Сығыр

Сығыр — сүместәр йәки һоҫҡолар урынлаштырылған арҡанлы барабан менән йыһазландырылған тәгәрмәстән торған һыу күтәреү ҡоролмаһы.

Сығыр

Сығыр Викимилектә

Нубияла мелиорация өсөн файҙаланылған фарсы тәгәрмәсе, 1838

Тасуирламаһы

Ирригация техникаһы үҫеше менән, һыу күтәреү механизмдары барлыҡҡа килә башлай һәм Урта Азия территорияһында «нова (яңы ҡоролма)» — һыу тартыу сығырҙары тарала. Төбәктә һыу күтәреү ҡоролмаларының алты төрлө төрө була. Улар энергия сығанағы (кеше, хайуан йәки ағым), энергияны эш валына тапшырыу ысулы буйынса айырылған.

Үҙәк Азияла иң киң таралған һыу алыу ҡоролмаһы — сығыр (чигир). Ҡағиҙә булараҡ, был ҙур һәм ауыр тәгәрмәс, уның өҫтөндә нығытылған, мускул көсө йәки йылға ағымы менән хәрәкәткә килтерелгән һәм һыуҙы түбәнге һуғарыу кимәленән өҫкө һуғарыуға биргән һурҙырғыс һауыттар була. Үҙ ваҡыты өсөн (чигириҙар тәүге тапҡыр Боронғо Мысыр) улар күренекле уйлап табыу була. Ғәҙәттә, сығыр һыуҙы 4 метр һәм унан да юғарыраҡ бейеклеккә күтәрә, йылғаларҙа һәм каналдарҙа, ҡайһы берҙә күлдәрҙә ҡуйыла. Йыш ҡына йылғаларҙа бер нисә сығырҙан торған системалар ҡуйыла.

Файл:Чигирь-анимация.gif

Эш принцибы (анимация)

Әстерхан губернаһында Волганан һыу һоҙоусы сығыр тәгәрмәсе. 1912—1913 йылдар

Тарихы

Хорезмда һуғарыу өсөн файҙаланылған иң камиллаштырылған ҡулайлама — боронғо һыуһоҫҡос машина.

Көнсығышта «фарсы тәгәрмәсе» киң таралған. Мысырҙа һәм Месопотамияла — «сакия», «чарх» — Иранда һәм Һиндостанда, «чикир» (чигирь) Хорезмда атамалары менән билдәле булған

Ғәрәп географтары Хорезмдағы сығыр системаһы тураһында бөтөнләй телгә алмай. Был бер ни тиклем уларҙың Иранда һәм Алғы Көнсығыш илдәрендә сығыр һуғарыу системаһы менән таныш булыуы менән аңлатырға мөмкин. Шул сәбәптән улар Хорезмда сығыр системаһы барлығы тураһында әйтеп тә тормағандыр. X быуатта Хорезми Мерв оазисында сығырлы һуғарыу булыуы тураһында телгә алған, һәм был ирригация техникаһы, ихтимал, бөтә Хорезм оазисында таралғандыр, тип фараз итергә мөмкинлек бирә. Хорезмдағы сығырҙың иң иртә телгә алыныуы XIV быуат урталарына ҡарай. Ләкин бының менән сығыр ярҙамында һуғарыу һуң индерелгәнлеге раҫланмай: ил эсендә сығырҙар бик күп ҡулланылһа ла, был турала XIX быуаттағы Хиуа хроникаларында ла яҙмағандар. Ҡайһы бер фекерҙәр буйынса, Хорезмда сығыр һуғарыуы феодализмдың барлыҡҡа килеү осорона, йәғни б.э. V—VI быуаттарына, ҡарай, тип фараз итергә мөмкин. Дөйөм ҡоролошта һәм деталдәре буйынса, сығыр менән Мысыр сакияһы араһындағы оҡшашлыҡ Хорезм халҡының сығыр идеяһын Мысырҙа, был иртә классик ирригация илендә, үҙләштереүе мөмкин тигән фараз тыуҙыра; әммә бында, әммә терминологияла, сығырҙың төрлө төрҙәренең дә, уның деталдәренең дә терминологияһында бер ниндәй ҙә оҡшашлыҡ юҡ, тигән һығымта яһарға кәрәк.

Шаһиттарҙың тасуирламалары буйынса Хорезм оазисының бөтә һуғарыу системаһы сығырҙарҙан торған — төрлө мәғлүмәттәр буйынса бында улар 20-45 мең тәшкил иткән. Ҡарағалпаҡстандың көньяғында Амударъя кимәленән 60 метрҙан ашыу бейеклектәге Солтан-увайс һыртының көньяҡ осона сығырҙар ярҙамында үҙенсәлекле һыу биреү системаһы булған.

Этимологияһы

Заманса әҙәбиәткә «чигирь» (сығыр) формаһында ингән атаманы үзбәк телендәге «чикормак» (күтәреү, сығарыу, тартып сығарыу һ.б.) ҡылымы менән бәйләйҙәр. Башҡа аңлатма буйынса, «сығыр» тигән исем «чигримок» ҡылымынан (әйләндереү, өйрөлтөү) алынған. Яңғырауы яғынан да, мәғәнәһе яғынан да иң яҡыны ҡаҙаҡса «шығыр» һүҙе (күтәр, сығар) булып тора. Ғәжәп түгел, ҡаҙаҡ милләтен тәшкил иткән ҡәбиләләрҙең күбеһе ҡоро сүллектәрҙә йәшәгән бит. Урындағы «чиковр» исеме XVII быуат уртаһында Абулғәзелә тәүге тапҡыр телгә алына. Абулғәзе, үҙе әйтеүенсә, китабын иң популяр тел менән яҙырға тырышҡанлыҡтан, иран һүҙе урынына, халыҡ терминын ҡулланырға тырышҡан, тип уйларға мөмкин. X быуатта Әл-Хәрәзми Мерв оазисындағы сығырҙарҙы билдәләү өсөн алты термин бирелә:

1. дүләб,
2. далия,
3. ғаррафа,
4. зурнук,
5. наура,
6. мәнжәнүн.

В. В. Бартольд фекеренсә, был терминдарҙың һәр береһе айырым әһәмиәткә эйә була һәм, сығырҙың айырым бер төрөнә булараҡ, юғары ятҡан ерҙәрҙе һуғарыуға һыу күтәреү өсөн нигеҙ булып тора. Хорезмда 1349 йылда раҫланған Сөләймән Хәддәдиҙең документында сығырҙың Иран исеме — «чарх» -бирелгән. Сығыр (чикир) өс төп өлөштән тора: һыу һоҫоусы һауыттар менән тәьмин ителгән тәгәрмәстәрҙән, горизонталь күсәрҙән һәм привод — механизмды хәрәкәткә килтереү өсөн хеҙмәт итеүсе күсергестән тора. Ҡоролошо буйынса Хорезм сығырҙары Мысыр «сакия»һы, һинд һәм Иран "чарх"ы менән оҡшаш. Сығыр ярҙамында һуғарыу башланған заманды билдәләү ауыр. Боронғо Месопотамияла б. э. т. III мең йыллыҡта Фара-Шуруппака тексында, ҡоролошонда үгеҙҙәр һәм ишәктәр ярҙамында «ағас талап ителгән» «һуғарыу машинаһы» тураһында телгә алына.

Башҡалар

Төрлө һүҙлектәрҙә предметты билдәләүҙең бер аҙ айырымланған билдәләмәләре, шулай уҡ уны ҡулланыу үҙенсәлектәрен характерлаған яһалма һүҙҙәр килтерелә.

КАЗАК ҺҮҘЛЕК-БЕЛЕШМӘҺЕндә:

• баҡсаларға һыу һибеү өсөн ҡулайлаштырылған һыу күтәреү ҡуласаһы

Был ошо ҡоролманың казактар көнкүрешенә ныҡлы үтеп инеүе тураһында һөйләй

• әстерхан, ҡырым һыу күтәреү снаряды, баҡсаларҙы, виноград баҡсаларын, баштандарҙы һуғарыу өсөн: ат йәки үҙеҙҙәр ултырма күсәрҙе әйләндерә, был тешле тәгәрмәс (шестерня) менән ятҡан тәгәрмәсле валды ҡоҙоҡ (кудук, копань, ямник) өҫтөнән әүерелдерә; ҡулса аша сүместәрҙең (күнәк, силәк) бауға беркетелгән түңәрәк сылбыры һалынған, улар һыуҙы тәгәрмәс аша кәритәгә, улаҡҡа түңкәреп түгә, шунан һыу тәгәрәү канауҙарынан баҡса буйлап ағып; төп оҫталыҡ — канауҙарҙы урынлаштырыу.
• баҡсаларҙы сығыр ярҙамында һуғарыу.
• сығыр оҫтаһы (мастер).
• һыуҙы сығарыу, сығыр ярҙамында күтәреү.
• сығырлыҡ (чигирище) сағыштыр, әстерхәндәрсә: кудук, копань, яма, сығыр аҫтындағы ҡоҙоҡ; йәки ташландыҡ сығыр.
• Перевод слова на английский язык
• Перевод слова на испанский язык

Видео

• Чигирь в действии

Әҙәбиәттә телгә алыу

До ветряка ему сопутствовали ребятишки, потом отстали. А Щукарь уже не осмелился снова сесть на цыганскую «мыслю», он далеко околесил хутор по бугру, но на бугре уморился тянуть за недоуздок и решил гнать кобылу впереди себя. И тут-то оказалось, что с таким трудом купленная им лошадь слепа на оба глаза. Она шла, направляясь прямо на ярки и канавки, и не перепрыгивала их, а падала, потом, опираясь на дрожащие передние ноги, вставала, трудно вздыхая, снова шла, причем и шла-то не обычно, а все время описывая круги… Щукарь, потрясенный новым открытием, предоставил ей полную свободу и увидел: кобылка его, завершив круг, начинала новый — и так безостановочно, по невидимой спирали. Тут уж Щукарь без посторонней помощи догадался, что купленная им лошадь всю свою долгую и трудную жизнь проходила в чигире, ослепнув там и состарившись.

— М. Шолохов «Поднятая целина»

Әҙәбиәт һәм һылтанмалар

• История орошения Хорезма с древнейших времен до наших дней" Я. Гулямов. Ташкент, 1957
• Информационный сборник «Традиционные знания в области землепользования и водопользования», Душанбе, 2006
• Перевод слова на английский язык
• Перевод слова на испанский язык
• Фотография РИА Новости Чигирь — приспособление для орошения земель в дореволюционном Туркестане, 1900