Ҡаҙағстанда аслыҡ (1932—1933)
Ҡаҙағстанда аслыҡ (1932—1933) — «кулактарҙы класс булараҡ юҡ итеү», коллективлаштырыу, үҙәк властар тарафынан аҙыҡ-түлек әҙерләү планын арттырыу, шулай уҡ ҡаҙаҡ халҡының малдарын тартып алыу рәсми сәйәсәте арҡаһында тыуған СССР-ҙағы аслыҡтың (1932—1933) өлөшө[1]. Ҡаҙағстанда был аслыҡты «голощёкин аслығы» тип тә атап йөрөтәләр.
Сәбәптәре
үҙгәртергә1925 йылда Ҡаҙкрайкомдың беренсе секретары итеп ВКП(б)-ның билдәле эшмәкәре, Филипп Голощекин тәғәйенләнә. Идара итеүенең тәүге ике йылында (1925—1927 йылдарҙа) Ҡаҙаҡ крайында «Кесе Октябрь» үткәрә. Был саралар һөҙөмтәһендә, кешеләрҙең малын, мөлкәттән тартып алалар һәм милиция конвойы аҫтында «ултыраҡ нөктәләренә» ебәреләр. Тартып алынған малдарҙы, бер урынға йыйылған ҙур көтөүҙе туйындыра алмағанлыҡтан, урында уҡ һуялар.1933 йылға 40 миллион баш малдан сама менән ундан бер өлөшө тороп ҡала. Бындай эшмәкәрлектән, тәү сиратта, ҡаҙаҡтар зыян күрә, сөнки мал улар тормошонда мөһим роль уйнай һәм берҙән-бер йәшәү сығанағы булып һанала.
Ҡорбандар һанын билдәләү
үҙгәртергәҺөҙөмтәлә, 1931—1933 йылдарҙа 1 миллиондан алып (Роберт Конквест билдәләүе) 1,75 миллионға тиклем кеше (Абылхожин, Козыбаев һәм Татимов билдәләүҙәре, 1989) вафат булған. Яҡынса 1 миллион ҡаҙаҡ Рәсәй Федерацияһының Ҡаҙаҡ АССР-ы менән сиктәш региондарға, шул иҫәптән. Ҡырғыҙ АССР-ы, Ҡараҡалпаҡ АССР-ы, Һарытау, Сталинград һәм Урта Волга крайына, Ырымбур, Силәбе, Омск өлкәләренә, шулай уҡ Көнбайыш Себер крайына күсергә мәжбүр булған . Союздаш республикалар: Төркмән ССР-ы һәм Үзбәк ССР-ына күсенеү осраҡтары ла булған. СССР-ҙан ситкә, Ҡытай, Монголия, Иран һәм Афғанстан ерҙәренә лә байтаҡ каҙаҡтар күсенеп китә. Һуңынан ҡаҙаҡтарҙың 0,4 миллионы Ҡаҙағстанға кире ҡайта. Күсмә халыҡтарҙы ултыраҡ тормошҡа мәжбүри күсереү, күпселек осраҡта, төп ерле халыҡ араһында ҙур ҡорбандарға алып килә.
1928 йылдың яҙынан 1920 һәм көҙөнә тиклем Ҡаҙағстанда үткәрелгән беренсе сара булып конфискациялар тора. Конфискацияға. 11260 хужалыҡ эләгә, уларҙың 4500 мең баш малы (эре мөгөҙлө малы) тартып алына. Голощекиндың үҙенең таныуы буйынса, совет власының тәүге ниәте ике тапҡырға масштаблыраҡ була, 15,0 млн баш мал (1920 йыл статистикаһына ярашлы, эре мал иҫәбенә) «бай-ярымфеодалдар» өсөн малдың дөйөм һаны хужалыҡ башына 150 баш булырға тейеш була. Ләкин 1928 йылда ВКП(б) Үҙәк Комитетының һәм СССР-ҙың ВЦИК ағзалары Голощекиндың хатаһын төҙәтәләр һәм башҡа нормалар билдәләйҙәр: 400 баш — күсмә хужалыҡтан, 300 — ярым күсмә хужалыҡтан, 150 — ултыраҡ хужалыҡтан. Конфискацияланырға тейеш хужалыҡтарҙың һаны 7000-гә тиклем кәметелә.
Был һәләкәтте совет иҫәп алыуы ла дәлилләй — рәсми мәғлүмәткә ярашлы, 1926 йылда Бөтә Союз халыҡ иҫәбен алыу буйынса, СССР-ҙа 3968 289 ҡаҙаҡ милләтле кеше булған[2], ә 1939 йылда халыҡ иҫәбен алыу буйынса — ни бары 3 100 949 млн кеше. Йәғни, 1926 йылдан 1939 йылға тиклем, аслыҡ осоронда рәсми мәғлүмәттәр буйынса, ҡаҙаҡтарҙың һаны 867 340 кешегә кәмей.
Ҡаҙаҡтар ни бары 1970 йылда ғына Ҡаҙағстан эсендә 1926 йылғы халыҡ һаны кимәлен тергеҙеүгә өлгәшә алалар[3]. Ҡаҙағстандағы1932-1933 йылдарҙағы аслыҡҡа тиклем этник яҡтан ҡаҙаҡтар өҫтөнлөк итә, бары тик 1990 йылдарҙа ғына үҙ республикаларында улар күпселекте тәшкил итә башлай. 1938-44 йылдарҙа уларҙан бушаған урындарға һөргөнгә ебәрелгән һәм депортацияланған халыҡтар: ингуштар, чечендар, ҡырым татарҙары, корейҙар, балҡарҙар, ҡурдтар, төрөктәр, ҡарасайҙар, немецтар күсерелә[4]. Шулай уҡ Ҡаҙағстан халҡы Гулаг тотҡондары: Карлаг, Алжир һ. б. иҫәбенә лә тулылана, уларҙың бер өлөшө. артабан Ҡаҙағстанда йәшәргә ҡала.
А. Н. Алексеенко фекере буйынса[5] «..бөтә мөмкин булған төҙәтеүҙәрҙе иҫәпкә алып, ҡаҙаҡ халҡының юғалтыуҙары 1840 мең кеше йәки 1932 йыл этносының 47,3%-ын тәшкил итә. Иң ныҡ ҡыйырһытылғаны Республиканың төньяғындағы ҡаҙаҡтар була. Бындағы юғалтыуҙар 1930 йыл да этнос һанының 879,4 мең кешегә йәки 74,5 % -ҡа тура килә. 1930 йыл. Был төбәктәрҙгә иң ҙур миграция, беренсе сиратта, Рәсәй Федерацияһы менән Ҡытай сик буйы райондарында күҙәтелә. Этнос вәкилдәренең яртыһы Көнсығыш Ҡаҙағстанда юғалыуға дусар ителә — 410,1 мең кеше йәки 52,3 %. Көнбайыш Ҡаҙағстан 394,7 мең ҡаҙаҡ кешеһен йәки этностың 45,0%-ын юғалта, Көньяҡ Ҡаҙағстан — 632,7 мең йәки 42,9 % халҡын юғалта. Иң әҙ юғалтыуҙар Үҙәк Ҡаҙағстан иҫәбенә тура килә — 22,5 мең кеше йәки төбәк этносының 15,6 % .»[6]
Аслыҡ ваҡиғаһы йәшәү сығанағы һәм мәғәнәһе булған бөтә малын тартып алыуҙан ҡасырға маташыусыларҙы Ҡыҙыл Армия частарының ҡаты баҫтырыуы менән ҡатмарлаша. Ҡайһы бер ауыл һәм ырыу (ҡәбилә) үҙҙәренең малдарын ҡотҡарыу өсөн күсенә башлағас, йәнәһе лә «басмач бандаларын» ҡулға алыу һәм юҡ итеү өсөн Ҡыҙыл Армия отрядтары ебәрелә .Ысынында иһә улар аслыҡтан ҡотолорға теләп, Ҡытай менән сиктәш ҡаҙаҡ биләмәләрендә йәки РСФСР-ҙың аслыҡ булмаған төбәктәренә күсенергә теләгән ҡәҙимге тыныс халыҡ була. Ҡытайға күсенеүҙе туҡтатыу эшендә сик буйы һаҡсылары ла, пулемёттан ут асып, әүҙем ҡатнаша. Әммә, бер нәмәгә ҡарамаҫтан, йөҙҙәрсә мең ҡаҙаҡ кешеһе (ҡайһы берҙә бөтә ауылы менән) аслыҡтан Ҡытайға ҡасып китә алған.
Ҡаҙаҡ ерендәге аслыҡтың халыҡта үҙ исеме лә бар — ашаршылық .
Казнархозучет (хәҙерге статистика идаралығының аналогы) начальнигы Мөхтәр Саматов үҙенең хатында Ҡаҙағстан халҡы бары тик …971 мең кешегә кәмегән, тип хәбәр итә. Аҙаҡтан асыҡланыуынса, совет етәкселеге аслыҡ арҡаһындағы юғалтыуҙар һанын аңлы рәүештә кәметеп күрһәтә.1937 йылдағы халыҡ иҫәбен алыу кампанияһы тамамланғас, Сталин халыҡ һанының артыуы урынынна уның кәмеүен аңғарып ҡала. Иҫәп алыусыларҙың эшенә ризаһыҙлыҡ белдереп һәм уларҙы ышанысты аҡламауҙа ғәйепләп, Сталин халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәрен йәшерергә һәм был эштә ҡатнашҡандарҙың барыһын да халыҡ дошманы тип иғлан итергә бойора. Беренсе булып Мөхтәр Саматов һәм уның начальнигы, Бөтә союз нархозучет етәксеһе Караваль язалана. Бынын тыш, Ҡаҙағстанда нархозучетттың бөтә өлкә һәм район етәкселәрен юҡ итәләр — йәнәһе лә улар халыҡ һанын күрәләтә кәметеп күрһәткәндәр, бының менән улар СССР дошмандарына ярҙам иткән[7].
«Просторы» әҙәби журналының баш мөхәррире Михайлов Валерий Федорович:
| Милләте | 1926 й. | 1937 й. | 1937й. 1926й. ҡарата % |
|---|---|---|---|
| рустар | 77 791 124 | 93 933 065 | 120,7 % |
| украиндар | 31 194 976 | 26 421 212 | 84,7 % |
| белорустар | 4 738 923 | 4 874 061 | 102,9 % |
| үзбәктәр | 3 955 238 | 4 550 532 | 115 % |
| татарҙар | 3 029 995 | 3793 413 | 125,2 % |
| ҡаҙаҡтар | 3 968 289 | 2 862 458 | 72,1 % |
| йәһүдтәр | 2672 499 | 2 715 106 | 101,6 % |
| әзербайжандар | 1 706 605 | 2 134 648 | 125,1 % |
| грузиндар | 1 821 184 | 2 097 069 | 115,22 % |
| әрмәндәр | 1 568 197 | 1 698 721 | 125,5 % |
| мордвалар | 1 340 415 | 1 248 867 | 93,2 % |
| немец | 1 238 549 | 1 151 601 | 92,9 % |
Сәнғәттә аслыҡ темаһы
үҙгәртергә- 1992 — «БӨЙӨК ДЖУТ» ҡаҙаҡса «НӘУБЕТ» (Документаль) (Казахфильм) производствоһы — режиссёры Каля Умаров
- 1997 — «ЗАМАНАЙ», (Казахфильм) производство фильмы, режиссёр Болат Шарип. Фильм Сакен Жунусованың «Тау һуҡмаҡтары». романы буйынса ҡуйылған.
- Смагул Елубаевтың «Яңғыҙ тирмә» романы буйынса.
- Ҡаҙағстандағы аслыҡ һәм коллективизацияға Ахан Сатаевтың «Әсәйгә юл» киносагаһының бер нисә эпизоды
- Ермәк Турсуновтың «Жат» фильмы.
Ҡорбандар иҫтәлеге
үҙгәртергә- Алма-Ата. Ҡаҙағстандағы аслыҡ ҡорбандарына ҡуйыласаҡ һәйкәл урынындағы куб-таш. НКВД-ның элекке бинаһы эргәһендә урынлашҡан Наурызбай батыр (элекке Дзержинский урамы) һәм Ҡарасай батыр (элекке Виноградов урамы) урамдары киҫешендәге паркта таш һалыу 1993 йылда үтә.
- Астана. Аслыҡ ҡорбандары һәйкәле, «1932-1933 жылдардағы ашаршылық құрбандарының рухына тағзым» монументаль скульптур-һынлы сәнғәт композицияһы ". 2012 йылда Республика һәм Абай проспектары киҫешкән урынға ҡуйылған.
- Павлодар. Аслыҡ ҡорбандарына һәйкәл аслыҡтан үлгәндәрҙе күпләп ерләү үткәрелгән иҫке мосолман зыяратына инер урынға 2012 йылда ҡуйылған[9].
Шулай уҡ ҡарағыҙ
үҙгәртергә- 1919—1922 йылдарҙа Ҡаҙағстандағы аслыҡ.
- СССР-ҙағы аслыҡ (1932—1933)
- Кесе октябрь
- Украинала аслыҡ
Иҫкәрмәләр
үҙгәртергә- ↑ ФЭБ: Шолохов — Сталину И. В., 20 апрель 2003
- ↑ Буйынса милли составы ссср-ҙың халыҡ республикаһы, 1926
- ↑ [Ю. А. Поляков, В. Б Жиромской, Киселевтың И. Н. Тынлыҡ ярты (1937 й. бөтә союз халыҡ иҫәбен алыу) // социологик тикшеренеүҙәр, 1990. № 6. 21 б.
- ↑ ҠАҘАҒСТАН ТАРИХЫ
- ↑ «. 1926—1939 йылда ҡаҙағстан халҡы» // историческая демография һәм компьютер / Ред. В. Н. Владимиров. Барнаул, 2000. 210 менән
- ↑ Аслыҡ эҙемтәләре демографик Ҡаҙағстан 30-сы йылдар башында (ҡаҙаҡ баһаһын юғалтмай этно)
- ↑ Бөйөк Джут (Казахстані янында аслыҡ)(недоступная ссылка)
- ↑ [1937 йылда бөтә союз халыҡ иҫәбен: ДӨЙӨМ ЙОМҒАҠ//документтар һәм материалдар йыйынтығы//М., РОССПЭН, 2007, 320 биттәр]
- ↑ Памятник жертвам голодомора воздвигнут в Павлодаре. МИА «Казинформ». Дата обращения: 31 май 2012. Архивировано 21 июль 2016 года.
Сығанаҡтар
үҙгәртергә- Несвоевременный яҙмалар. 2008 йыл 18 ғинуар архивланған. Аслыҡ тураһында, тау тураһында, дәүерҙең трагедияһы тураһында. 2008 йыл 18 ғинуар архивланған.(недоступная ссылка)
- Азимбай ҒӘЛИ, тарих фәндәре докторы, политолог
- Хроно.ру
- Абылхожин Ж. Б., Козыбаев М. Кәрим, М. Татим Б Ҡаҙағстан трагедияһы.
- Ю. А. Поляков, В. Б Жиромской, Киселевтың И. Н. Тынлыҡ ярты (1937 й. бөтә союз халыҡ иҫәбен алыу) // социологик тикшеренеүҙәр, 1990. № 6
- С Максудов ссср-ҙың халыҡ юғалта. Benson // Vermont: Publications Chalidze, 1989
- Е. М. Андреев, Е. Л. Дарский, Харьков Та, Советтар Союзы Ла Халыҡ. 1922—1991 // М., 1993
- М. б демографик процестарҙы Социаль татим менән бәйләнгәнлеге. Алма-Ата, 1989. 124 б.
- ЦГАРК. 698. ф. Оп. 14. 219. б. Л. 104.
- Аҫылбәк М. Х . структура һәм милли йоғонто яһай, уны тышҡы ҡаҙағстанда xx быуаттың күсеү // йәмғиәт яңы ҡаҙаҡ һәм ватан тарихы дәресе. Ғалим фән министрлығы сессия материалдары ғилми — ҡаҙағстан республикаһы фәндәр академияһы, халыҡ-ара һәм милли тарихы йылына арналған. Алматы, 1998 й. 4 июлендә Алматы, 1999.
- М. Х. аҫылбәк, А Галиев Б Социаль-демографик процестарҙы. 106. с.
- Ҡаҙаҡ әлбиттә, уның хужалыҡ-көнкүреш һәм тарихи шарттар. Алма-Ата, 1926. 61 с.
- Сахи, Kalpana. Orient Crucifying the: the colonization and Central Asia orientalism of Russian Caucasus and. Bangkok: White Orchid Press, 1997
- Март Олкут. Коллективлаштырыу процесы. «Рус ревю», 40, 1981 апрель
- Ҡаҙағстан ауыл хужалығын коллективлаштырыу. 2. т. Алма-ата, 1967, с. 222.
- А. Кучкин. Яңауыл ҡаҙаҡ Советизация. М., 1962.
- Пидхайни с., т. 2, б. 243.
- «Ҡаҙағстан большевик», № 1, 1939, с. 87.
- Ҡаҙағстан ауыл хужалығын коллективлаштырыу, 2-се том
- Давид Титиевский, Роберт Конквест. Ҡайғы ураҡ: Publications Overseas, Interchange Ltd; London, England; 1988 1870128 95 ISBN 8
- Галактика, Robert, «Sorrow of The Harvest: Soviet Collectivization and the Terror — Famine», (Edmonton: Canadian Institute of the in with The Association of Alberta Ukrainian University Press Studies, 1986).
- I Ohayon, URSS dans La de l sédentarisation des Staline Kazakhs, et collectivisation changement social, Paris, et maisonneuve Larose, 2006
- Алихан Казтаев