Софиева Пәриханым
Пәриханым Софиева (әзерб. Pərixanım Sofiyeva, груз. ფარიხან სოფიევა; 1884, Гараджалар[d], Борчалинский уезд[d], Тифлис губернаһы[d], Рәсәй империяһы — 1953, Гараджалар[d], Гардабанский муниципалитет[d], Грузия ССР-ы[d], СССР) — мосолман донъяһында депутат итеп һайланған беренсе ҡатын-ҡыҙ[1][2][3].
| Софиева Пәриханым | |
 | |
| Зат | ҡатын-ҡыҙ |
|---|---|
| Гражданлыҡ |
 Рәсәй империяһы.svg){kind=small} Грузия Демократик Республикаһы[d].svg){kind=small} СССР |
| Тыуған көнө | 1884 |
| Тыуған урыны | Гараджалар[d], Борчалинский уезд[d], Тифлис губернаһы[d], Рәсәй империяһы |
| Вафат булған көнө | 1953 |
| Вафат булған урыны | Гараджалар[d], Гардабанский муниципалитет[d], Грузия ССР-ы[d], СССР |
| Һөнәр төрө | сәйәсмән |
| Сәйәси фирҡә ағзаһы | Революционная партия социалистов-федералистов Грузии[d] |
Тормошо үҙгәртергә
Грузияның әзербайжандар йәшәгән төбәгендә урынлашҡан Каражалар ауылында тыуған. Батшалыҡ осоронда уҡ бик популяр булған Пәриханым Софиева 1918 йылғы һайлауҙарҙа үҙе йәшәгән төбәктән Грузия социалист-федералистар партияһынан партияһыҙ депутат булараҡ Грузия парламентына үтә.
Оҙон ғүмерле булһа ла, был осоро тураһында ентекле мәғлүмәт юҡ[4].
Тормошоноң иртә осоро үҙгәртергә
Пәриханым ғаиләһендә 9 бала була. Ул берҙән-бер ҡыҙ. Пәриханым ағалары тураһында хәстәрлек күрә. Батшалыҡ осоронда популяр булып, ул банктарҙан кредит алып, ауылда етемдәр приюты аса[5]. Грузия бойондороҡһоҙлоҡ алғандан һуң парламентҡа һайлана[6].
Тарихсы Ираклий Хвадагиани, тикшеренеүсе Грузия Демократик Республикаһы осорон тикшереүсе Тифлис губернаһы депутаттары исемлегендә мосолман ҡатын-ҡыҙ исемен күреп ҡала. Башта тарихсы быға ышанмай, әммә һуңыраҡ грузин социалист-федералистарының рәсми гәзитендә шул уҡ исемгә тап була һәм был мәсьәләне өйрәнеү менән шөғөлләнә[1]. Шулай итеп, Пәриханым Софиева, мосолман донъяһында беренсе ҡатын-ҡыҙ депутат, хәҙерге тарихҡа билдәле була[3].
1917 йылғы Февраль революцияһынан һуң Ваҡытлы хөкүмәт осоронда Кавказда урындағы үҙидара системаһын реформалау һәм һайлауҙарға әҙерлек башлана. Процесс ауыр сәйәси катаклизмдар фонында бара, һәм ғәмәлдә Грузияның бойондороҡһоҙлоғон иғлан итеүгә тиклем барып етмәй. 1918 йылдың 28 майынан алып аҙағына тиклем Грузияның төп өйәҙҙәрендә урындағы үҙидара органдарына һайлауҙар үтә[4]. 1919—1920 йылдарҙа урындағы үҙидара органдарына һәм быға тиклем үҙәк хөкүмәт контроле аҫтында булмаған башҡа өйәҙҙәргә һайлауҙар үтә. Тифлис өйәҙендә һайлауҙар көҙ аҙағына тиклем кисектерелә, сөнки ауыл хужалығы эштәрендә мәшғүл һайлаусыларҙы мобилизациялау мөмкин булмай. Һайлау системаһына ярашлы, өйәҙҙәр һайлау округтарына бүленә, унда граждандар пропорциональ исемлектәр буйынса билдәле бер һанда депутаттар һайларға тейеш була. Һуңғы һайлауҙар Тифлис өйәҙенә буйынса һайлаусыларҙың күпселеген әзербайжандар тәшкил иткән Караязы округында үтә. Көтмәгәндә Пәриханым Софиева, партияһыҙ әзербайжан мосолман ҡатыны, социал-демократтар һәм социал-федералистар кандидаттарын, «Ғүммәт» ойошмаһын, национал-демократтар һәм эсерҙарҙы еңеп сыға, һәм Тифлис өйәҙ урындағы үҙидара органында Ҡараяҙы округының тауыш биреү хоҡуғына эйә булған бишенсе вәкиле була[4].
Уның депутат булараҡ эшмәкәрлеге тураһында мәғлүмәт аҙ. Әммә, билдәле булыуынса, ул хөкүмәтте үҙ ауылы янында тимер юл төҙөргә күндерә. Хвадагиани һөйләй:
Беҙҙең заманда ла ҡатын-ҡыҙҙы депутат итеп һайлау еңелдән түгел, 1918 йылда мосолман ҡатын-ҡыҙын депутат итеп һайлау — башҡа ла килмәгән эш кеүек. Уның ниндәй абруйға эйә булғанлығын күҙ алдына ла килтереүе ауыр.
Грузин ССР-ы осоро үҙгәртергә
Һуңынан Грузияны большевиктар оккупациялаған 1921 йылда Софиевтар ғаиләһенең бөтә мөлкәте конфискациялана. Пәрихандың туғанының тол ҡатыны Рашханда Софиева әйтеүенсә, Пәрихан большевиктарҙы һәм совет хакимлығын күрә алмай. Оло йәшкә тиклем үҙе менән немец маузерын йөрөтә. «Ҙур таҙартыу» Сталин кампанияһы осоронда Пәрихандың 8 ағай-ҡустыһының 5-е атып үлтерелә һәм күпләп ерләнгән урында ерләнә. Уларҙың ҡалдыҡтары әлегә тиклем табылмаған. Хвадагиани архивтарҙа ағалы-ҡустылыларҙың документтарын табырға тырыша, әммә уңышһыҙ. Моғайын, улар коллективлаштырыуға ҡаршы булған өсөн йәки сағыштырмаса бай кешеләр булған өсөн атып үлтерелгәндер. 1930 йылдарҙа был "халыҡ дошманы"тип танылыу өсөн етерлек була. Ағай-энеләре үлтерелгәндән һуң Пәриханым бөтә ғүмерен туғандарының балаларын тәрбиәләүгә һәм белем биреүгә бағышлай. Был нәҫелдән күп кенә интеллигенция вәкилдәре сыҡҡан[3]. Атап әйткәндә, НАНА Ғәсән Алиев исемендәге география институты директоры Рәмис Мамедов Пәрихан Софиеваның ейән йәшендәге туған балаһы[7].
Вафаты үҙгәртергә
Пәриханым Софиева 1953 йылда, бер туғанының ҡулға алыныуы тураһында хәбәр алғандан һуң, миокарда инфарктынан вафат була[8].
Хәтер үҙгәртергә
Ҡаражала ауылында элеккесә Софиевтар нәҫеле иң күп һанлы булып ҡала. Пәриханды күргәндәрҙең береһе, уның туғаны Рашханд Софиевтың тол ҡатыны, уның тураһында былай ти[1]:
Оо, Пәриханым… Аллаһы Тәғәлә уның күңелен ярлыҡаһын! Был иҫ киткес ҡатын! Ул, ҡатын-ҡыҙ булып тыуһа ла, ир-егет һымаҡ булған. Ирҙәр унан ҡурҡҡан, һүҙе ҙур әһәмиәткә эйә булған. Бер кем дә уға ҡаршы сығырға баҙнат итмәгән. Ауылда ниҙер булған икән, барыһы ла уның менән кәңәшләшкән, һүҙе закон кеүек булған… Большевиктар килгәс тә, ул Ҡөрьән уҡыуын, маузер йөрөтөүен дауам иткән, совет власы ла, башҡа бер нәмә лә уны еңә алмаған. Ул ағай-энеләренең балалары хаҡында ҡайғыртҡан, уларға юғары белем биргән. Улар киләсәктә табип, уҡытыусы, ғалим булып танылған… Белемең булмаһа, был мөмкин түгел. Ҡатын-ҡыҙ Пәрихан кеүек белем ала алһа, ул бөтәһенә лә өлгәшәсәк.
Пәриханымдың туғанының улы Бекзад Софиев Ҡаражала ауылында тарих уҡытыусыһы булып эшләй. Уның һүҙҙәренсә, төбәктең бөтә өлкән йәштәге кешеләре Пәриханымды белә һәм уның тураһында яҡшы фекерҙәр әйтә[1]:
Ул кешеләргә ярҙам итергә бик яратты, бер ҡасан да арыманы. Ул Робин Гуд кеүек ине.
Ауыл зыяратының бер өлөшө Софиевтар ғаиләһенә бүленгән. Атып үлтерелгән ағай-энеләренең ҡәберҙәре булмағанлығына әсенептер, Пәриханым үҙен ябай ҡәбергә ерләргә васыят итә[1].
Шулай уҡ ҡарағыҙ үҙгәртергә
Һылтанмалар үҙгәртергә
- Millət vəkili seçilən ilk müsəlman qadın-Pərixanım Sofiyeva / Belə belə İşlər (әзерб.)
- İlk müsəlman, azərbaycanlı qadın deputat — «Kişi Pəri» kimdir? / BBC News Azərbaycanca (әзерб.)
- ფარი ხანუმ სოფიევა — ქალი, რომელმაც სტერეოტიპები დაამსხვრია / Периханым Софиева — женщина, сломавшая стереотипы / TV IMEDI (груз.)
- Müsəlman dünyasında demokratik yolla seçilən ilk qadın deputat Pərixanım Sofiyeva / Первая в мусульманском мире женщина, избранная депутатом / İctimai TV (әзерб.)
Иҫкәрмәләр үҙгәртергә
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 William Dunbar. The world's first democratically elected Muslim woman was from Georgia (ингл.). eurasianet.org (8 март 2018). Дата обращения: 4 июнь 2021. Архивировано 1 декабрь 2018 года.
- ↑ "Kişi Pəri" - Gürcüstanın ilk müsəlman, azərbaycanlı deputatı (әзерб.). bbc.com (8 июнь 2018). Дата обращения: 11 июнь 2021. Архивировано 11 июнь 2018 года.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 William Dunbar. The World's First Democratically Elected Muslim Woman was from Azerbaijani Village of Georgia (ингл.). 1news.az (9 март 2018). Дата обращения: 4 июнь 2021. Архивировано 4 июнь 2021 года.
- ↑ 4,0 4,1 4,2 İrakli Xvadagiani. Qarayazı anası – Pərixanım Sofiyeva (әзерб.). turkinfo.org (25 сентябрь 2017). Дата обращения: 9 июнь 2021. Архивировано 1 декабрь 2018 года. 2018 йыл 1 декабрь архивланған.
- ↑ თიკო ნაჭყებია / Тико Начкебия. ფარიხან სოფიევა და პირველი რესპუბლიკა / Периханым Софиева и Первая республика (груз.). indigo.com.ge (18 ғинуар 2021). Дата обращения: 9 июнь 2021. Архивировано 2 март 2021 года.
- ↑ ფარი-ხანუმ სოფიევა - მუსულმანი ქალი, რომელიც ტრადიციულ საზოგადოებაში ქალის შესაძლებლობების შესახებ არსებულ სტერეოტიპს ამსხვრევდა (груз.). etaloni.ge (23 май 2017). Дата обращения: 9 июнь 2021. Архивировано 9 июнь 2021 года.
- ↑ Namidə Bingöl. Müsəlman dünyasında ilk qadın deputat olan azərbaycanlının NƏVƏSİ: “Nənəm məclisə girəndə kişilər ayağa dururmuş” (әзерб.). modern.az (2 июнь 2018). Дата обращения: 11 июнь 2021. Архивировано 3 июнь 2018 года.
- ↑ რა უნდა ვიცოდეთ თანამოქალაქე ეთნიკური აზერბაიჯანელების შესახებ (груз.). tdi.ge. Дата обращения: 9 июнь 2021. Архивировано 6 февраль 2020 года.