«Контрреволюцион милләтселек ойошмаһының запастағы уң троцкистар үҙәге» эше
«Контрреволюцион милләтселек ойошмаһының запастағы уң троцкистар үҙәге» эше (ЗПЦКНО) (1938—1956) — Әзербайжан ССР-ының юғары етәкселеге тарафынан уйлап сығарылған сәйәси эш, уның буйынса 1-се саҡырылыш СССР Юғары Советының бер нисә депутаты һәм Әзербайжан халыҡ хужалығы етәксеһе хөкөм ителә. Барыһы әлеге эш буйынса ҡулға алына һәм атып үлтереүгә йәки иркенән оҙайлы сроктарға мәхрүм итеүгә, шул иҫәптән: 32 райком секретары, 28 райисполком рәйесе, 15 нарком һәм уларҙың урынбаҫарҙары, 66 инженер, 88 Ҡыҙыл Армия һәм Хәрби-диңгеҙ флоты командиры, 8 профессор һәм башҡа етәксе хеҙмәткәр хөкөм ителә[1].
| «Контрреволюцион милләтселек ойошмаһының запастағы уң троцкистар үҙәге» эше | |
| Дәүләт |
 СССР.svg){kind=small} Әзербайжан Совет Социалистик Республикаһы |
|---|---|
Тарих башы үҙгәртергә
Был эш СССР-ҙағы «Советтарға ҡаршы уң троцкистар блогы» ағзаларына (етәкселәре итеп Бухарин һәм Рыков иғлан ителә) ҡаршы репрессияларҙың төбәктәрҙәге дауамы булып тора. Тәфтишселәр фаразы буйынса, әлеге ойошма Төбәк ағзалары был эште дауам ссср-ҙа репрессиялар ҡаршы булған «советтарға ҡаршы хоҡуғы-троцкистский блогы», етәкселек тип иғлан ителә . Бухарин һәм Рыков. Тикшереү версияһы буйынса, ЗПЦКНО — әзербайжан милләтселәре менән уң троцкистар союзы. Уң троцкистар араһында башлыса төрлө милләт вәкилдәре күрһәтелә[2].
Ойошманы «Запастағы» тип атауҙың сәбәбе: йәнәһе, был ойошма, НКВД тарафынан 1936—1937 йылдарҙа тар-мар ителгәс, булдырыла; ҡатнашыусылар «запаста» булған, йәнәһе, һәм алдағы ойошма ҡыйратылғандан һуң, ҡабаттан тергеҙелгән[2].
ЗПЦКНО етәкселеге составы үҙгәртергә
ЗПЦКНО етәкселеге итеп бер нисә кеше иғлан ителә[1], уларҙың бишәүһе Әзербайжан ССР-ының халыҡ хужалығы етәкселәре һәм була 1-се саҡырылыш СССР Юғары Советының депутаттары булалар (милләттәр палатаһы):
- Хәлилов Манаф (Әзербайжан ССР-ының Халыҡ Комисссарҙары Советы рәйесенең 1-се урынбаҫары);
- Асадуллаев Ибраһим (Әзербайжан ССР-ының эске сауҙа халыҡ комиссары);
- Әбелфат Мәмәдов (Әзербайжан ССР-ының игенселек халыҡ комиссары);
- Әлиев Искәндәр (Әзербайжан ССР-ының еңел сәнәғәте халыҡ комиссары);
- Ефим Родионов (СССР-ҙың Әзербайжан ССР-ы буйынса элемтә халыҡ комиссариаты вәкиле);
- Борис Люборский-Новиков (Әзербайжан ССР-ы Халыҡ Комисссарҙары Советының яуаплы хеҙмәткәре, депутат булмай)
Бынан тыш, был эш буйынса ойошма етәкселегенә инмәгән, әммә улар менән хеҙмәттәшлек иткән тағы ла бер «уң троцкист»" -СССР-ҙың Юғары Советы депутаты — хөкөм ителә: Баҡы ҡалаһының Ленин райкомы секретары Николай Кульков[2].
Шулай итеп, был эш буйынса милләттәр палатаһынан СССР Юғары Советы депутаты хөкөм ителә.
Ҡулға алыуҙар һәм тикшереү барышы үҙгәртергә
1937 йылда Әзербайжан ССР-ы КП Үҙәк Комитеты секретары МИр Джафар Багиров күрһәтмәһе буйынса Азебайжандан һайланған СССР Юғары Советы депутаттарынан аноним хаттар һәм башҡа компроматтар йыйыла башлай[3]. ЗПЦКНО етәкселеген ҡулға алыуҙар бер нисә кеше ялыуы буйынса 1938 йылдың июнь-июль айҙарында башҡарыла. Әлиев, мамедов һәм Асадуллаевтарҙың исемдәре 1938 йылдың 25 сентябрендәге 1-се категориялы «Сталин атып үлтереү исемлегенә» индерелә. Әммә октябрҙә үк СССР-ҙа репрессиялар шауҡымы һүрелә башлай, тотҡондарҙы атмайҙар, ә оҙайлы сроктарға хөкөм итә башлайҙар. Ошо сәбәп арҡаһында ҡулға алынған Әзербайжан етәкселәре иҫән ҡала.
ЗПЦКНО етәкселәре бер нисә енәйәттә ғәйепләнә, шул иҫәптән:
- Әзербайжанды СССР составынан сығарыу маҡсатында совет власына ҡаршы ҡораллы ихтилал әҙерләүҙә;
- Әзербайжан ССР-ы КП Үҙәк Комитеты етәкселәренә ҡаршы террористик акттар әҙерләүҙә;
- СССР-ға ҡарата дошмансыл илдәр менән бәйләнештәр булдырыуҙа;
- СССР-ға ҡаршы донъя фашизмы интервенцияһына булышлыҡ итеүҙә;
- СССР-ҙы ҡыйратҡандан һуң власҡа килеү өсөн параллель структуралар булдырыуҙа ;
- Үҙәк власҡа халыҡ ышанысын кәметеү маҡсатында Әзербайжан ССР-ы заводтарында һәм предприятиеларында иҡтисади саботаж һәм ҡоротҡослоҡта;
- Халыҡ араһында совет власын дискредитациялау маҡсатында пропаганда алып барыуҙа;
- Ойошмаға яңы ағзалар вербовкалауҙа.
Эш буйынса бөтә ғәйепләнеүселәрҙе үҙ ғәйебен таныу һәм «ойошманың» башҡа ағзаларына күрһәтәмәләр биреү маҡсатында туҡмайҙар һәм язалайҙар[4]. Ошо сәбәп арҡаһында улар бөтәһе лә ғәйепләнеүҙәрҙе таныйҙар.
Ғәйепләнеүселәр күрһәтмәләренән баш тарта үҙгәртергә
Ләкин 1939 йылда, тикшереү процесы бер аҙ йомшартылғандан һуң бөтә ғәйепләнеүселәр үҙ күрһәтмәләренән баш тарта[1]. Ошоноң менән бәйле, уларҙы эшен НКВД ҡарамағындағы махсус кәңәшмәгә бирәләр. 1941 йылдың 24 апрелендә СССР Юғары Судының Хәрби Коллегияһы ЗПЦКНО етәкселәрен ғәйерләүҙәрҙе етерлек тип тапмай һәм эште Әзербайжан НКВД-на кире ҡайтара[2].
Халыҡ хужалығында ҡороҡослоҡта ғәйепләүҙәр үҙгәртергә
Ғәйепләнеүселәрҙең үҙ күрһәтмәләренән баш тартыуынан һәм эште ҡабаттан тикшереүгә ебәргәндән һуң ғәйепләүселәр позициялары һиҙелерлек рәүештә көсһөҙләнә. Шуға күрә ЗПЦКНО етәкселеген ғәйепләү башлыса контрреволюцион маҡсаттарҙа халыҡ хужалығындағы «ҡоротҡослоҡта» нигеҙләнә[2]. «Ҡоротҡослоҡта» ғәйепләүҙе нигеҙләү күпкә еңелерәк була, сөнки ғәйепләнеүселәрҙең бөтәһе лә Әзербайжан ССР-ы халыҡ хужалығында юғары вазифалар биләгән. Уларҙың эшмәкәрлегендә етешһеҙлектәрҙе табыу һәм уларға сәйәси төҫ биреү ул тиклем ҡыйынлыҡ тыуҙырмай. Ошо маҡсат менән предприятиеларға һәм наркоматтарға «ҡортоҡослоҡ» акттарын табыу өсөн комиссиялар ебәрелә. Комиссиялар эжше һөҙөмтәһендә ғәйепләү өсөн уңайлы булған акттар төҙөлә һәм улар буйынса ғәйепләнеүселәргә яңы ғәйепләүҙәр тағыла.
ЗПЦКНО етәкселегенә ҡарата суд ҡарары үҙгәртергә
1940 йылдың 7 авгусындағы Ҡарар менән М. Халилов, И. Асадуллаев, И. Алиев, А. Мәмәдовтарҙың эштәре бер эшкә берләштерелә, ә 31 августа уларҙың эштәре СССР Юғары Судының Хәрби Коллегияһына тапшырыла. бынан һуң ҡайһы бер ғәйепләнеүселәр Мәскәүгә ебәрелә һәм Бутырка төрмәһендә тотола. Һуңынан улар ҡабаттан Баҡыға оҙатыла.
1941 йылдың 30 авгусында Баҡы ҡалаһында ЗПЦКНО ағзалары өҫтөнән ябыҡ суд ултырышында суд процесы үткәрелә. Суд ҡарарына ярашлы ғәйепләнеүселәр контрреволюцион милләтселек ойошманы ойоштороуҙа һәм уң троцкистар менән бәйләнештәр булдырыуҙа ғәйепләнәләр[2]. Ысынында уларҙың контрреволюцион эшмәкәрлеге яңы ағзаларҙы контрреволюцион ойошмаға ылыҡтырыуға һәм Әзербайжан ССР-ы Халыҡ хужалығы объекттарындағы ҡоротҡослоҡҡа ҡайтып ҡала.
Суд ҡарары буйынса ойошманың башлығы итеп танылған Хәлилов — 15 йылға; Мәмәдов, Асадуллаев, Әлиев һәм Родионов — 10; Люборский-Новиков — 8-ми йылға холоҡ төҙәтеү-хеҙмәт лагерҙарына хөкөм ителә (И. Т. Л.)[2]. Хөкөмгә тарттырылғандар үҙ сроктарын төрлө лагерҙарҙа үткәрәләр, шул иҫәптән, Карлагала. Уларҙың күбеһе вафат була: Хәлилов -1944 йылда, Асадуллаев — 1946 йылда, Родионов - 1942 йылда. Люборский-Новиковтың енәйәт эше 1943 йылда туҡтатыла.
Реабилитациялау үҙгәртергә
Сталиндың вафатынан һәм 1953 йылдың 5 мартында КП Үҙәк Комитеты секретары Мир Джаафар Багиров биләгән вазифаһынан бушатылғандан һуң 1954 йылдың майында «контрреволюцион енәйәттәр» буйынса прокурор Р. А. Руденко етәкселегендә хөкөм ителеүселәрҙең эштәрен ҡабаттан ҡарау өсөн Үҙәк комиссияһы булдырыла, комиссия ныҡлап Әзербайжандағы сәйәси репрессиялар ҡорбандары эштәре менән шөғөлләнә башлай. Шулай уҡ 1954 йылдың 11 ноябрендә Искәндәр Әлиев тарафынан бирелгән ғариза буйынса ЗПЦКНО эше ҡабаттан ҡарала. Әлиев Карлагта 18 йыл ултырған. Комиссия тикшереү үткәргәндән һуң хөкөм ителеүселәргә ҡарата ғәйепләүҙәр уйлап сығарылған тигән һығымта яһай[1].
М. Д. Багиров өҫтөнән суд процесы үҙгәртергә
Карлагтан Баҡыға ҡайтҡас та,ЗПЦКНО эшендә төп зыян күреүселәрҙең береһе Искәндәр Әлиев М. Д. Багировтың һәм уның әшнәләре өҫтөнән үткәрелгән суд процесында ҡатнаша. Әлиев был процеста төп зыян күреүсе һәм шаһиты булараҡ ҡатнаша. Әлиев 1955 йылдың апрель айында уҡ алланғанға ҡарамаҫтан, 1956 йылдың апреленә тиклем һөргөндә тотола. Бәлки, уның Баҡыға ҡайтыуы уның өсөн хәүефле булыуын иҫәпкә алғандарҙыр[2].
Реабилитациянан һуң, 1957 йылда, А. Мәмәдов вафат була. Әлиев партияла тергеҙелә, етәкселек вазифаларында эшләй, союз әһәмиәтендәге пенсионер була һәм 1972 йылда вафат була вафат мәмәдов а. Алиевтың партиянан тергеҙеү, халыҡ хужалығы системаһында етәксе вазифалар кире ҡайтырға ниәтләгән. ССР-Ы, пенсионерҙар һәм әһәмиәте союз 1972 йылда вафат була[2].
Иҫкәрмәләр үҙгәртергә
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 Копия приговора Военной коллегии ВС СССР от 26 апреля 1956 г. по делу М. Д. Багирова, Т. М. Борщева, Р. А. Маркаряна, X. И. Григоряна, С. И. Атакишиева и С. Ф. Емельянова // Политбюро и дело Берия. Сборник документов. М.: Кучково поле, 2012, c. 881-892. 2018 йыл 10 февраль архивланған.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 2,7 2,8 Айдын Али-заде. Красный террор в Азербайджане 2018 йыл 2 июнь архивланған.. Журнал Уроки Истории / Мемориал, 2018.
- ↑ Теюб Гурбан (составитель). На имя Багирова, за подписью Багирова. Сборник архивных материалов / / Редактор А. Балаев.. — Баку: "Ol"npkt, 2016. — С. 59—60; 85. — 392 с. — ISBN 978-9952-494-86-0.
- ↑ Николай Смирнов. Рапава, Багиров и другие. Антисталинские процессы 1950-х гг.. — АИРО-XXI, 2014. — С. 123—124. — 380 с. — ISBN 978-5-91022-274-2.
Әҙәбиәт үҙгәртергә
- Али-заде A. A. Красный террор в Азербайджане 2020 йыл 3 ғинуар архивланған.. Журнал Уроки Истории / Мемориал, 2018.
- Политбюро и дело Берия. Сборник документов — М.:, 2012. С. 881—892.
- Смирнов Н. Рапава, Багиров и другие. Антисталинские процессы 1950-х гг.. — АИРО-XXI, 2014. — С. 123—124. — 380 с. — ISBN 978-5-91022-274-2.
- Теюб Гурбан (составитель). На имя Багирова, за подписью Багирова. Сборник архивных материалов / / Редактор А. Балаев.. — Баку: "Ol"npkt, 2016. — С. 59-60. — 392 с. — ISBN 978-9952-494-86-0.
- Əlizadə A. A. Azərbaycanda qırmızı terror: "sağ-trotskiçi ehtiyat mərkəzinin əksinqilabi milliyyətçi təşkilatı"nın işi (1938—1956) // Elmi əsərlər. Beynəlxalq elmi-nəzəri jurnal № 1 (30), Bakı, 2018, s. 142—153.
