Бәшмәктәр

Бәшмәктәр (лат. Fungi йәки Mycota) — йәнле тәбиғәт батшалыҡтарының береһе. Егерменсе быуат урталарына тиклем бәшмәктәрҙе хлорофилһыҙ үҫемлектәргә индереп, ботаника курсында өйрәнәләр ине. Бәшмәктәр үҫемлектәрҙең айырым бүлеге булып һаналды.

Бәшмәктәр
Бәшмәктәрҙең төрлөлөгө
Фәнни классификация
Домен:  Эукариоттар Батшалыҡ:  Бәшмәктәр
Халыҡ-ара фәнни исеме
Fungi
Бүлек
Төркөм «түбән төҙөлөшлө бәшмәктәр»: Blastocladiomycota Хитридиомицет (Chytridiomycota) Гломеромицет (Glomeromycota) Microsporidia Neocallimastigomycota Зигомицеты (Zygomycota) Суб-батшалыҡ Юғары төҙөлөшлө бәшмәктәр (Dikarya) Аскомицет (Ascomycota) Базидиомицет (Basidiomycota) Юғары төҙөлөшлө бәшмәктәрҙең системаланмаған төркөмө Дейтеромицет Deuteromycota
Викитөркөмдә Систематика Викиһаҡлағыста рәсемдәр ITIS   555705 NCBI   4751 EOL   5559 MB   99029

Был төркөм организмдар үҙҙәрендә үҫемлетәргә лә, хайуандарға ла хас билдәләрҙе берләштерә. Әммә уларҙың үҙҙәренә генә хас билдәләр ҙә бар. Шуға, хәҙерге систематика буйынса бәшмәктәр айырым Батшалыҡҡа бүленгән. Бәшмәктәрҙе өйрәнеүсе фән микология тип атала.

Шулай итеп, эукариоттар (ядролылар) өс батшалыҡҡа бүленәләр: Бәшмәктәр, Үҫемлектәр, Хайуандар.

Бәшмәк күҙәнәктәрендә ядролар бар. Целлюлозанан торған үҫемлектәрҙең күҙәнәктәренең стенкаһынан айырмалы рәүештә, уларҙың күҙәнәк стеналары (диуар) хитиндан тора. Был һәм башҡа айырмалар бәшмәктәрҙе, Eumycota (ысын бәшмәктәр) йәки Eumycetes тип аталған берҙәм зат төркөмөнән барлыҡҡа килеүен күрһәтә. Уларҙың дөйөм ата-бабалары һәм дөйөм монофилетлы төркөмдәре бар.

Уларҙың төп йәшәү рәүеше сапрофитлы: бәшмәк үҙе тирәләй ятҡан үле органик матдәне аҙыҡ урынына ҡуллана һәм шулай итеп уларҙы тарҡата.

Этимология

Халыҡ-ара Fungi атамаһы латинса бәшмәк һүҙенән күплек, классик латин теленән билдәле һәм Horace һәм Pliny тарафынан ҡулланыла. Боронғо грек теленән алынған. σπόϑγγς «губка»[1]. Латин теленән һүҙ, Үҙ сиратында, хәҙерге инглиз теленән (ингл. fungus [ˈfʌŋɡəs], күплек бәшмәктәр [ˈfʌndʒaɪ] йәки [ˈfʌʌɡa᧚] үҙләштерелә; шулай уҡ хәҙерге заман роман телдәренең, мәҫәлән, итальян телдәренең һүҙҙәре күҙәтелә. һәм порт. бәшмәк, испанса: хонго.

Шулай уҡ ҡулланылған Mycota синонимы хәҙерге заманда (Яңы латин термины) боронғо грек теленән барлыҡҡа килгән. μύκης.

Килеп сығышы

Оҙаҡ ваҡыт бәшмәктәрҙе үҫемлектәр тип атайҙар, үҫеше сикләнмәгән үҫентеләр, күҙәнәк стенаһы булыуы, адсорптив туҡланыу,тышҡы йөҙө бик ҙур (фагоцитоз һәм пиноцитоз түгел), хәрәкәт итә алмау үҫемлектәргә яҡынайта. Әммә хлорофилл булмау сәбәпле, бәшмәктәр үҫемлектәрҙең фотосинтезға хас булыуынан мәхрүм һәм хайуандарға хас булған гетеротроф туҡланыу төрөнә эйә, крахмал сифатында түгел, ә гликоген һала, күҙәнәк стенаһының нигеҙе целлюлоза (оопицеттарҙан башҡа) түгел, ә мочевина ҡулланыу — быларҙың барыһы ла уларҙы хайуандарға яҡынайта. Хайуандарҙан да, үҫемлектәрҙән дә улар тарҡалыу фазаһының күп төркөмдәрендә булыуы һәм күҙәнәк-ара септумда перфорациялар булыуы менән айырыла.

Һөҙөмтәлә бәшмәктәр төрлө флагеллар һәм флагелляр булмаған организмдарҙан полифилетик сығышлы булһалар ҙа, айырым бойондороҡһоҙ батшалыҡ тип таныла. Һуңғыһы зигомицеттар бирә, уларҙан юғарыраҡ бәшмәктәр үрсетәләр.

Оопицеттар күп флагелларлы ылыҫтарҙан барлыҡҡа килгәндер. Хәҙерге формаларға яҡын формалар бик күптән барлыҡҡа килгән; сапролегниацея спораларына оҡшаш спораларҙың йәше 185 миллион йыл.

Бәшмәктәрҙең дөйөм билдәләре

Хайуандар менән уртаҡ билдәләре:

• Гетеротрофтар, йәғни әҙер органик матдәләр менән туҡланалар.
• Күҙәнәк стенкаһы (диуары) хитиндан төҙөлгән.
• Запас матдәһе — гликоген.
• Бүлеп сығарыу матдәһе (метаболизм продукты) — һыҡрыҡсат (мочевина)

Үҫемлектәр менән уртаҡ билдәләре:

• Субстратҡа беркетелгәндәр, йәғни әүҙем хәрәкәт итмәйҙәр (бер күҙәнәклеләрҙән башҡалары).
• Туҡланыу ысулы — осмос, йәғни туҡлыҡлы матдәләрҙе тәненең өҫкө йөҙө аша һуралар.
• Туҡтауһыҙ үҫәләр, йәғни үҫеү осоро сикләнмәгән.
• Күҙәнәктәренең тышсаһының тышҡы ҡатлауы — ҡаты стенка (диуар).

Бәшмәктәрҙең үҙҙәренә генә хас билдәләре:

• Вегетатив тәне булып бәшмәклек (мицелий) хеҙмәт итә.
• Бәшмәклек (мицелий) гифтарҙан, йәғни оҙон епсәләр фиғылындағы күҙәнәктәр тупланмаһынан төҙөлгән.
• Споралар ярҙамында, мицелий өлөштәренән йәки енси юл менән үрсейҙәр.

Туҡланыу

Бөтә бәшмәктәр ҙә гетеротрофтар, йәғни әҙер органик матдәләргә мохтаждар.

Әҙер органик матдәләрҙе ҡайҙан алыуҙарына ҡарап, бәшмәктәр төрлө төркөмдәргә бүленәләр:

• Сапротрофтар — үле органик матдәләр менән туҡланыусылар. Аҙыҡты эшкәртеүҙең тәүге этабы тышҡы мөхиттә бара. Күҙәнәк тышсаһы аша бүленеп сыҡҡан ферменттар субстратты тарҡата. Эреү хәленә килгән тарҡалыу продукттарын тәненең өҫкө йөҙә менән һурып алалар.
• Паразиттар — тере организмдар тәнендәге матдәләр менән туҡланыусылар(ауырыу тыуҙырыусы патоген бәшмәктәр).
• Симбионттар — башҡа организмдар менән тығыҙ бәйләнешкә инеп, үҙ-ара файҙалы итеп йәшәү ысулы (мәҫ. микориза).

Репродукция

Бәшмәктәр енси һәм енси булмаған юл менән үрсейҙәр.

Енси булмаған юл өс төрлө ысулдан ғибәрәт

• Вегетатив ысул. Яңы организмдар бәшмәклек (мицелий) өлөштәренән үҫешә.
• Митоз ярҙамында барлыҡҡа килгән спораларҙан (спорангийҙарҙа хасил булалар) үҫешеү.
• Бөрөләнеү ысулы менән үрсеү (сүпрә бәшмәктәре).

Енси юл

Мейоз ярҙамында барлыҡҡа килгән спораларҙан (гаметангийҙарҙа хасил булған гаметалар ҡушылыу юлы менән хасил булалар) үҫешеү.

Симбиоз

Симбиоз бергә йәшәү ысулын аңлата. Ҡайһы бер бәшмәктәр ылымыҡтар менән бергә мүк формаһында килә. Бындай берҙәмлектә, бәшмәк туҡымалары эсендә ылымыҡ күҙәнәктәре йәшәй. Тамамлаусы һөҙөмтә булып яңы, юшҡынға оҡшаш, таштарға һәм башҡа тышҡы йөҙҙәргә йәбешкән тереклек формаһы була. Бөтә бәшмәктәрҙең 20 % тирәһе мүкләнгән (лихенинланған) була.

Башҡа әһәмиәтле симбиоз төрө — микориза. Был осраҡта үҫемлек тамыры эсендә бәшмәк йәшәй; күп ағастар тамырҙарында микориза бар. Был механизм икеһенә лә файҙа килтерә.

Патогендар

Тырҡыш бәшмәге
үтә ағыулы

Бәшмәктәрҙең ҡайһы берҙәре ауыл хужалығы культураларында төрлө ауырыуҙар барлыҡҡа килтереп кенә ҡалмай, кешеләрҙә лә ҡаты сир тыуҙырыуы мөмкин. Бәшмәктәрҙең бик ағыулылары ла бар, шуға ла уларҙың үҙегеҙ белмәгәндәрен ашау ғына түгел, бөтөнләй йыймағыҙ.

Ҡулланыу

Ашарға яраҡлы бәшмәктәр кешеләр аҙыҡ сифатында киң ҡуллана. Сырҙарҙың ҡайһы бер билдәле төрҙәренә бәшмәк ҡушып әҙерләгән ашамлыҡ үҙенсәлекле була: бәшмәк сырға ҡабатланмаҫ тәм һәм текстура бирә.

Ҡайһы бер бәшмәктәр психотроп (психик) матдәләр эшләп сығарырға һәләтле. Бер нисә төрө, айырыуса, тәнле псилоцибин бәшмәктәре (тылсымлы тәнле бәшмәктәр кеүек әйтелеш аҫтында билдәле), уларҙы галлюциноген үҙенсәлектәре өсөн ҡулланалар.

Хәҙерге ваҡытта ҡайһы бер бәшмәктәрҙе антибиотик сығанағы (мәҫәлән, пенициллин) сифатында файҙаланалар, сөнки был үҫемлектәрҙең күбеһе антибиотиктарҙы бактерияларға ҡаршы тәбиғи һаҡланыу сараһы итеп эшләп сығара.

Мәҫәлән, сыроежки, аҡ, грузди һ. б. эшкәртеп ашайҙар. Бәшмәктәрҙе сәсеп үҫтерәләр йәки тәбиғи үҫентеләрҙе йыйып алалар. Бәшмәк йыйыу, йәки «бәшмәк һунары» — күп илдәрҙә балыҡ тотоуҙың, асыҡ һауала ял итеүҙең йәки мауығыуҙың популяр төрө.

Аҙыҡ-түлек сәнәғәтендә төрлө микроскопик бәшмәктәр ҡулланыла. Спиртлы эсемлектәр: шарап, араҡы, һыра, кумис, кефир, икмәк бешереү өсөн бәшмәктәр кәрәк. Элек-электән сыр (Roquefort, Камемберт), шулай уҡ ҡайһы бер шараптар (шер) әҙерләү өсөн ҡулланыла.

Бәшмәктәр хитин миҡдары юғары булғанлыҡтан, уларҙың туҡлыҡлылығы әҙ һәм организм ауыр үҙләштерә.

Әммә бәшмәктәрҙең туҡлыҡлылыҡ ҡиммәте уларҙың туҡлыҡлылыҡ ҡиммәтендә юғары хуш еҫле һәм тәм сифатындағы кеүек түгел, шуға күрә улар тәмләткестәр, кейенеү өсөн ҡулланыла, киптерелгән, тоҙланған, бәшмәк, шулай уҡ бәшмәк формаһындағы бәшмәктәр булырға мөмкин.