Һарыҡты кем ашаған?

Һарыҡты кем ашаған? — Башҡортостандың беренсе халыҡ шағиры Мәжит Ғафури мәҫәле

Һарыҡты кем ашаған?
Атамаһы	Һарыҡты кем ашаған?
Жанр	мэсэл
Автор	Ғафуров Ғәбделмәжит Нурғәни улы
Нәшер ителеү ваҡыты	1913

Мәжит Ғафури мәҫәлдәре

Мәжит Ғафури XX быуат башы мәҫәлдәрендә, мәғрифәтселек идеяларына ярашлы, рухи торғонлоҡҡа, әхлаҡһыҙлыҡҡа — аң-белемде, иҫкелеккә — яңылыҡты, яҡшылыҡҡа — яуызлыҡты, наҙанлыҡҡа һәм тупаҫлыҡҡа — ғилемлелекте ҡаршы ҡуйыу поэтик антитеза алымы аша бик уңышлы сағылдырыла. Ғилемлелек ҡояш образы аша символик кәүҙәләнеш таба.

Телсе ғалим Салауат Ғәлин Мәжит Ғафуриҙың мәҫәлдәренә юғары баһа бирҙе:

Мирсәлих Биксурин, Мөхәмәтсәлим Өмөтбаев, Сафуан Яҡшығолов кеүек әҙиптәрҙең бармаҡ менән генә һанарлыҡ мәҫәлдәрен иҫкә алмағанда, башҡорт әҙәбиәте тарихында Мәжит Ғафуриға тиклем мәҫәл традициялары булманы тиерлек. Шуға ла беҙ тағы Мәжит Ғафуриҙы был жанрға нигеҙ һалыусы, тип иҫәпләй алабыҙ. Дөрөҫ, шағирҙың мәҫәл мираҫы ҙур түгел, уның утыҙлап мәҫәле бар. Әммә хикмәт әҫәрҙең күплеге менән генә билдәләнмәй. Был осраҡта мәҫәл жанрының шағир ижадында ғына түгел, ә тотош әҙәбиәт тарихында әлегәсә күрелмәгән художестволы-эстетик күренеш булыуы мөһим

.

Шағир беренселәрҙән булып мәҫәл жанрын Рәсәй империяһының һәм башҡа илдәрҙең колониаль сәйәсәтен фашлауға йүнәлтә. Шулай уҡ социаль иҙеүҙе, ғәҙелһеҙлекте фашлай, залимдар һәм мазлумдар, йәғни көслөләр һәм көсһөҙҙәрҙең үҙ-ара мөнәсәбәттәре проблемаһын күтәреп сыға.

1913 йылда донъя күргән «Һарыҡты кем ашаған?» «Үгеҙ менән Бүре» мәҫәлдәрендә башҡорт йәмғиәтендәге социаль тигеҙһеҙлек ҡырҡыу сағылыш таба, сәйәси төҫ ала.

«Һарыҡты кем ашаған?» мәҫәле

«Һарыҡты кем ашаған?» мәҫәле залимдар һәм мазлумдар донъяһын сағылдырыусы Бүре, Төлкө, Ҡуян кеүек иң сағыу аллегорик образдарҙың хәрәкәтенә нигеҙләнә.

«Һарыҡты кем ашаған?»

Бер аусының бер һарығы ҡырҙа ҡалған, Эҙләп тә тапмағандар, ул юғалған. Бер-ике көн үтеп киткәс, беҙҙең аусы: «Бүре ашаған һарыҡты» — тип хәбәр алған. Быны ишеткәс, аусы сикһеҙ асыуланды, Йыртҡыстарҙың был эшенә көйҙө, янды. «Һарыҡтың үсен алмай ҡалмамын» — тип, Януарҙарға ошолай тип хәбәр һалды: «Ҡыҙғанып тора инем үҙем һеҙҙе, Асыуланһам, ҡалдырмамын берегеҙҙе Һарығымды кем ашаһа, шул кешене Талап ҡылам, миңә тотоп биреүегеҙҙе». Аусыны белә урманда һәр бер януар Был хәбәрҙе ишеткәс тә таң ҡалдылар, «Аусыны тиҙерәк риза итәйек», тип, Кәңәш өсөн бер урынға йыйылдылар, Мәжлестә Төлкө — кәтип, Бүре — рәйес, Рәйес һүҙ башлап әйтте: «Был ниндәй эш?..» Аусының һарығын кем ашаны, Танмайынса ошо ерҙә әйтеү тейеш. Шул эш өсөн саҡырҙым мин бында һеҙҙе, Асыуланһа, аусы ҡырыр һәммәбеҙҙе. Кем ашаһа, шуны биреп ҡотолайыҡ, Тоғролоҡтан айырмағыҙ үҙегеҙҙе»,. Әүүәл Бүре: «Ашаманым», тине, танды, Төлкө лә тоғролоғон һөйләп алды. Һәммә йыртҡыс үҙҙәрен сафланылар — Бер яҡ ситтә йыртҡыс түгел, ҡуян ҡалды, Тине Бүре: «Ситтә тороп яңғыҙ үҙең, Бур кешенең күҙе төҫлө ике күҙең. Һарыҡты ашаған кеше һин түгелме? Әйтеп ҡал, бында килеп, әйтер һүҙең!..» Ҡуян меҫкен ҡурҡыуынан ҡалтыранды, «Ашаусы мин түгел», — тип саҡ әйтә алды. Шөбһәле кеше кеүек яуап биргәс, Барса йыртҡыс: «Ашаусы шул!», — тип, ауаз һалды. (Ашамай ҡуян һис бер ваҡытта ит), Әйтә алманы: «Ашаған мин түгел», — тип. «Һарыҡты ашаған сусҡа ошо икән, — Тине Бүре, — килтерегеҙ бәйләргә еп!» Шул сәғәт әллә ҡайҙан еп таптылар, Ҡуяндың муйынына еп таҡтылар. «Уҫаллығың язаһын тарт бына инде», — тип, Аусының ауылына оҙаттылар. Бүре төҫлө йыртҡыстарға киңдер йыһан — Һәр ҡайҙа золом күрер меҫкен Ҡуян. Зарарлы бәндә булып күренерһең, Башҡаларға ҡылмаһаң да һис бер зыян.

Мәҫәлдең төп фекере, тел үҙенсәлектәре

Мәжит Ғафури «Һарыҡты кем ашаған?» мәҫәлендә көслөләрҙең көсһөҙҙәр өҫтөнән хакимлығын фаш итеп, ғәҙеллек һәм тигеҙлек идеяларын яҡлап сыға. Уның мәҫәлдәрендә дөйөм кешелек етешһеҙлектәрен генә фашлау түгел, социаль мотивтар ҙа урын ала.

«Һарыҡты кем ашаған?» мәҫәлен сәхнәләштереү

«Һарыҡты кем ашаған?» мәҫәле буйынса ҡурсаҡ театры сығышы

Сығанаҡтар

• Т. Ф. Сафетдинова. Башҡорт әҙәбиәте дәрестәрендә Мәжит Ғафуриҙың «Һарыҡты кем ашаған?» мәҫәлен өйрәнеү. −136-140 бб. — Уфа: Самрау, 2020 ISBN 978-5-6044375-6-8
• «Һарыҡты кем ашаған?» мәҫәле буйынса презентация

Әҙәбиәт

• Мәжит Ғафури. Әҫәрҙәр дүрт томда. I том, 496 б. Өфө, Башҡортостан китап нәшриәте, 1978
• Башҡорт әҙәбиәте тарихы. 2-се том / Ғ. Хөсәйенов, Р. Байымов, Р. Бикбаев, Ә. Мирзаһитов, С. Сафуанов, З. Ураҡсин, Р. Шәкүр. Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1990. 420—421 б. ISBN 5-295-00595-X (2-се том)
• История башкирской литературы. Т. 2: Литература советского периода (1917—1955 гг.) — Уфа: Китап, 2014. — 680 с. ISBN 978-5-295-06062-5 (т. 2)
• Мажит Гафури — первый народный поэт Башкортостана. Деятельность музеев в увековечивании имен знаменитых личностей (к 70-летию со дня открытия Мемориального дома-музея Мажита Гафури в Уфе): Материалы Всероссийской научно-практической конференции (с международным участием, г. Уфа, 21-22 марта 2018). ‒ Уфа: Самрау-Медиа, 2018. ‒ 248 с. ISBN 978-5-9500198-8-3 Г. Х. Абдрафиҡова, М. ҒАФУРИҘЫҢ БАЛАЛАР ӘҘӘБИӘТЕНӘ ИНДЕРГӘН ӨЛӨШӨ, 7-10 бб.
• Роль творчества Мажита Гафури в развитии литературы и культуры народов России (к 140-летию содня рождения первого народного поэта Башкортостана Мажита Гафури): Материалы Всероссийской научно-практической конференции (г. Уфа, 2020 г.) Г. Х. Сәмерханова. М. Ғафури әҫәрҙәренең идея-тематик йөкмәткеһе, 128—130 с. — Уфа: Самрау, 2020 ISBN 978-5-6044375-6-8

Һылтанмалар

• «Һарыҡты кем ашаған?» мәҫәле буйынса методик ҡулланма
• «Һарыҡты кем ашаған?» мәҫәле буйынса ҡурсаҡ театры сығышы
• Басня М. Гафури «Кто съел овцу»