ иткән дәүерҙә Әрмәнстан Хәлифәттән дә, Византиянан да бойондороҡһоҙ көйө һаҡланған[1][5].

 
 
 
Арагацотндағы Амберд ҡәлғәһе Ани ҡалаһы диуарҙары Ани ҡалаһындағы Ани соборы (Изге Мәрйәм Ана Кафедраль соборы) емереклектәре
(989—1001 йылдарҙа төҙөлгән, архитекторы — Трдат)

Әрмән батшалығының тарҡалыу эҙемтәләре үҙгәртергә

 
Закавказье после распада Анийского царства
«Әрмән халҡы үҙенә күҙ тейҙерҙе, йүгәнһеҙлеге һәм баш бирмәүсәнлеге менән үҙенең батшалығын харап итте, уны типкеләй башланылар, ул башҡа ҡәбиләләр һәм батшаларҙың ҡоло һәм әсиренә әйләнде; әгәр ул бәләгә тарыһа, ҡыйын хәлдән сығырлыҡ бер юлы ла ҡалмаһа, бер ерҙән дә ярҙам булмаһа, ҡасаҡҡа әйләнгән һәм төрлө яҡҡа олаҡҡан».
—Аракел Даврижеци, «Тарихтар китабы», 1660-сы йылдар[81]

Византияның Әрмән батшалығын аннексияһы, шулай уҡ сәлжүк ҡәбиләләре башлап ебәргән көслө ябырылыуҙар[82] әрмән халҡының тарихи тыуған иленән күп быуаттарға һуҙылған эмиграцияһын башлап ебәргән. Васпуракандан Каппадокияға ғына 400 мең кеше күсенгән[66]. Әрмәндәр шулай уҡ Грузияға, бигерәк тә Киликияға күсенгән[82]. Әрмән милли-дәүләт ҡоролошоноң ҡалдыҡтары Сюник батшалығында (Зангезурҙа), Ташир-Дзорагет батшалығында һәм Хачен кенәзлегендә йәғни Таулы Карабахта ғына һаҡланып ҡалды. 1080 йылда уҡ Киликия әрмәндәре бойондороҡһоҙ кенәзлек ойошторған, һәм 1198 йылда Левон II осоронда короллек итеп үҙгәртелгән (Ҡара: Киликия әрмән дәүләте). XIII быуатта Мхитар Айриванеци бындай юлдар яҙған[25]:

  Был осорҙа Киликияла Рубениандар хакимлыҡ иткән. Ҡыҫырыҡлағандары өсөн Аллаһы тәғәлә үҙ хөкөмөн сығарҙы: Гректар беҙҙең батшалыҡты юҡҡа сығарғайны; әммә Аллаһы тәғәлә уларҙың ерен әрмәндәргә бирҙе, һәм улар ошо ерҙә батшалыҡ итә.  

Тарихи Әрмәнстан ерендә дәүләтселекте тергеҙеп булманы. Рәсәй белгестәре билдәләүенсә, бының сәбәптәре булып күп һанлы төрөк күскенселәренең таралып ултырыуы һәм төп әрмән халҡын үҙ ерҙәренән ҡыуып ебәреү тора[83]. Был процестар ағымында шулай уҡ ңре һәм урта әрмән феодалдарының байтаҡ өлөшө юҡ ителгән, ә уларҙың биләмәләре төрөк һәм курд хандарына бирелгән[83]. Әрмән батшалығын аннексиялау шулай уҡ сәлжүктәрҙең Кесе Азия йүнәлешендә тотҡарлыҡһыҙ үтеүенә һәм Византия империяһын артабан да яулана барыуына ярҙам иткән. Матфей Эдесский, XII быуат тарихсыһы, яҙған:

  Әрмән эраһының 498 йылында [1049-1050] император Мономахтың, шулай уҡ әрмән католикосы ғали йәнәптәре Петр патриархлығыт алдаҡ ант менән Багратуни династияһынан Әрмән батшалығын мәкерле тартып алыуы менән бер осорҙа солтан Тоғрул бей бойороғо менән Фарсыстандан бөлгөнлөк килгән — Аллаһы тәғәлә асыуы билдәһе. Ике зорапет, Ибраһим һәм Ҡотолмыш, римлеләр ҡулында ил ташландыҡ һәм ҡурсаланмаған хәлдә булғанын белгәнлектән, уның һарайын ташлап киткән һәм бик күп көс менән, ҙур ғәскәр башында Әрмәнстанға йүнәлгән. Сөнки римлеләр Көнсығыштан ҡыйыу һәм көслө ир-атты ситкә ебәргән, ә улар урынына Әрмәнстанда һәм Көнсығышта зорапет-евнухтарҙы ҡуйырға маташҡан.  

Ани батшалығын баҫып алыу IX—XI быуаттарҙа Византия империяһының көнсығыш сәйәсәте үҫешенең бер баҫҡысы булып торған[62].

Дине үҙгәртергә

 
IX быуат аҙағында Смбат төҙөгән Ширакаван соборы . Сиркәү эргәһендә батша резиденцияһы урынлашҡан булған[84].

Багратидтар Әрмән батшалығы осорона әрмәндәр христианлыҡта торған, бынан тыш, хәҙерп ҙә күҙәтелгәнсә, әрмәндәрҙең байтағы миафизит булған. Һәм уларҙың иң төп сиркәү институты — Әрмән апостол сиркәүе. 931 й. тиклем әрмән католикосының Әрмән апостол сиркәүе резиденцияһы Двинда, һуңынан Ахтамар утрауындағы монастырҙа, артабан Ширак өлкәһенең Аргина местечкоһында, ә 992 йылдан Ани -баш ҡалала булған. Шуға ҡарамаҫтан Византия империяһының рәсми диненә ҡараған әрмән-халкидонлылар ҙа булған. Әрмән-халкидонлылар башлыса Тао-Кларджети кенәзлегендә йәшәгән[85], һәм улар әрмән батшалары биләмәләренә инмәгән. Византия империяһы күп тапҡырҙар Әрмәнстан менән мөнәсәбәттәрендә догматика мәсьәләләрен күтәргән, әммә был һөҙөмтәһеҙ тамамланған. X быуат уртаһында тондракийлылар хәрәкәте әрмән дәүләте һәм сиркәүенә тағы бер ҡаршылыҡе тыуҙырған. Был хәрәкәт антифеодаль характерлы булған. Дини көплөк аҫтында халыҡтың ижтимағи тигеҙһеҙлеккә ҡаршы сығыуы сағылғаны аңлашыла[86]. Моғайын, шунан сығып, Ашот III сиркәү ерҙәрен байтаҡҡа киңәйткән һәм әүҙем сиркәүҙәр төҙөү эшмәкәрлеген йәйелдергән. Әммә тондракий хәрәкәтен бөтөнләй юҡ итеүгә өлгәшә алмағандар. Үҙәге Тондрак местечкоһында урынлашҡан был хәрәкәт XI быуат урталарына саҡлы дауам иткән. Дини (догматик) бәхәстәр урта быуаттар феодал йәмғиәтендә ғәҙәти күренеш булған. X быуат уртаһында Сюник митрополиты католикос Агванктың үҙ епархияларын Әрмән сиркәүе юрисдикцияһынан сығарып Византий сиркәүе ышығына лоно инергә ынтылышын католикос Ананией Мокаци уңышлы туҡтатҡан, һәм илдең конфессия һәм смиркәү берлеген һаҡлап ҡалған[87]. Мокаци үҙенең миафизит догматикаһын яҡлап көрәшеүендә хатта Абас батшаға халкидониттар менән никахҡа инеүҙе тыйыуҙы юллап мөрәжәғәт иткән[87].

Хәлифәлек власын нығытыу маҡсатында Әрмәнстанды яулап алыу дәүерендә илдең ҡайһы бер биләмәлренә ғәрәп ҡәбиләләре күсерелгән[18], шуларҙан иң әһәмиәтлеһе — кайсиктар ҡәбиләләре булған[46]. Шулай итеп, Әрмәнстанда мосолман утраусыҡтары ла булғанв. X быуат мосолман авторы Ибн-Һәүкәл Двин тураһында былай тип яҙған: «Ҡала тирәләй стена; унда христиандар күп, һәм храм менән йәнәшә, Химс мәсете кеүек, йәмиғ мәсете. … Әрмәнстандың күп өлөшөндә христиандар йәшәй»[88].

Мәҙәниәте  үҙгәртергә

Шулай уҡ ҡарағыҙ: Культура Армении
 
887 йылғы иҫтәлекле яҙмала «Лазарев Евангелиеһы»ның года с упоминанием Смбат телгә алынған бите I [14]

Багратидтар әрмән дәүләте йәшәгән осорҙа мәҙәниәттең бөтә төрҙәре лә уңышлы үҫешкәнлеге билдәләнә[89]: тарихнамә, фәлсәфә, математика, медицина, әҙәбиәт, архитектура, миниатюра, фреска һынлы сәнғәте, ҡулланма сәнғәт һәм сәнғәт менән фәндең башҡа өлкәләре тағы ла яҡшыраҡ үҫешкән, дөйөм алғанда, мәҙәни яңырыу осоро булған[19], һәм был Юғары Урта быуаттарҙа дауам иткән һәм Әрмән Яңырыуы тип билдәлелек алған. Был мәҙәни үҫеш бигерәк тә Ани ҡалаһында — илдең сәйәси һәм иҡтисади үҙәгендә күҙәтелгән. Ани «40 ҡапҡа һәм 1001 сиркәү ҡалаһы тип аталған»[19]. Ҡала мәҙәниәте йылдам үҫкән[90]. Архитектура яңынан үҙешә[91]. Әрмәнстандың төрлө биләмәләрендә бына тигән архитектура һәйкәлдәре ҡалҡып сыҡҡан — Ани соборы һәм Ани ҡалаһында архитектор Трдаттың Гагиктың түңәрәк сиркәүе I, Ташир-Дзорагеттағы Ахпат монастыры һәм Санаин, батша нәҫеленең кесе быуындары төҙөткән Карстағы Изге апостолдар сиркәүе[19]. Донъяуи биналар ҙа төҙөлгән, шулар араһында Багратидтар һарайы һәм нығытылған Амберд һарайын билдәләргә кәрәк[19]. Баш ҡала Ашот III һәм Смбат II төҙөткән стеналар менән уратып алынған булған[92]. Батшалыҡтың кесе кенәз йорттары шулай уҡ Мармашен, Кечарис һәм Хцконк монастырҙары кеүек архитектура һәйкәлдәрен төҙөткән. Ани Багратидтарына вассал буйһоноуҙа торған башҡа әрмән биләмәләрендә лә архитектура шулай уҡ юғары үҫеш кисергән. Васпураканда Изге Тәре сиркәүе (Ахтамар), Татев монастыры, Сюниктағы Ваганаванк һ. б. төҙөлгән. Әрмән архитекторҙары халыҡ-ара танылыу алған[23].

Багратидтар шулай уҡ яҙма мәҙәниәтте ҡурсалағандар[19][93]. Әрмән әҙәбиәтенең һәм яҙмаһының боронғо традициялары интеллектуаль эшмәкәрлек үҙәктәре һәм, Карстағы кеүек, ҙур китапханалары булған Татев, Севанаванк, Ахпат, Санаин һ. б. монастырҙарҙа дауам иттерелгән[23]. Санаин, Ахпат монастырҙары, Ширак өлкәһе һ. б. урындар шулай уҡ белем биреү үҙәктәре булып хеҙмәт иткән[89]. Боронғо әрмән тарихнамәһе өлкәһендә тәү сиратта үҙ заманының ваҡиғалары тураһында баһалап бөткөһөҙ ҡиммәт мәғлүмәт ҡалдырған Ованес Драсханакертциҙы, Ухтанесты, Степанос Таронециҙы атап китер кәрәк. Шул уҡ осорҙа ғалим һәм философ Григор Магистрос, мистик шағир Григор Нарекаци, шағир Вардан Анеци, гимнограф Степанос Апаранци һ.б. ижад иткән. Шулай уҡ дини богословская әҙәбиәт үҫешкән, һәм был өлкәлә Хосров Андзеваци, Самуэл Камрджадзореци, Анания Санахнеци һ.б. исемдәрен атап китергә була. IX быуаттың һуңғы сирегендә башланған яңы милли үҫеш осоро ҡулъяҙма китап һәм әрмән миниатюраһы үҫешенә булышлыҡ иткән[94].

X быуатта «Давид Сасунский» эпосы ижад ителгән.

Иҡтисады үҙгәртергә

IX быуат башында уҡ Әрмәнстан үҫешкән феодализм осорона аяҡ баҫҡан. Багратидтар дәүерендә Әрмәнстан, территорияһында бер нисә транзит юл киҫешкән донъя әһәмиәтендәге сауҙа үҙәгенә әйләнә, ҡалаларҙың — Ани, Вагаршапат, Двин, Карс һ. б. йылдам үҫеше күҙәтелә[90].

Әрмәнстанда үҫешкән айреник тип аталған бер һүҙһеҙ феодаль ер милекселеге булған[95]. Стратегик ресурстарға — ергә һәм һуғарыу каналдарына — туранан-тура батша вассалдары, кенәздәр, шулай уҡ һуңғыларҙың вассалдары хужа булған. Шулар менән бергә сиркәү ҙә эре ер биләүсе булған. Мәҫәлән, Татев монастырына 47 ауыл ҡараған[95]. Әрмәнстанда феодаль эксплуатация күҙ алланған, һәм был антифеодаль крәҫтиән хәрәкәтенә килтергән. Ҡағиҙә булараҡ, улар тондракийлылар сектант тәғлимәтк көплөгөнә төрөнөп эшләнгән. Улар ер, тулы тигеҙлек нигеҙендә, дөйөм ҡулланышҡа бирелергә тейеш тигәндәр[95]. Әрмән батшалығы өсөн ҡатмарплы сәйәси осорҙа, 910-сы йылдарҙа, был хәрәкәт бөтә Айрарат өлкәһен ялмап алған. Бындай крәҫтиән ихтилалдары 930-сы йылдарҙан башлап көсәйгән[95].

 
Ани ҡалаһы диуарҙары, XIX быуат картинаһы[96]

Батшалыҡта сауҙа һәм һнәрселек үҫешкәнлектән, ҡалалар уңышлы үҫкән, X быуат аҙағына Ани ҡалаһы иң мөһиме — баш ҡала булған. Бында туҡымалар, келәмдәр, ялтырауыҡлы һауыт-һаба, фаянс һәм металл изделиелар эшләнгән[95]. Был осорҙа ҡалала 100 меңгә яҡын кеше йәшәгән[95], ул заманының иң ҙур ҡалаларының береһе булған[97]. Халыҡ-ара транзит юлдар киҫелешендә мөһим сауҙа пункты булған[92]. Әрмәнстандың башҡа ҙур ҡалалары араһында Арцн, Ахлат, Ван, Карс һәм Двин ҡалалары айырылып тора. Двиндан, мәҫәлән, Әрмән кошениленән ҡыҙыл буяу сығарғандар. X быуат ғәрәп географы Ибн-Һәүкәл, ғәрәптәр Дабиль тип йөрөткән Двинда булғандан һуң, былай тип хәбәр итә:

  Дабилдә һәм Әрмәнстандәң өлкәләрендә әрмән «мехфур»ы тигән атама менән билдәле әрмән келәмдәре эшләнә; әрмән эшләнешенә яҡын туҡыма эшләнгән башҡа ерҙәрҙә улар күп түгел. Әрмәнстанда, Мияфарикинда һ. б. урындарҙа, нәҡ ошолай итеп: яулыҡтар, биҙәкле япмалар һәм шәлдәр әҙерләнә[98].  

Двин, үҙенең географик урынлашыуы арҡаһында, халыҡ-ара транзит сауҙа итеүҙә мөһим пункт булып торған[92]. Карс ҡалаһы Ҡара диңгеҙ буйы ҡалаларына барған юлда шулай уҡ сауҙа пункты әһәмиәтенә эйә булған[92]. Атап әйткәндә, Трапезундҡа китеп барған юлда артабан Арцн ҡалаһы булған[92]. Ҡала халҡы 150 мең кеше тәшкил иткән[95]. Арцн үҙенең буҫтауы һәм келәмдәре, металл һәм фаянс изделиелары етештереүе менән дан тотҡан. Эре ҡалалар сауҙагәрҙәре халыҡ-ара сауҙала әүҙем ҡатнашҡан[18]. X быуат ғәрәп авторы Әл-Мәсүҙи былай тип яҙған:

  Был диңгеҙгә Константинополь боғаҙы сыға һәм был диңгеҙҙә Трабизундэ. Был ҡала шул диңгеҙ ярында урынлашҡан; бында йыл һайын мосолман, рум, әрмән һ.б., ғөмүмән Кешк иленән бик күп һатып алыусыны йәлеп иткән баҙарҙар ойошторола[99].  

Был ҡалаларҙа киң иҡтисади бәйләнештәр арҡаһында, бөтә Кавказ аръяғы территорияһында һәм унан алыҫ ятҡан биләмәләрҙә һорау менән файҙаланған хәлифәлек тауарҙары менән дә, Византия һәм үҙҙәре етештергән тауарҙар менән дә әүҙем сауҙа алып барылған[92]. Әт-Табари һәм Ибн әл-Факиһа хәбәр итеүенсә, Әрмәнстан сит илгә бойҙай һәм ағас сығарған[92]. Әл-Истаһри мәғлүмәте буйынса: «Әрмәнстанда „Ван (Арджиш)“ тип аталған икенсе күл бар. Унда „тиррих“ тигән балыҡ тотола һәм бөтә илдәргә һатыуға сығарыла.»[100].

Армияһы үҙгәртергә

 
Ани ҡалаһы диуарҙарында Багратидтар Гербы

Багратидтар дәүерендә әрмән армияһы пехотанан һәм атлы ғәскәрҙән торған, ғәскәр һаны йыш ҡына 100 меңгә еткән[101] Шулай, IX—X быуаттар сигендә йәшәгән тарихсы Товма Арцруниға ярашлы, Смбат I 100 мең яугирҙан торған армия менән етәкселек иткән. Ани ҡалаһында Гагик I батшаның тәхеткә ултырыу тантаналарын бәйән итеп, Матеос Урхаеци написал: «Шул көндө ул 100 мең һайлап алынған яугирҙан торған ғәскәрен ҡараны, [улар] барыһы ла яҡшы ҡоралланған, алышта дан алған һәм айырыуса ҡыйыу»[102]. Әммә һәр ваҡыт шунса яугир һаны һаҡланылмаған. Мәҫәлән, Ашот III батша 974 йылда Иоанн Цимисхий армияһына ҡаршы 80 меңлек ғәскәр йыйған[23]. Әхмәд ибн Лотфулла (Мюнеджим-баши) төрөксә Müneccimbaşı Ahmed Dede билдәләүенсә, Ашот III Двинды ҡамағанда, әрмән ғәскәрендә ялланма һалдаттар ҙа булған[103]. Әрмән ғәскәре пехотаһы нигеҙҙә крәҫтиәндәрҙән йыйылған. ғәскәр ике төп подразделениенан — марзпетакан һәм аркунакандарҙан торған[101]. Беренсеһе бөтә ил территорияһынан формалашҡан һәм хәрби начальникка — марзпету йәки марзпану'ға буйһонған'. Смбате I заманында Гурген Арцруни марзпан булған тиелә, ә Гагик I осоронда — Ашот. Ғәскәр нигеҙен атлылар тәшкил иткән. Һан буйынса ул пехотаның яртыһын, йәғни бөтә армияның 1/3 өлөшөн тәшкил иткән[104]. Илдең сиктәрендә тарҡалыш һәм вассал дәүләттәр барлыҡҡа килгән саҡта шулай уҡ вассал подразделениеларҙың үҙенсәлекле һыҙаттары күҙәтелгән. Шулай, мәҫәлән, уларҙың һәр береһенең үҙ флагы һәм әләме булған. Вассал батшалыҡтарҙың ҡайһы бер ғәскәрҙәре хатта үҙ марзпаны ла булған. Мәҫәлән, X быуат аҙағында Васпуракан ғәскәрҙәренең марзпаны Тигран, Ташир-Дзорагета ғәскәрҙәренеке — марзпан Деметр булған[105]. Степанос Таронациҙың Карс ғәскәрҙәренең кейеме хаҡындағы фекере иғтибарға лайыҡ. Смбат II Давид Куропалатҡа ебәргән әрмән ғәскәрҙәре тураһында былай тип хәбәр итә: «[Бында шулай уҡ] үҙенең ҡыҙыл кейем кейгән отряды менән карс батшаһы, йәш Абас, бар ине.»[106]. В период ослабления армянского государства, в 1040-х годах, Ваграм Пахлавуни командовал 30-тысячной армией, собранной только из Ани и окрестностей[107]:

  Әрмән ғәскәренең асыуы эсенә һыйманы, һәм 30 мең йәйәүле һәм атлы ғәскәр, ҡырағай януарҙарға оҡшап, ярһып, хәрби тәртип менән Цагик тип аталған ҡапҡаға етте. Улар йәшен тиҙлегендә рим ғәскәренә ташланды һәм, дошманды үткер ҡылыстары менән ҡыйратып, сикһеҙ тәкәббер һәм һауалы шул көстө ҡасып китергә мәжбүр итте.[108].  

Әрмән батшалығын көнсығыштан һәм көньяҡ-көнсығыштан Сюник һәм Арцах ҡәлғәләре, көнсығыштан һәм көньяҡтан Васпуракан һәм Мокк, көнбайыштан Бейек Әрмәнстан һәм Цопк ҡәлғәләре һаҡлаған. Ани ҡалаһы эргәһендәге Карс һәм көнбайыштан Артагерс, төньяҡтан Тигнис һәм Магасаберд, көньяҡтан һәм көнсығыштан Гарни, Бджни һәм Амберд стратегик әһәмиәткә эйә булған.

Тәүге Багратидтар заманында батша ғаиләһе ағзалары ғына спарапет вазифаһына эйә булған. Шулай, Ашот I заманында туғаны Абас, Смбат I дәүерендә туғаны Шапух, артабан туғанының улы Ашот спарапеттар булған. Был традиция X быуат уртаһындағы тарҡалышҡа саҡлы дауам иткән. Ашот III дәүерендә үк спарапет сифатында Гор Марзпетуни телгә алынған[109]. Шул ваҡытта, Ованес-Смбат һәм Гагик II осоронда Әрмәнстандың спарапеты Ваграм Пахлавуни булғанда, Пахлавуни тоҡомон юғры күтәреү башланған.

Ани батшалығының вассал дәүләттәре үҙгәртергә

X быуатта барлыҡҡа килгән дүрт әрмән батшалығы, шулай уҡ бер нисә әрмән кенәзлеге Багратидтар менән вассал мөнәсәбәттәрҙә (дашинк ухти)торған. Тәүгеләре рәтенә Васпуракан, Карс, Сюник һәм Ташир-Дзорагет батшалыҡтары ингән[27]. Вассал дәүләттәр Багратидтарҙың барлыҡ тышҡы сәйәси акцияларында ла ҡатнашҡандар[52]. Шулай булыуға ҡарамаҫтан, һәр береһе үҙ-үҙҙәрен сәйәси күтәрергә ынтылғанлыҡтан, улар араһындағы мөнәсәбәттәр йыш ҡына интригаға бай булған[110].

Билдәле бер ваҡыт арауығында Ани Багратидтарынан Әрмәнстандың тарихи өлкәһе Алиовитта, Ван күленең төньяғындағы Эрджиш (Арчеш) өлкәһендә йәшәгән каисиктар[111], шулай уҡ Кура йылғаһының һул ярындағы Камбечан һәм Шеки (Шаке) тарихи өлкәһе вассал бойондороҡлоҡта торған[112].

Тао-Кларджети (Тайк) әрмәндәре лә Әрмән Багратидтары менән вассал мөнәсәбәттәр менән бәйле булған[85].

Васпуракан батшалығы үҙгәртергә

Төп мәҡәлә: Васпураканское царство
Шулай уҡ ҡарағыҙ: Арцруниды

Өлкә боронғо әрмән Арцруни ырыуыныҡы. Бында батшалыҡ 908 йылда Гагик Арцруни дәүерендә барлыҡҡа килгән. Нигеҙҙә сиктәре Нахичевань төбәгенә тиклем барып тоташҡан Ван күленең көнсығыш бассейнын,[18] Аракс йылғаһы буйын,[80] биләгән, ә көньяҡта Урмия күленә терәлгән[80]. Сенекерим Арцруни батшалығы осоронда, XI быуат башында Васпуракан территорияһында 10 ҡала, 4 мең ауыл, 72 ҡәлғә, 115 монастырь булған[80]. Сәлжүк баҫҡынсылығы башланыу, шулай уҡ византия ғәскәрҙәренең һөжүмдәре Сенекеримды 1021 йылда Васпуракан батшалығын Византия батшалығына бирергә мәжбүр иткән.

Сюник батшалығы үҙгәртергә

Төп мәҡәлә: Сюникское царство
Шулай уҡ ҡарағыҙ: Сюник һәм Сюни (династия)

987 йылда Ани батшалығының ваҡытлыса көсһөҙләнгән дәүерендә [19] Сюник сюзерены Смбат I Саакян Раввадид Абу-л-Хайдж һәм арцах кенәздәре ярҙамы менән Сюникты айырым батшалыҡ тип иғлан итә. Бары бер йыл үтеүгә, 988 йылда[52], Абу-л-Хайдждың вафатфнан һуң, Смбат I Саакян Әрмәнстан батшаһы Смбат  II-нең юғары власын таный. Батшалыҡ боронғо әрмән ырыуы Сюни вәкилдәре тарафынан идара ителгән. Әрмәнстан батшаһы Гагик I 990-сы йылдар башында үҙенең вассалынан ҡайһы бер өлкәләрҙе, шул иҫәптән Вайоц-Дзорҙы тартып алған. Дөйөм алғанда Сюни кенәздәре Багратидтарҙың тоғро союздашы булып ҡалғандар[110].

Карс батшалығы үҙгәртергә

Төп мәҡәлә: Карсское царство
 
Гагик Карсский ғаиләһе менән, XI быуат башы миниатюраһы

963 йылда Әрмәнстандың баш ҡалаһын Карстан Аниға күсергәндән һуң ике йыл үтеүгә барлыҡҡа килгән. Тәүге хаким Мушег — Мәрхәмәтле Ашот III-нөң туғаны[11]. Был батшалыҡҡа Карс һәм Вананд өлкәһе ингән. Бында анийские Багратидтары сюзерен ғына булмаған, ә азгапет — династияның өлкән вәкилдәре лә булған[113]. Батшалыҡ территорияһы Византия менән көрәштә алдынғы форпост ролен үтәгән. Шаһиншаһ Смбат II ҡушыуы буйынса тәхеткә килгән Абас батша дәүерендә ҡеүәтле дәүләт булған[66], әммә уның вариҫы Гагик Карсский 1064 йылда[62], сәлжүктәр һөжүме башлағанлыҡтан, батшалыҡты Византияға бирергә мәжбүр булған.

Ташир-Дзорагет батшалығы үҙгәртергә

Төп мәҡәлә: Ташир-Дзорагетское царство
Шулай уҡ ҡарағыҙ: Кюрикиды һәм Ташир (Лори)

IX быуат аҙағынан уҡ был өлкәләр Әрмәнстан составында булған[29] һәм Гнтуни ырыуы наместниктары тарафынан идара ителгән. Батшалыҡҡа 978 йылда, атаһы үлгәндән һуң Таширға һәм уның тирәһендәге өлкәләргә эйә булған Мәрхәмәтле Ашот III-нөң кесе улы Кюрике I (Гурген) нигеҙ һалған. Ул ырыуҙың яңы — Кюрикидтар тармағының башында торған. Ани Багратидтары, сюзерен булыуҙан тыш, бында шулай уҡ азгапет — династияның өлкән вәкиле лә булғандар[113]. Матеос Урхаеци хәбәр иткәненсә, «… улар әрмән батшалары ырыуынан булған һәм Ширак йортона буйһонған». Баштараҡ Самшвилде ҡәлғәһе, ә 1065 йылдан — Лори Берд ҡәлғәһе батшалыҡтың үҙәге булған. 1001 йылда Ерһеҙ Давид I-нең Ани Багратидтарына буйһонмаҫҡа тырышыуы ҡаты баҫтырылған[50]. Бында стратегик әһәмиәткә эйә Каян, Махканаберд, Гаг һ. б. урынлашҡан булған.

Хачен кенәзлеге үҙгәртергә

Төп мәҡәлә: Хаченское княжество
«Барда ҡалаһынан Двинға (Дабиль) юл әрмән ерҙәренән үтә, һәм бөтә был ҡалалар Ашот I батша улы Смбат I-неке (Санбат)».
—Истаһри, «Юлдар һәм батшалыҡтар китабы», X быуат[114]

Хачен Антик Әрмәнстандың Арцах провинцияһы территорияһын биләгән. Ашот I осорона яҡын заманда боронғо Арраншаһиктар әрмән ырыуына ҡараған кенәз Григор-Амам урта быуаттар Алуанкы территорияһында батшалыҡ тергеҙгән. Берт нисә йыл үтеүгә, 890-сы йылдар уртаһында, аталары үлгәндән һуң, улдары был территорияны үҙ-ара бүлешкән. X быуат башынан улар Багратидтарҙың вассалы булған [115][116]. Гардман кенәзе Саак Севадтың баш күтәреүваҡиғаһы билдәле. Был ҡаршылығы өсөн Ашот  II Саакты ҡаты язалаған, һуҡырға әйләндергән. X быуат аҙағында Гагик I был территорияны тартып алған [55].

Хакимдары  үҙгәртергә

 
Гюмри ҡалаһында Мәрхәмәтле Ашот  III һәйкәле
  • Ашот I — 885—890 йылдар
  • Смбат I — 890—914 йылдар
  • Тимер Ашот II — 914—928/929 йылдар
  • Абас I — 928/929—952 йылдар
  • Мәрхәмәтле Ашот III — 952—977 йылдар
  • Смбат II — 977—989/990 йылдар
  • Гагик I — 989/990—1020 йылдар
  • Ованес-Смбат — 1020—1041 йылдар
  • Ашот IV — 1022—1040 йылдар (бергә идара итеүсе)
  • Гагик II — 1042—1045 йылдар

Комментарийҙар  үҙгәртергә

  1. ↑ Об этом сообщает, например, Константин Багрянородный в труде «Об управлении империей» (гл. 44): «[Знай], что Апелварт правил Манцикиертом и находился под властью [Асотия], архонта архонтов, отца Симватия, архонта архонтов. Но сам Асотий, архонт архонтов, дал этому Апелварту также крепость Хлиат, Арцес и Перкри, ибо упомянутый Асотий, архонт архонтов, отец Симватия, архонта архонтов, владел всеми странами востока».
  2. ↑ В Севанской надписи 874 года Ашот называет себя царем (тагавор) Армении, а в надписи из Гарни 879 года его супруга Катраниде названа принцессой Армении. См. История армянского народа. — Т. III. — С. 22. (әрм.)
  3. ↑ Именно армянский царь Ашот I возложил корону на голову первого Багратидского царя восточной Грузии (Иверии) Адарнасэ IV (инг.)баш.. Подробнее см. Ronald Grigor Suny. The Making of the Georgian Nation. — 2-е изд. — Indiana University Press, 1994. — P. 31—32.
  4. ↑ В 979 году оно было передано Византией Давиду III Куропалату в качестве ленных владений. См. С. Т. Еремян. Армения на рубеже X—XI вв. // Атлас Армянской ССР. — Ер.—М., 1961. — С. 102—106.. Большинство населения составляли армяне. См. Г. Г. Литаврин. Комментарий к главам 44—53 трактата «Об управлении империей». Комм. 2 к главе 44
  5. ↑ Император Византии Иоанн I Цимисхий в своем письме к Ашоту III также называет его «царь царей Великой Армении». См. Х. Кучук-Иоаннесов. Письмо императора Иоанна Цимисхия к армянскому царю Ашоту III // Византийский временник. — 1903. — Т. 10.
  6. ↑ В настоящее время осколки статуи находятся в археологическом музее Эрзурума. См. The statue of King Gagik на сайте «Virtual ANI»

Иҫкәрмәләр  үҙгәртергә

  1. ↑ 1,0 1,1 John H. Rosser. Historical Dictionary of Byzantium. — 2-е изд. — Scarecrow Press, 2011. — P. 62.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 The Oxford Dictionary of Byzantium / Edited by Alexander Kazhdan. — 1991. — Т. 1. — С. 210.
  3. ↑ Bagratid Dynasty — Британника энциклопедияһында

  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 История Византии / Отв. редактор С. Д. Сказкин. — М.: Наука, 1967. — Т. 2.

  5. ↑ 5,0 5,1 Bagratid Dynasty — энциклопедии Британника

  6. ↑ Mark Whittow. The making of Byzantium, 600-1025. — University of California Press, 1996. — P. 214.

  7. ↑ См. комм. 78 к гл. XXV «Истории Армении» Иоанна Драсханакертци
  8. ↑ Материалы по истории Азербайджана из Тарих-ал-камиль (полного свода истории) Ибн-ал-Асира / пер. П. К. Жузе. — Баку: АзФан, 1940.
  9. ↑ История армянского народа. — 1976. — Т. III. — С. 16. (әрм.)
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 Шлеев В. В. Всеобщая история искусств / Под общей редакцией Б. В. Веймарна и Ю. Д. Колпинского. — М.: Искусство, 1960. — Т. 2, кн. 1.
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 11,3 11,4 Armenia — энциклопедии Британника

  12. ↑ 12,0 12,1 Arrān — Encyclopædia Iranica. C. E. Bosworth

  13. ↑ Mark Whittow. The making of Byzantium, 600–1025. — University of California Press, 1996. — P. 214.

  14. ↑ 14,0 14,1 К. Н. Юзбашян Армения «эпохи Багратидов» в международно-правовом аспекте // Историко-филологический журнал. — 1975. — № 1. — С. 35—36. (әрм.)
  15. ↑ 15,0 15,1 История армянского народа. — 1976. — Т. III. — С. 18. (әрм.)
  16. ↑ История армянского народа. — 1976. — Т. III. — С. 19. (әрм.)
  17. ↑ {{книга |автор=Вардан Великий |часть=Часть 2 |заглавие= Всеобщая история
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 18,3 18,4 18,5 18,6 18,7 Восток в средние века // История Востока / Под ред. Р. Б. Рыбакова. — М.: Восточная литература РАН, 1997.
  19. ↑ 19,00 19,01 19,02 19,03 19,04 19,05 19,06 19,07 19,08 19,09 19,10 Bagratids — Encyclopædia Iranica. C. Toumanoff
  20. ↑ 20,0 20,1 20,2 20,3 20,4 [ Ашот] — Ҙур совет энциклопедияһында мәҡәлә (3 издание)
  21. ↑ Encyclopaedia of Islam. — Leiden: BRILL, 1986. — Vol. 1. — P. 637.

  22. ↑ 22,0 22,1 А. А. Василев. Византия и арабы. — СПб., 1902. — Т. II.
  23. ↑ 23,00 23,01 23,02 23,03 23,04 23,05 23,06 23,07 23,08 23,09 23,10 23,11 23,12 23,13 23,14 23,15 23,16 23,17 23,18 23,19 23,20 23,21 23,22 23,23 Cyril Toumanoff. Armenia and Georgia // The Cambridge Medieval History. — Cambridge, 1966. — Т. IV: The Byzantine Empire, part I, chapter XIV. — P. 593—637.
  24. ↑ Всеобщая история Степаноса Таронскаго Асохьика по прозванию: Писателя 11. стол. / Перевед. с армянскаго и об-яснена Н. Эминым. — М.: Типогр. Лазарев. Инст. восточ. языков, 1864. — С. 106.
  25. ↑ 25,0 25,1 Хронографическая история, составленная отцом Мехитаром, вардапетом Айриванкским / пер. К. Патканова. — СПб., 1869.
  26. ↑ Фома Мецопский. История Тимур-Ланка и его преемников. Баку. 1957
  27. ↑ 27,0 27,1 Анийское царство — Ҙур совет энциклопедияһында мәҡәлә (3 издание)
  28. ↑ Mark Whittow. The making of Byzantium, 600-1025. — University of California Press, 1996. — P. 217.

  29. ↑ 29,0 29,1 Steven Runciman. The Emperor Romanus Lecapenus and his reign: a study of tenth-century Byzantium. — Cambridge University Press, 1988. — P. 152.

  30. ↑ Ayrarat — Encyclopædia Iranica. R. H. Hewsen

  31. ↑ Акопян A. A., Мурадян П. М., Юзбашян К. Н. К изучению истории Кавказской Албании (По поводу книги Ф. Мамедовой «Политическая история и историческая география Кавказской Албании (III в. до н. э. — VIII в. н. э.)») // Ист.-филол. журн. — 1987. — № 3. — С. 169.
  32. ↑ 32,0 32,1 Константин Багрянородный. «Об управлении империей», гл. 44
  33. ↑ Степаненко. В. П. Из истории армяно-византийских отношений второй половины X — XI в. (к атрибуции монет Кюрикэ куропалата) // Античная древность и средние века. — 1978. — В. 15. — С. 43—51.

  34. ↑ Г. Г. Литаврин. Комментарий к главам 44—53 трактата «Об управлении империей». См. комм. 11 к главе 44
  35. ↑ 35,0 35,1 35,2 The Cambridge History of Iran / Edited by R. N. Frye. — Cambridge University Press, 1975. — Vol. 4. — P. 228—229.

  36. ↑ 36,0 36,1 Иованнес Драсханакертци. гл. XXXI // История Армении. — Ер., 1986.
  37. ↑ 37,0 37,1 37,2 Ronald Grigor Suny. The Making of the Georgian Nation. — 2-е изд. — Indiana University Press, 1994. — P. 31—32.
  38. ↑ Ҡалып:Книга:Lynn Jones:Between Islam and Byzantium

  39. ↑ К. Н. Юзбашян. Армянские государства эпохи Багратидов и Византия. — М.: Наука, 1988. — С. 70.
  40. ↑ 40,0 40,1 John H. Rosser. Historical Dictionary of Byzantium. — 2-е изд. — Scarecrow Press, 2011. — P. 71.

  41. ↑ Еремян С. Т. Присоединение северо-западных областей Армении к Византии в XI веке // Вестник общественных наук. — 1971. — № 3. — С. 6.
  42. ↑ Всеобщая история Степаноса Таронскаго Асохьика по прозванию: Писателя 11. стол. / Перевед. с армянскаго и об-яснена Н. Эминым. — М.: Типогр. Лазарев. Инст. восточ. языков, 1864. — С. 117.
  43. ↑ 43,0 43,1 Еремян С. Т. Присоединение северо-западных областей Армении к Византии в XI веке // Вестник общественных наук. — 1971. — № 3. — С. 7.
  44. ↑ История армянского народа. — 1976. — Т. III. — С. 141. (әрм.)
  45. ↑ 45,0 45,1 История армянского народа. — 1976. — Т. III. — С. 108. (әрм.)
  46. ↑ 46,0 46,1 46,2 Р. М. Бартикян. О царском кураторе «ΜΑΝΖΗΚΕΡΤ ΚΑΙ ΕΣΩ ΙΒΗΡΙΑΣ» Михаиле. В связи с восточной политикой Василия II (976—1025 гг.). // Историко-филологический журнал. — 2000. — № 1. — С. 132—133.
  47. ↑ 47,0 47,1 Степаненко В. П. Из истории армяно-византийских отношений второй половины X — XI в. (к атрибуции монет Кюрикэ куропалата) // Античная древность и средние века. — 1978. — В. 15. — С. 45.{{oq|ru|974 йылда император Иоанн Цимисхий етәкселегендәге византия армияһы әрмән дәүләттәренең сиктәренә йүнәлә, һәм был улар яғынан кисектергеһеҙ реакцияға килтерә. Шаһиншаһ Ашот III етәкселек иткән Васпуракан, Сюник, Ташир Дзорагет һәм Ани батшалыҡтарының берләшкән 80 меңлек армияһы византий ғәскәрҙәренә ҡаршы хәрәкәт иткән һәм
  48. ↑ История армянского народа. — 1976. — Т. III. — С. 116. (әрм.)
  49. ↑ 49,0 49,1 V. Minorsky. Studies in Caucasian History. — CUP Archive, 1953. — С. 41.

  50. ↑ 50,0 50,1 [ Ташир-Дзорагетское царство] — Ҙур совет энциклопедияһында мәҡәлә (3 издание)
  51. ↑ The Cambridge history of Iran. — Cambridge University Press, 1975. — Т. 4. — С. 237.

  52. ↑ 52,0 52,1 52,2 Степаненко В. П. Из истории армяно-византийских отношений второй половины X — XI в. (к атрибуции монет Кюрикэ куропалата) // Античная древность и средние века. — 1978. — В. 15. — С. 46.

  53. ↑ 53,0 53,1 53,2 53,3 Степаненко В. П. Политическая обстановка в Закавказье в первой половине XI в. // Античная древность и средние века. — 1975. — В. 11. — С. 124—125.

  54. ↑ John H. Rosser. Historical Dictionary of Byzantium. — 2-е изд. — Scarecrow Press, 2011. — P. 199.

  55. ↑ 55,0 55,1 55,2 Гагик I — Ҙур совет энциклопедияһында мәҡәлә (3 издание)
  56. ↑ Всеобщая история Степаноса Таронскаго Асохьика по прозванию: Писателя 11. стол / Перевед. с армянскаго и об-яснена Н. Еминым. — М.: Типогр. Лазарев. Инст. восточ. языков, 1864. — С. 203.
  57. ↑ V. Minorsky. Studies in Caucasian History. — CUP Archive, 1953. — P. 71.

  58. ↑ 58,0 58,1 John Bagnell Bury. The Cambridge Medieval History. — Macmillan, 1923. — P. 163.

  59. ↑ The Cambridge History of Iran. — ответственный=. — Cambridge University Press, 1975. — Vol. 4. — P. 237.

  60. ↑ Encyclopaedia of Islam. — Leiden: BRILL, 1986. — Vol. 1. — P. 638.
  61. ↑ К. В. Рыжов. Раввадиды // Все монархи мира. Мусульманский Восток VII—XV вв.. — М.: Вече, 2004.
  62. ↑ 62,0 62,1 62,2 К. Н. Юзбашян. Скилица о захвате Анийского царства в 1045 г. // Византийский Временник. — Л.—М., 1979. — Т. 40 (65). — С. 78.
  63. ↑ Смбат Спарапет. Летопись / пер. А. Г. Галстяна. — Ер., 1974.
  64. ↑ К. Н. Юзбашян. Скилица о захвате Анийского царства в 1045 г. // Византийский Временник. — Л.—М, 1979. — Т. 40 (65). — С. 79.
  65. ↑ 65,0 65,1 История Византии / Отв. редактор С. Д. Сказкин. — М.: Наука, 1967. — Т. 2.

  66. ↑ 66,0 66,1 66,2 66,3 Степаненко В. П. Политическая обстановка в Закавказье в первой половине XI в. // Античная древность и средние века. — 1975. — В. 11.
  67. ↑ Повествование вардапета Аристакэса Ластиверци / пер. К. Н. Юзбашяна. — М., 1968. — С. 63.
  68. ↑ Mark Whittow. The making of Byzantium, 600-1025. — University of California Press, 1996. — P. 383.

  69. ↑ История Византии / Отв. редактор С. Д. Сказкин. — М.: Наука, 1967. — Т. 2.
  70. ↑ 70,0 70,1 К. Н. Юзбашян. Скилица о захвате Анийского царства в 1045 г. // Византийский Временник. — Л.—М., 1979. — Т. 40 (65). — С. 81.
  71. ↑ 71,0 71,1 Encyclopaedia of Islam. — Leiden: BRILL, 1986. — Vol. 1. — P. 638.

  72. ↑ 72,0 72,1 72,2 История Византии / Отв. редактор С. Д. Сказкин. — М.: Наука, 1967. — Т. 2.

  73. ↑ 73,0 73,1 Shaddadis — Encyclopædia Iranica. Andrew Peacock

  74. ↑ 74,0 74,1 Encyclopaedia of Islam. — Leiden: BRILL, 1986. — Vol. 1. — P. 638.

  75. ↑ 75,0 75,1 К. Н. Юзбашян. Скилица о захвате Анийского царства в 1045 г. // Византийский Временник. — Л.—М., 1979. — Т. 40 (65). — С. 77.
  76. ↑ 76,0 76,1 76,2 76,3 Всемирная история. Энциклопедия.. — М., 1957. — Т. 3.

  77. ↑ К. Н. Юзбашян. Скилица о захвате Анийского царства в 1045 г. // Византийский Временник. — Л.—М., 1979. — Т. 40 (65). — С. 85.
  78. ↑ Повествование вардапета Аристакэса Ластиверци / пер. К. Н. Юзбашяна. — М., 1968. — С. 79.
  79. ↑ Р. М. Бартикян. О феме Иверия // Вестник общественных наук. — 1974. — № 12. — С. 73.
  80. ↑ 80,0 80,1 80,2 80,3 Васпураканское царство — Ҙур совет энциклопедияһында мәҡәлә (3 издание)
  81. ↑ Аракел Даврижеци. Книга историй. — М., 1973. — С. 136.
  82. ↑ 82,0 82,1 А. Новосельцев, В. Пашуто, Л. Черепнин. Пути развития феодализма. — М.: Наука, 1972. — С. 47.

  83. ↑ 83,0 83,1 А. П. Новосельцев. Освобождение Руси от золотоордынского ига и народы Кавказа и Закавказья // Куликовская битва в истории и культуре нашей Родины / Под ред. Рыбакова Б. А.. — Москва: Издательство Московского университета, 1983.

  84. ↑ Armenian Architecture — Virtual Ani
  85. ↑ 85,0 85,1 Г. Г. Литаврин. Комментарий к главам 44—53 трактата «Об управлении империей». См. комм. 1 к главе 45
  86. ↑ [ Тондракийцы] — Ҙур совет энциклопедияһында мәҡәлә (3 издание)
  87. ↑ 87,0 87,1 Анания Мокаци // Православная энциклопедия. — М., 2000. — Т. 2. — С. 223.
  88. ↑ Н. А. Караулов. Сведения арабских писателей о Кавказе, Армении и Адербейджане: VIII. Мас'уди // Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа. — Тифлис, 1908. — В. 38. — С. 92—93.
  89. ↑ 89,0 89,1 Десницкая А. В., Кацнельсон С. Д. История лингвистических учений. Средневековый Восток. — Л.: «Наука», 1981. — С. 28. — 304 с.

  90. ↑ 90,0 90,1 А. В .Десницкая, С. Д. Кацнельсон.  // История лингвистических учений: средневековый Восток. — Л.: Наука, 1981. — С. 27.

  91. ↑ Francis D. K. Ching, Mark M. Jarzombek, Vikramaditya Prakash. A Global History of Architecture. — Hoboken, NJ: John Wiley & Sons, 2011.

  92. ↑ 92,0 92,1 92,2 92,3 92,4 92,5 92,6 H. Manandyan. The trade and cities of Armenia in relation to ancient world trade / Translation by N. G. Garsoian. — Lisbon: [s.n.] : distributors, Livraria Bertrand, 1965.
  93. ↑ История человечества. VII—XVI века / Под ред. М. А. Аль-Бахит, Л. Базен, С. М. Сиссоко. — UNESCO, 2003. — Т. IV. — С. 260.

  94. ↑ Лазарев В. Н. VI. 10. Искусство Армении // История византийской живописи. — М.: «Искусство», 1986.
  95. ↑ 95,0 95,1 95,2 95,3 95,4 95,5 95,6 Всемирная история. Энциклопедия.. — М., 1957. — Т. 3.
  96. ↑ The Graphic, Sept. 26, 1885
  97. ↑ Joel Mokyr. The Oxford Encyclopedia of Economic History. — Oxford University Press, 2003. — P. 157.

  98. ↑ Н. А. Караулов Сведения арабских писателей о Кавказе, Армении и Азербайджане:IX. Ибн-Хаукаль // Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа. — Тифлис, 1908. — В. 38. — С. 95.
  99. ↑ Н. А. Караулов. Сведения арабских писателей о Кавказе, Армении и Адербейджане: VIII. Мас'уди // Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа. — Тифлис, 1908. — В. 38.
  100. ↑ Н. А. Караулов. Сведения арабских писателей о Кавказе, Армении и Адербейджане: I. Ал-Истахрий // Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа. — Тифлис, 1901. — В. 29. — С. 25.
  101. ↑ 101,0 101,1 История армянского народа. — 1976. — Т. III. — С. 273. (әрм.)
  102. ↑ Матфей Эдесский. Хронография, часть I
  103. ↑ Ахмед ибн Лютфуллах (Мунадджим-Баши) "Джами ад-Дувал"; Ибн ал-Азрака ал-Фарики из "Истории Майяфарикина" // Труды института истории / пер. А. Д. Мамедова. — Баку, 1957. — Т. XII.

  104. ↑ История армянского народа. — 1976. — Т. III. — С. 274. (әрм.)
  105. ↑ История армянского народа. — 1976. — Т. III. — С. 275. (әрм.)
  106. ↑ Всеобщая история Степаноса Таронскаго Асохьика по прозванию: Писателя 11. стол. / Перевед. с армянскаго и об-яснена Н. Эминым. — М.: Типогр. Лазарев. Инст. восточ. языков, 1864. — С. 181.
  107. ↑ История армянского народа. — 1976. — Т. III. — С. 276. (әрм.)
  108. ↑ Матфей Эдесский. Хронография, часть II
  109. ↑ История армянского народа. — 1976. — Т. III. — С. 277. (әрм.)
  110. ↑ 110,0 110,1 Steven Runciman. The Emperor Romanus Lecapenus and his reign: a study of tenth-century Byzantium. — Cambridge University Press, 1988. — P. 126—127.

  111. ↑ Г. Г. Литаврин. Комментарий к главам 44—53 трактата «Об управлении империей». См. комм. 5 к главе 44
  112. ↑ Cambysene — Encyclopædia Iranica. L. Chaumont

  113. ↑ 113,0 113,1 Степаненко В. П. Политическая обстановка в Закавказье в первой половине XI в. // Античная древность и средние века. — 1975. — В. 11. — С. 125.

  114. ↑ Н. А. Караулов. Сведения арабских писателей о Кавказе, Армении и Адербейджане: I. Ал-Истахрий // Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа. — Тифлис, 1901. — С. 33.
  115. ↑ Албания Кавказская // Православная энциклопедия. — М., 2000. — Т. 1. — С. 455—464.

  116. ↑ Шнирельман В. А. Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье / Под ред. Л. Б. Алаева. — М.: Академкнига, 2003. — С. 198.

Әҙәбиәт үҙгәртергә

Первоисточники

Тикшеренеүҙәр үҙгәртергә

Исследования

Һылтанмалар үҙгәртергә

Ҡалып:Хорошая статья

  • [ Анийское царство] — Ҙур совет энциклопедияһында мәҡәлә (3 издание)
«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Әрмән_батшалығы&oldid=1227482» битенән алынған