Ҡыҙыл кхмерҙар

«Ҡыҙыл кхмерҙар» (кхмер. ខ្មែរក្រហម}}, Kmae Krɑhɑɑm, Khmer Kror-Horm) — Камбоджа.коммунистик хәрәкәтендә аграр йүнәлештәге коммунистик ағымдың рәсми булмаған исеме Күпселеген ҡыҙыл кхмерҙар ысынлап та этник кхмерҙар була. Уларҙың идеологияһы маоизмға, шулай уҡ көнбайыш һәм хәҙерге замандың бер нимәһен ҡабул итмәүгә нигеҙләнгән.

Ағым 1968 йылда Кампучия коммунистар партияһы тарафынан булдырылған һәмКамбоджалағы граждандар һуғышының бер яғы булып тора. Уға Төньяҡ Вьетнам, Көньяҡ Вьетнам һәм АҠШ әүҙем ҡыҫылған. Һаны-30 мең самаһы кеше. Башта был хәрәкәттең ағзалары Францияла һәм Камбоджала белем алған радикаль фекер йөрөткән кхмерҙар була, Хәрәкәткә башлыса ата-әсәһенән мәхрүм ҡалған һәм ҡала халҡын «американдарҙың енәйәттәштәре» булараҡ күрә алмаған 12-15 йәшлек үҫмерҙәрҡушылған.

Власҡа килеүҙәре

1975 йылдың 17 апрелендә (йәғни төньяҡ Вьетнам ғәскәрҙәренең (1973—1975) Сайгонға инеүенә ике аҙна ҡалғас) партизандар илдең баш ҡалаһы Пномпенды баҫып ала. Пномпень ҡалаһын «ҡыҙыл коммералар» үҙ контроленә алғанға тиклем, улар ҡулға алынған Лон Нол көрәштәштәрен һәм уның ағаһын Пном Пхень стадионында атып үлтергән. Идара итеүсе режим (Кхмер Республикаһы) ҡолатыла, ә Лон Нол үҙе ҡаса. Йыл дауамында принц Нород Сианук формаль рәүештә дәүләт башлығы булып иҫәпләнде, ә премьер-министр — Пенн Нут, әммә икеһе лә өйҙә һаҡ аҫтында тотолдо һәм сәйәси роль уйнаманы. Ғәмәлдә власть коммунист-маоист «ҡыҙыл кхмерҙар»ға күскән.

1976 йылдың 14 апрелендә Демократик Кампучия Халыҡ вәкилдәре советының беренсе сессияһы дәүләт президиумы рәйесе — ил президенты Кхиеу Сампханды, премьер-министр — Потты, уның өс урынбаҫары Иенг Сариҙы (сит ил эштәре менән шөғөлләнгән), Ворн Ветты (милли иҡтисад менән идара иткән) һәм Сон Сенды (милли оборона менән етәкселек иткән), Халыҡ вәкилдәре советының Даими комитеты рәйесе итеп Нуон Чеаны һайлайҙар.

1978 йыл аҙағына «Ҡыҙыл кхмерҙар» хәрәкәте ил территорияһының 99%-ын контролдә тота. Оппозиция (Лон Нол) төньяҡҡа джжунглиға ҡыҫырыҡланған, вьетнамсалар аҙ һанлы һәм тарҡау булған.

Камбоджа дәүләте Демократик Кампучия тип үҙгәртелә. Власҡа «ҡыҙыл кхмерҙар» килгән йыл нулгә тиң тип иғлан ителә.

Символикаһы

Хәрәкәттең 1950-се йылдар һәм 1980 йылдар башына тиклем партизандар көрәше ваҡытынан алып файҙаланған Кампучия Коммунистар партияһы флагы.

Демократик Кампучия флагы, шулай уҡ 1950-се йылдарҙан Камбоджа партизандарының рәсми булмаған флагы. Флагта Ангкор-Ват төшөрөлгән.

1950-се йылдарҙан алып ҡыҙыл флаг төрлө вариацияларҙа ҡыҙыл флаг файҙаланылған, унда йә ураҡ һәм сүкеш (флагтың уртаһында), йә иһә Ангкор-Ват ҡорамының алтын силуэты төшөрөлгән. Күп кенә мәҡәләләрҙә һәм хатта нәфис кино әҫәрҙәрендә ҡыҙыл кхмерҙарҙың Пномпень ҡалаһына инеүенең киң билдәле кадрҙарында төшөрөлгән MONATIO хәрәкәте флагы яңылыш ҡыҙыл кхмерҙар символикаһы тип ҡабул ителә.

Вьетнам яғына күскән элекке «ҡыҙыл кхмерҙар» нигеҙләгән Кампучия халыҡ республикаһы шул уҡ, Ангкор-Ваттың модификацияланған (геометрик ябайлаштырылған) силуэты төшөрөлгән, уларҙың флагын файҙаланды.

Социаль ҡоролошо

Ҡыҙыл кхмерҙарҙың униформаһы

«Ҡыҙыл кхмерҙар»ҙың эске сәйәсәте тышҡы донъянан ябыҡ булған, режимдың асылы һуңғараҡ асыҡлана. Демократик Кампучияның биш йыллыҡ тарихында кеше хоҡуҡтарын һәм иректәрен, шул иҫәптән йәшәүгә хоҡуғын, боҙоу ил халҡының байтаҡ өлөшөнә ҡағылды.

«Ҡыҙыл кхмерҙар» илдә сәйәси диктатура урынлаштырҙы. Улар Камбоджала «йөҙ процентлы коммунистик йәмғиәт» төҙөү өсөн «революциион эксперимент» башланыуы хаҡында иғлан итте. Камбоджи шарттарында Пол Пот идеяларына нигеҙләнгән үҙенсәлекле «казарма коммунизмы» һәм «аграр социализм» формалары барлыҡҡа килә.

Власҡа килгәндән һуң, Пол Пот хөкүмәте кисектергеһеҙ хәл итеүҙе талап иткән өс тактик бурыс ҡуя:

• крәҫтиәндәрҙе — кампучия йәмғиәтенең нигеҙен бөлдөрөү сәйәсәтен туҡтатыу, коррупцияға һәм ростовщиклыҡҡа ҡаршы кәрәш;
• Кампучияның сит илдәргә мәңгелек бойондороҡло булыуына сик ҡуйыу;
• илдә тәртип булдырыу, бының өсөн тәү сиратта ҡаты сәйәси режимға таяныу.

Тәүге этапта ҡала халҡын ауыл еренә күсереү, тауар-аҡса мөнәсәбәттәрен бөтөрөү, дәүләт, социаль өлкә һәм тормош тәьминәте институттарын һәм хеҙмәттәрен юҡ итеү, буддист монахтарын эҙәрлекләү һәм ҡайһы бер диндәрҙе тулыһынса тыйыу, чиновниктарҙы һәм элекке режимдың хәрби хеҙмәткәрҙәрен, элекке плантация һәм эре хосуси милек эйәләрен физик яҡтан юҡ итеү булды.

Илдең бөтә халҡы өс төп категорияға бүленде. Беренсеһе — «төп халыҡ» — өлкәләрҙә йәшәүселәрҙе үҙ эсенә алды. Икенсе өлөшө — «яңы халыҡ» йәки «17 апрель кешеләре». Улар — улар американдар ваҡытлыса баҫып алған ерҙәрҙә йәки Лон Нол марионет көстәре контроле аҫтында булған ҡала һәм ауылдарҙа йәшәүселәр. Халыҡтың был өлөшө ҡайтанан етди тәрбиәләнергә тейеш булған. Ысынында иһә, был төркөм, айырыуса илдең төньяҡ һәм төньяҡ-көнбайыш райондарына күсерелгән кешеләр ҡолдар хәлендә ине. 1975 йылда аслыҡтан һәм ауырыуҙарҙан һәләк булғандарҙың 99 проценты нәҡ ошо ҡалаларҙа тыуып үҫкән, йәғни «яңы халыҡ» иҫәбенә ингән кешеләр була. Өсөнсө өлөшө — интеллигенция, реакцион руханиҙар, элекке режимдарҙың дәүләт аппараттарында хеҙмәт иткән кешеләр, лоннол армияһы офицерҙары һәм сержанттары, Ханойға әҙерлек үткән ревизионистар. Халыҡтың был категорияһы киң масштаблы таҙартыуға, ысынында иһә тоталь юҡ итеүгә дусар булырға тейеш ине.

Барлыҡ граждандар ҙа эшләргә тейеш ине. Бөтә ил хеҙмәт ауыл хужалығы коммуналарына әйләндерелә, унда эш көнө йыш ҡына 14 сәғәт дауам иткән, уларҙа урындағы ярлы һәм урта крәҫтиәндәр һәм ҡалаларҙан ҡыуып килтерелгән кешеләр иҫ киткес ауыр шарттарҙа аҙ квалификациялы физик хеҙмәт — күбеһенсә дөгө ултыртыу һәм һуғарыу каналдары һалыу менән шөғөлләнгән. Коммуналарға, йәнәһе, «америка һөжүме хәүефе менән бәйле эвакуация ваҡытында» ҡаланан сығарылған ҡала халҡы урынлаштырылған.

Йәмғиәттекенә әүерелдерелгән балалар концлагерҙарға урынлаштырылған, унда уларҙы ғәмәлдәге режимға һәм Пол Потҡа һөйөү рухында тәрбиәләргә, һәм шуның менән бер рәттән балалар күңеленә үҙ ата-әсәләренә күрә алмаусанлыҡ тойғоһо һеңдерергә тейеш инеләр. «Ҡыҙыл кхмерҙар» армияһына үҫмерҙәрҙе алғандар — уларға ҡорал бирелгән һәм урындағы бөтә власть улар ҡулында булған. Улар урамдар буйлап патруллек иткән, плантацияларҙағы эште күҙәткән, кешеләрҙе ҡаты язаларға дусар итеп, юҡ иткән.

Медицина, мәғариф, фән һәм мәҙәниәт системалары «бөтөрөлдө» (тулыһынса юҡҡа сығарылды). Дауаханалар, мәктәптәр, юғары уҡыу йорттары, китапханалар, башҡа мәҙәниәт һәм фән учреждениелары ябылған. Аҡса, сит телдәр, сит ил китаптары тыйылған. Командованиеның указдарынан һәм башҡа документтарынан тыш, нимәлер яҙыу һәм уҡыу тыйылған. Күҙлек кейеү ышанысһыҙлыҡ тип ҡарала һәм атыу ҡарарына тиклем барып еткән ғәйепләү пункттарының береһе булған.

Бурҙарҙы судһыҙ-ниһеҙ атып үлтергәндәр. Кескәй генә тип һаналған ғәйеп өсөн дә (мәҫәлән, коммуна етәкселеге рөхсәтенән тыш, бала тыуыуы, революцияға тиклемге осорҙо «һағынғанда», ағастан өҙөп алынған емеш, уңыш йыйып алғандан һуң баҫыуҙан йыйылған дөгө һ. б.) үлем язаһы янаған, милли һәм социаль параметрҙар буйынса геноцид ҡулланылған — (ғаилә ағзалары менән бергә) этник ҡытайҙар, вьетнамдар, айырым чам халыҡтары, элек хакимлыҡ иткән синыф вәкилдәре, будда монахтары һәм башҡа руханиҙар, табиптарҙың, педагогтарҙың, студенттарҙың күп өлөшө һәм хатта юғары белемгә эйә булған өсөн генә физик яҡтан юҡ ителгән

Демократик «ҡыҙыл кхмерҙар»ҙа яңы телде хәтерләткән үҙенсәлекле новояз лексика индерелә, әҙәби һүҙҙәр («әсәй» йәки «атай» һүҙҙәренә тиклем) революцион жаргон-конспиратив һәм диалектлы һүҙҙәр менән алмаштырыла, Көньяҡ-Көнсығыш Азия телдәре өсөн стандарт ихтирам формалары бөтөрөлә.

Ил етәкселәренең исемдәре һәм портреттары (Пол Пот — рәсми телдә 1-се һанлы ағай — ҡәрҙәш), Нуон Чеа — 2-се һанлы туған, Иенг Сари — 3-сө һанлы туған, Та Мок — 4-се һанлы туған, Кхиеу Сампхан — 5-се һанлы туған) халыҡтан сер итеп тотолған.

Демократик Кампучия тышҡы донъянан тулыһынса тиерлек айырыла, фәҡәт Ҡытай, Албания Халыҡ Социалистик Республикаһы һәм Төньяҡ Корея менән тулы хоҡуҡлы, Румыния һәм Франция менән өлөшләтә дипломатик бәйләнештәр булдырылған.

Геноцид

Оҙайлы граждандар һуғышы, Вьетнамға баҫып инеүе, Камбоджи территорияһын күпләп бомбаға тотоу, ҡасаҡтарҙың һәм мәжбүри күсерелгән кешеләрҙең күплеге, шаһиттарҙы ялғанларға мәжбүр итеү (ангажированность) граждан халҡының ҡыҙыл кхмерҙарҙың репрессия эшмәкәрлегенән юғалтыуҙар масштабын баһалауҙы ҡыйынлаштыра. Төрлө баһалар осрай: тиҫтә меңдән алып бер нисә миллионға тиклем.

Пол Поттың идеяһына ярашлы, «яҡты киләсәк» төҙөр өсөн, илгә «бер миллион тоғро кеше» кәрәк булған. Ҡалған алты миллиондан ашыу кеше яңынан тәрбиәләнеүгә йәки физик яҡтан юҡ ителеү һымаҡ ҡаты сикләүҙәргә дусар булған. Мәҫәлән, Туол Сленг (хәҙер геноцид музейы) оҙатылған тиҫтәләгән мең кешенең иҫән ҡалғандары ғына билдәле — бәхеттәренә ҡаршы уларҙы атырға өлгөрмәйҙәр. Бөгөнгө көндә әсирҙәрҙең береһе Пол Пот режимы өҫтөнән суд процесында төп шаһит булып тора

«Үлем яландары» — Камбоджала геноцид ҡорбандары мемориалы.

Британия империалистарының кеше хоҡуҡтары тураһында һөйләргә хоҡуғы юҡ. Уларҙың вәхшилек асылы бөтә донъяға яҡшы билдәле. Британия лидерҙары байлыҡта йөҙә, ә пролетариат эшһеҙлеккә, ауырыуҙарға һәм фәхишәлеккә генә хоҡуҡлы.

— Берләшкән Милләттәр Ойошмаһының Кеше хоҡуҡтары буйынса комиссияһында Камбоджа хөкүмәте вәкиле

«Пол Пот-Иенг Сариҙың енәйәти өйөрө» эше буйынса Кампучия халыҡ-революцион трибуналының ғәйепләү һығымтаһынан:

Полпотсылар:

• улар тәпкеләр, кәйлә-тәпкеләр, таяҡтар, тимер сыбыҡтар менән ҡорбандарының башына һуҡҡан; бысаҡ һәм шәкәр пальмаһының осло япраҡтары менән ҡорбандарының муйынын һуйған, ҡорбандарының эсен ярған, бауырын һурып алып ашағандар һәм үт ҡыуыҡтарынан «дарыу» әҙерләгәндәр;
• кешеләрҙе бульдозерҙар менән тапатҡандар һәм, мөмкин тиклем күберәк кешене үлтерер өсөн, шартлатҡыс ҡулланғандар;
• улар оппозиция режимына ҡатнашлығы булыуҙа ғәйепләнгән кешеләрҙе тереләй күмгәндәр һәм яндырғандар; әкренләп уларҙың тиреләрен һәм тәнен яйлап өлөшләп киҫеп, кешеләрҙе ыҙалар аша әкренләп йән биреүгә дусар иткәндәр;
• улар балаларҙы башта һауаға сөйгән, шунан штыктарға эләктереп алғандар, һуңынан уларҙың аяҡ-ҡулын йолҡоп, баштарын ағастарға бәреп баштарын ватҡандар.
• улар кешеләрҙе крокодилдар тотҡан быуаға ташлағандар ҙа, һауала оҙағыраҡ бәүелеп торһондар өсөн, уларҙы ҡулдарынан йә аяҡтарынан бәйләп ағастарға элеп ҡуйғандар…

Пол Пот-Иенг Сари-Кхиеу Сампхандың 1975—1978 йылдар осоронда Кампучия халҡына ҡарата енәйәттәре тураһында протокол

1 160 307 кеше полпотовсыларҙың енәйәттәрен иҫбатланы. 1975 һәм 1978 йылдар араһында 2 746 105 кеше һәләк булған, улар араһында 1 927 061 крәҫтиән, 25 168 монах, 48 359 милли аҙсылыҡ халыҡтары вәкиле, 305 417 эшсе, хеҙмәткәр һәм башҡа һөнәр вәкилдәре, 100-гә яҡын яҙыусы һәм журналист, күпмелер сит ил граждандары, шулай уҡ ҡарттар һәм балалар. 568 663 кеше хәбәрһеҙ юғалған йәки джунглиларҙа һәләк булған, йәки Кампонгчнанг аэропорты янында, Сиемреапа эргәһендә һәм Дангрек һыртының битләүендә табылғандарға оҡшаш ҡәберлектәрҙә ерләнгән.1 160 307 человек представили доказательства преступлений полпотовцев. Был 3 374 768 кеше тәпке, күҫәк менән һуғылған, яндырылған, тере килеш ҡаҙылған, өлөштәргә теленгән, шәкәр пальмаһының осло япраҡтары ярҙамында ҡырҡылған, ағыуланған, ток һуғып үлтерелгән, яндырылған, тереләй күмелгән, киҫәктәргә бүлгеләнгән, үткер пальма япраҡтары менән һуйылған, ағыуланған, ток менән һуҡтырылған, тырнаҡтарын тартып алып язалағандар, трактор сылбырҙары аҫтында һәләк булған, крокодилдарға ем итеп ырғытылған, йәлләдтәр уларҙың бауырын ашаған, бәләкәй балаларҙың тереләй дүрт һанын ботарлағандар, һауаға ырғытып штыктарға ултыртҡандар, ағас олонона баштарын бәреп ярғандар, ҡатын-ҡыҙҙарҙы көсләгәндәр, ҡаҙыҡҡа ултыртҡандар. Пол Пот режимы 141 848 инвалид, 200 меңдән ашыу етем, үҙ ғаиләһен тапмаған күп һанлы тол ҡатын ҡалдырған. Пол Пот режимы 141 848 зәғиф (инвалид), 200 меңдән ашыу етем, үҙ ғаиләһен тапмаған күп һанлы тол ҡатын ҡалдырған. Тере ҡалғандар көсһөҙ, үрсемгә һәләтһеҙ, ярлылыҡта һәм физик яҡтан хәлһеҙләнгән булған. Полпотсылар күпләп мәжбүри ғаиләләр ҡорҙороуы арҡаһында күп йәштәр үҙ бәхетен юғалтҡан. 634 522 бина емерелә, шуларҙың 5857-һе мәктәп, шулай уҡ 796 госпиталь, фельдшер пункттары һәм лабораториялар, 1968 ҡорам емерелә йәки келәт биналары йәки төрмәләргә әйләндерелә. Шулай уҡ 108 мәсет юҡ ителде. Полпотсылар һанап бөткөһөҙ ауыл хужалығы ҡоралдарын, шулай уҡ 1 507 416 баш эре мөгөҙлө малды юҡ иткән.

— Кобелев, 1985

Дини инаныуҙар өсөн эҙәрләүҙәр

Демократик Кампучия конституцияһында былай тип яҙылған: «Демократик Кампучияға, уның халҡына зыян килтереүсе реакцион диндәре ҡәтғи тыйыла». Конституцияның ошо статьяһына ярашлы, дини билдә буйынса эҙәрлекләү һәм күпләп юҡ итеү бара. Тәүгеләрҙән булып 1975 йылдың 18 апрелендә Пранг пагодаһында (Удонг округы, Кампонгспы провинцияһы) Будда ойошмаһының юғары башлығы маханникай Хуот Тат үлтерелә. 82 мең будда бонзаһының бик аҙҙары ғына ҡотола алды. Будда статуялары һәм будда китаптары юҡҡа сығарылған, пагодалар һәм ҡорамдар келәттәргә әйләндерелгән, элек Камбоджала ғәмәлдә булған 2800 пагоданың береһе лә ҡалмаған.

1975 йылдан алып 1979 йылдың ғинуарына тиклем Камбоджала бөтә 60 мең христиандың барыһы ла үлтерелгән: руханиҙар ҙа, ябай кешеләр ҙә. Бөтә сиркәүҙәр ҙә таланған һәм күпселеге шартлаған. Язалауҙарҙан һуң мосолмандар башлығы Хари Рослос һәм уның ярҙамсылары хаж ҡылыусылар Сөләймән һәм Мат Сөләймән үлтерелә. Каммпонгсия (Кампонгтям провинцияһы) округында йәшәгән 20 мең мосолмандың береһе лә иҫән ҡалманы. Шул уҡ провинцияның Кампонгмеас өйәҙендә йәшәгән 20 мең мосолмандың дүртәүһе генә иҫән ҡалған. Бөтә 114 мәсет емерелтелгән һәм туҙҙырылған, уларҙың ҡайһы берҙәре сусҡа аҙбарына әйләндерелгән, динамит менән шартлатылған йәки бульдозерҙар менән емертелгән.

Геноцидты баһалау

Репрессиялар һөҙөмтәһендә, төрлө баһалар буйынса, 1 миллиондан алып 3 миллион кешегә тиклем кеше үлтерелә — иҫәп алыу булмау сәбәпле, теүәл һанды атап булмай; халыҡтың дөйөм һанына ҡарата «ҡыҙыл кхмерҙар» режимы юҡҡа сығарған — кешелек тарихында иң аяуһыҙ режимдарҙың береһе.

Кампучия Халыҡ Республикаһы хөкүмәтенең һәм халыҡ-революцион трибуналының юғарыла килтерелгән рәсми баһаһында «ҡыҙыл кхмерҙар» енәйәттәренән 2,75 миллион кеше һәләк булған.

Ҡыҙыл кхмерҙар режимы булған осорҙа Көнбайыштың күп кенә либераль интеллектуалдары геноцидты инҡар иткән йәки ҡорбандар һаны күпкә артығыраҡ тип раҫлаған. Вьетнамдың баҫып инеүенән һуң, полпот енәйәттәре факттары көнбайыш матбуғатында киң баҫыла башлағас, уларҙың күптәре тәүбәгә килеп, һәм үҙ ҡарашын ҡайтанан ҡараған, әммә икенсе яҡҡа боролош та була: Америка Ҡушма Штаттарына ҡаршы һуғышта еңгән социалистик Вьетнамды дошман күргәнлектән, консерватив матбуғат Пол Пол енәйәттәрен кәметеп күрһәтә башлаған. Ошоға бәйле тап ҡыҙыл кхмерҙар 1990-сы йылдар башына тиклем Берләшкән Милләттәр Ойошмаһында Кампучия исеменән сығыш яһауын дауам иткән (1982 йылдан алып Берләшкән Милләттәр Ойошмаһында Демократик Кампучияның Коалицион хөкүмәте күрһәтелгән, унда ҡыҙыл кхмерҙарҙан тыш Нородом Сианук һәм Сон Санн яҡлылар ҙа ингән).

«Ҡыҙыл кхмерҙар» сәйәсәтенең хәҙерге һәм сит ил анализы, ҡағиҙә булараҡ, шулай уҡ кхмер халҡы геноцидының сикке формаһы тураһында раҫлауға ҡайтып ҡала. Бөтә донъя банкы 1975—1980 йылдарҙа ярты миллион халыҡ ҡырылған тигән мәғлүмәт килтерә. Ҡорбандарҙың ныҡ кәметеү — мәҫәлән, Milton Leitenberg 80-100 мең кеше үлтерелгән тип раҫлай.

Шул уҡ ваҡытта ил халҡының бер өлөшө «ҡыҙыл кхмерҙар» режимы ваҡытын һағына. Мәҫәлән, студенттарҙың өстән бер өлөшө Пол Потты Камбоджа тарихында иң күренекле шәхес тип атаған.

2003 йылда Берләшкән Милләттәр Ойошмаһы ярҙамында ойошторолған Камбоджа ғәҙәттән тыш трибуналы «ҡыҙыл кхмерҙар»ҙың иң юғары дәрәжәле 4 чиновнигына ҡарата ғәйепләү эштәрен алып барған. Канг Кек Иеуға ҡарата Туол Сленг төрмәһендә 12 мең кешене үлтереүҙә ғәйепләгән хөкөм ҡарары сығарылған. Ғәйепләнеүселәрҙең береһе генә баҫым аҫтында үҙ ғәйебен таный.

Вьетнам менән һуғыш һәм «ҡыҙыл кхмерҙар» режимын ҡолатыу

Граждандар һуғышы һәм «ҡыҙыл кхмерҙар» режимы ғәмәлдәре һөҙөмтәһендә ил бөлгөнлөккә төшә. Тиҙҙән «ҡыҙыл кхмерҙар» Вьетнамға ҡаршы һуғыш башлана: 1975 йылдың майында уҡ, Вьетнамдағы хәрби хәрәкәттәр тамамланғас та, улар Вьетнам биләмәһенә тәүге һөжүм яһай (Фукуок утрауы), һәм артабан да ваҡыты-ваҡыты менән бындай һөжүмдәр ҡабатлана, шул уҡ ваҡытта тыныс вьетнам халҡы үлтерелә; мәҫәлән, Тхо-Чу утрауында улар 500 кешене үлтерә.

Вьетнам менән сиктәш райондарҙа («Көнсығыш зона») зона башлығы Сао Пхим үтә ҡаты режим индерә. 1978 йылдың май-июнь айҙарында башланған ихтилал һөҙөмтәһендә ул үҙ-үҙенә ҡул һалған, ә уның туғандары үлтерелгән. Шуға ҡарамаҫтан, баш күтәреү аяуһыҙ баҫтырыла, репрессиялар барышында 100 меңдән ашыу урындағы халыҡ (шул иҫәптән Сао Пхимдың тыуған ауылында ла) юҡ ителә, ә иҫән ҡалған ҡатнашыусылар Вьетнамға ҡаса.

1978 йылдың 25 декабрендә (йәки ноябрҙә)) Вьетнам ғәскәрҙәре Пол Потты ҡолатыу өсөн Камбоджаға тулы масштаблы һөжүм яһай, өҫтәүенә «ҡыҙыл кхмерҙар»ҙың ҙур төркөмдәре уларҙың яғына сыға. 7 ғинуарҙа уҡ Пномпень алына. Элекке юғары дәрәжәле полководецтарҙың береһе, Хенг Самрин, иғлан ителгән Кампучия Халыҡ Республикаһының (НРК) Вьетнам менән дуҫ хөкүмәтен етәкләй.

Пол Пот режимының емерелеүе Ҡытай Халыҡ Республикаһының киҫкен ризаһыҙлығына килтерә. Бер нисә аҙна өҙлөкһөҙ барған сик буйы бәрелештәренән һуң, 1979 йылдың 17 февралендә ҡытай армияһы Вьетнамға бәреп инә. Ауыр юғалтыуҙар кисергән ҡытайҙар Вьетнам биләмәһенә 50 саҡрымға ғына етә. Бер ай үткәс, Ҡытай-Вьетнам һуғышы тамамлана. Яҡтарҙың береһе лә хәл иткес һөҙөмтәләргә өлгәшә алмаған.

«Ҡыҙыл кхмерҙар», Вьетнам ғәскәрҙәре тарафынан ҡолатылғандан һуң да, элеккесә Ҡытайҙың ярҙамына таянып, вьетнам-совет яғына яҡын торған Хенг Самрин — Хун Сен хөкүмәтенә ҡаршы һуғышҡан.

1989-1990 йылдарҙа ҡыҙыл кхмерҙарҙың әүҙемлек картаһы.

1982 йылда эмиграцияла Демократик Кампучияның Коалицион хөкүмәте (CGDK) ойошторола, ул «ҡыҙыл кхмерҙар» режимы, шулай уҡ уны алмаштырған Кампучия Халыҡ Республикаһын урынына ла Берләшкән Милләттәр Ойошмаһында һәм башҡа халыҡ-ара ойошмаларҙа Камбоджа вәкиле була. CGDK-ға полпот Демократик Кампучия партияһы, Америка халҡын элекке премьер Сон Санндың һәм ФУНСИНПЕК партияһынан принц Сиануктың көнбайышҡа яҡын торған Кхмер халҡын азат итеү Милли фронты һәм яҡлылар ингән. "Демократик Кампучия"ның башлығы Сианук, премьер-министры Сон Санн була, әммә «Ҡыҙыл кхмерҙар» коалицияның иң күп һанлы һәм төп хәрби көсө булып ҡалған. Уларҙың Демократик Кампучияның Милли армияһы Кхмер халҡын азат итеү ҡораллы көстәренән һәм сианукистарҙың Милли армияһынан байтаҡҡа артығыраҡ булған.

Был йылдарҙа көнбайыш истеблишмент ҡыҙыл кхмерҙарға һәр яҡлап ярҙам итә. Мәҫәлән, неоконсерватор Дуглас Пайк (Douglas Pike), Индикитая мәсьәләләре буйынса белгес Пол Потты «ҡанлы, әммә уңышлы крәҫтиән революцияһы» тип атаған һәм власты яңынан баҫып алыу хәүефен кире ҡаҡҡан Пол Потты «ҡанлы, әммә уңышлы крәҫтиән революцияһының харизматик лидеры» тип атаған һәм уның власты яңынан баҫып алыу хәүефен кире ҡаҡҡан.

Эске ҡаршылыҡтар һәм хәрәкәттең һүлпәнәйеүе

Көслө иерархияға һәм репрессияға ҡарамаҫтан, ҡыҙыл кхмерҙар етәкселегендә баштан уҡ ҡапма-ҡаршылыҡтар була.

1971—1975 йылдарҙа Камбоджаның көньяҡ һәм көнсығыш райондарындағы партизандар хәрәкәтендә ҡыҙыл кхмерҙар түгел, ә уларға союзға ингән, ләкин ҡараштары буйынса урталыҡта торған шаһзат Сианукты хуплаған Кхмер Румдо хәрәкәте өҫтөнлөк иткән. Уларҙың (вьетнам өлгөһөндә) униформаһы ҡыҙыл кхмерҙарҙың (ҡара төҫтә) кейеменән айырылып торған. 1975 йылға Кхмер Румдо хәрәкәте формаль рәүештә ҡыҙыл кхмерҙарға буйһона, әммә тиҙҙән уларҙың лидерҙарына ҡаршы репрессиялар башлана. Ябай тарафдаштар араһында сиктән тыш ҡанһыҙлыҡты ҡаты тәнҡитләгән Ху Юн тәүге ҡорбандарҙың береһе булды; ул власты баҫып алғандан һуң бер нисә ай үтеүгә үлтерелә. 1976 йылдың сентябрендә Пол Пот премьер-министр вазифаһынан бушатылырға мәжбүр була, әммә ул уның тоғро иптәше булып сыға, уға боланы баҫырға ярҙам итә һәм бер айҙан уға вазифаһын йәнә бирә. 9 айҙан һуң юғары етәкселек ағзаһы Ху Ним язалап үлтерелә.

Кхмер Румдо фракцияһының тар-мар ителеүенә ҡарамаҫтан, урта звено эшмәкәрҙәре көрәште дауам итә һәм Вьетнам ғәскәрҙәре еңеүенән һуң власта ҡуйылған вьетнам дуҫтарына оҡшаған партизандар хәрәкәтенең бер өлөшөнә әүерелә. Уларҙың лидеры Хенг Самрин вьетнам ғәскәрҙәре еңеү яулағандан һуң, уның лидеры Хенг Самрин Кампучия власы идаралығына ҡуйыла.

Туол Сленг төрмәһе ҡорбандарының фотоларында уларҙың күпселеге «ҡыҙыл кхмерҙар»ҙың үҙенсәлекле кейемендә һәм уларҙың билдәләрен йөрөтә. Был шулай уҡ партия эсендә сәйәси золом ҡорбандары булыуы хаҡында һөйләй.

Бәғзе ваҡыт партияның эске ҡаршылыҡтары тураһында хәбәрҙәрҙәрҙе режим махсус рәүештә таратҡан. Мәҫәлән, власҡа килгәндән һуң Вьетнамға ҡаршы әүҙем сәйәсәт алып барылыуға ҡарамаҫтан, Нуон Чеа үҙен-үҙе «ҡыҙыл кхмерҙар» етәкселегендә Вьетнам мәнфәғәттәре лоббисы итеп күрһәткән һәм хатта Вьетнамдан матди ярҙам алыуға ирешкән.

«Ҡыҙыл кхмерҙар»ҙың ҡыуылыуы һәм Хун Сендың хөкүмәте ойошторолоуы «ҡыҙыл кхмерҙар» риторикаһының үҙгәреүенә килтерҙе. Элекке ҡорбандары, атап әйткәндә, Ху Юн исеме, артыҡ фашланмайса, ыңғай эпитеттар менән аҡлап телгә алынған.

Кампучия лидеры Хун Сендың Берләшкән Милләттәр Ойошмаһы ҡатнашлығында коалицион хөкүмәт булдырыуға ризалығы һәм Вьетнам ғәскәрҙәрен илдән сығарыу уның хөкүмәтенең халыҡ-ара танылыуына килтерҙе, ә ҡыҙыл кхмерҙарҙың йоғонтоһо кәмей башлаған.

1980 йылдың аҙағында — 1990-сы йылдар башында ҡыҙыл кхмерҙар, Кампучия-Камбоджа хөкүмәте һәм башҡа оппозиция көстәре араһында һөйләшеүҙәр дауам итә, уның барышында ҡыҙыл кхмерҙар баштан уҡ үтәлә алмаҫлыҡ шарттар ҡуя. 1992 йылда формаль рәүештә Кхиеу Сампхан рәйеслегендә «ҡыҙыл кхмерҙар»ҙың сәйәси вәкиллегенә әүерелгән Камбоджа милли берҙәмлек партияһы (яңы партияның рәсми идеологияһы тип либераль демократия иғлан ителә) ойошторола. Партия ҡораллы ҡанатын һаҡлап алып ҡалған һәм хөкүмәткә ҡаршы партизандар һуғышын башлаған.

1990 йылдар уртаһында ҡыҙыл кхмерҙар хәрәкәтендә тарҡалыш башлана. 1996 йылдың авгусында Иенг Сари (элекке 2-се туған) "Поттың фашистик режимы"н менән бәйләнешен өҙгән, Демократик милли союз хәрәкәте партияһын ойоштора һәм ысынында иһә, Пайлин ҡалаһы менән идара итеүгә мандат алып, Хун Сен хөкүмәте менән альянсҡа инә.

1997 йылда эске көрәш дауам итә һәм киҫкенләшә. Хәрәкәттән уның абруйлы лидерҙарының береһе, үҙенең Милли теләктәшлек партияһын булдырыусы Кхиеу Сампхан баш тартты. Поттың шикләнеүсән булыуы 1997 йылдың июнендә бөтә ғаиләһе менән бергә Сон Сенды аяуһыҙ үлтереүгә сәбәпсе була. Шунан һуң Та Мок Пол Потты ҡулға ала, бер үк ваҡытта сит ил журналистарына уның менән аралашырға рөхсәт итеп, һәм уның өҫтөнән күрһәтмә процесс үткәрә.

«Ҡыҙыл кхмерҙар»ҙың хәҙерге торошо

1998 йылда етәкселәре Пол Пот вафат булғандан һуң да хәрәкәт дауам итә. Хәрәкәттең формаль лидеры, Кхиеу Сампхан, властан мәхрүм ителгән тиһәң дә була һәм яңғыҙлыҡта йәшәй. Иенг Сари, «ҡыҙыл кхмерҙар» лидерҙарының береһе, Камбоджа хөкүмәте менән килешеү төҙөнө, уға илдең көнбайыш биләмәләрен контролдә тотоуҙы тапшыралар. Элекке «ҡыҙыл кхмерҙар» ғәскәрҙәре командующийы Сон Сен дошман яғына сығырға маташҡанда үлтерелә. «Кхмерҙарҙың» һуңғы радикаль ялан командиры Та Мок 2000 йылдың мартында ҡулға алына. 2005 йылда Ратанакири һәм Стынгтраенг провинцияларында ғына «ҡыҙыл кхмерҙар»ҙың ҙур булмаған отрядтары күҙәтелгән.

2006 йылдың 21 июлендә «ҡыҙыл кхмерҙар»ҙың һуңғы командиры Та Мок вафат була. Яңы етәкселек хаҡында бер ни ҙә билдәле түгел.

2007 йылдың 19 сентябрендә «Икенсе туған» ҡушаматлы 80 йәшлек Нуон Чеа ҡулға алына, уға кешелеккә ҡаршы енәйәт ҡылыуҙа ғәйепләү белдерелә. 50-се һәм 60-сы йылдарҙа Нуон Чеа диктатор Пол Потҡа власҡа килергә ярҙам итә һәм артабан хәрәкәттең төп идеологы булып китә. Бер нисә аҙнанан һуң алдан Камбоджа хөкүмәтенә тапшырылған «ҡыҙыл кхмерҙарҙың» башҡа мөһим фигуралары (шул иҫәптән Иенг Сари һәм Кхиеу Сампхан) ҡулға алынды. Уларҙың эштәрен Камбоджи судтарында Ғәҙәттән тыш палаталар ҡараған.

2007 йылға ҡарата «ҡыҙыл кхмерҙар» отрядтарының ҡалдыҡтары, юлбаҫарлыҡ һәм контрабанда менән шөғөлләнеп, джунглиҙарҙа йәшеренеүен дауам иткән.

«Ҡыҙыл кхмерҙар» лидерҙарының береһе Иенг Сари 2013 йылдың 14 мартында Камбоджаның баш ҡалаһында вафат булды.

Многие бывшие красные кхмеры среднего звена легализовались в Партии национального спасения Камбоджи — крупнейшей оппозиционной партии страны, которую возглавляет политик-популист Сам Рейнгси. Партия выступает с популистскими националистическими лозунгами и время от времени устраивает погромы этнических вьетнамцев.

Элекке урта звено ҡыҙыл камералары сәйәсмән-популист Рейнгси етәкләгән илдең иң ҙур оппозиция партияһы — Камбоджаның Милли ҡотҡарыу партияһында легалләшә. Партия популяр милләтселек лозунгылары менән сығыш яһай һәм ваҡыты-ваҡыты менән этник вьетнамдарҙы тар-мар итә.

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Liste d’ouvrages sur les Khmers rouges (фр.)
• 870-се бүлек — приказдар һәм инструкциялар ебәреү өсөн ҡулланылған телеграф адресы.

Әҙәбиәт

1. Гурницкий В. Песочные часы. М.: Радуга, 1983.
2. Самородний О. Тайны дипломатии Пол Пота. Таллинн, 2009. ISBN 978-9949-18-679-2.
3. Самородний О. Пол Пот: Камбоджа — империя на костях?. Алгоритм, 2013. ISBN 978-5-4438-0502-3.
4. Шубин В. В. Кампучия: суд народа. М., Юридическая литература, 1980.

Һылтанмалар

• Геноцид в Камбодже
• Фотоархив заключённых в кхмерской тюрьме «Tuol Sleng» S21
• Геноцид в Кампучии. Выдержки из кн.: Кампучия: жизнь после смерти : сб. / Сост. Е. Кобелев. — М. : Политиздат, 1985. — 224 с. : ил. — ББК 66.3.