Селен
Селен (лат. Selenium, Se) — Менделеевтың периодик таблицаһының 4-се осор, 16-сы төркөм элементы. Тәртип номеры — 34.Атом массаһы элемент 78,971(8)[10]
| Селен | |
 | |
| Масса | 78,971 ± 0,008 массаның атом берәмеге[1] |
|---|---|
| Кем хөрмәтенә аталған | Ай |
| Грозящая опасность | selenium exposure[d] |
| Барлыҡҡа килгән, эшләнгән | selenide minerals[d] |
| Асыусы йәки уйлап табыусы | Йёнс Якоб Берцелиус[d][2] һәм Юхан Готлиб Ган[d] |
| Асыу датаһы | 1817 |
| Табылыу урыны | Стокгольм |
| Элемент символы | Se[3] |
| Химик формула | Se[4] |
| Каноническая формула SMILES | [Se][4] |
| Атом һаны | 34[5] |
| Электр кирелеге | 2,55 |
| Ионный радиус | 0,5 ангстрем[6], 0,28 ангстрем[6] һәм 0,42 ангстрем[6] |
| Әселәнеү дәрәжәһе | −2, 2, 4 һәм 6 |
| Тығыҙлыҡ | 4,28 ± 0,01 грамм на кубический сантиметр[7] |
| Иреү температураһы | 392 ± 1 ℉[7] |
| Ҡайнау нөктәһе | 1265 ± 1 ℉[7] |
| Давление пара | 0 ± 1 mm Hg[7] |
| PGCH коды | 0550 |
| Временное среднее значение предела допустимого воздействия | 0,2 ± 0,1 mg/m³[7] |
| IDLH | 1 ± 1 mg/m³[7] |
| Таксонда бар | Копеечник[d][8] |
| Применяется для лечения | nutritional deficiency disease[d][9] |
 Селен Викимилектә | |
Муртыҡ, киҫелештә ялтыраусан, һоро төҫтә (аллотроп формаһы тотороҡло, тотороҡһоҙ формалары — ҡыҙыл төҫтөң төрлө төҫмөрҙәрендә). Халькогендарға ҡарай. Металл түгел.
Символы
үҙгәртергәСелен элементының символы — Se (Селен тип уҡыла).
Тарихы
үҙгәртергә1817 йылда Й. Я. Берцелиус тарафынан асылған.
Берцелиус Готлиб Ган менән бергә көкөрт кислотаһында өлөшсә ҡыҙыл, өлөшсә көрәнһыу ултырмаларын тикшергәндәр. Еңелсә торма еҫе сыҡҡанға күрә, Берцелиус унан теллур эҙләй башлаған, сөнки был тап шул матдәнең бер үҙенсәлеге.
Тикшереүҙәрендә ул әлегә тиклем билдәле булмаған, сифаттары буйынса теллурға оҡшаш металл таба. Теллур — Ер планетаһының исеме, Берцелиус үҙе әйтеүенсә, уны шул аналогия нигеҙендә яңы матдәне Селен (Ай планетаһы) тип атай (грек σελήνη)[11]
Үҙенсәлектәре
үҙгәртергәСелендың ағыулы булыуы һуңыраҡ асыҡланған. Селен сәнәғәтендә эшләүсе кешеләрҙең, шулай уҡ селенға бай үҫемлектәр ашаған хайуандарҙың ағыуланыу осраҡтары хәбәр ителә.
1954 йылда селендың микроорганизмдар өсөн биологик әһәмиәтенең беренсе билдәләре табыла[12][13].. 1957 йылда имеҙеүселәр биологияһында селендың мөһим роле асыҡлана[14][15]..
1970-се йылдарҙа үҙ-ара бойондороҡһоҙ ике энзим төркемендә селен барлығы асыҡлана, һуңынан аҡһымдарҙа селеноцистеин табыла[16]
Исеменең килеп сығышы
үҙгәртергәАтамаһы грек. σελήνη — Ай планетаһынан. Элемент тәбиғәттә уның менән химик яҡтан оҡшаш теллурҙың (Ер хөрмәтенә аталған) эйәрсене булыуы менән бәйле.
Тәбиғәттә
үҙгәртергә
Ер ҡабығында селен йөкмәткеһе — 500 мг/т. Селен 37 минерал барлыҡҡа килтерә, улар араһында тәү сиратта ашавалит FeSe, клаусталит PbSe, тиманнит HgSe, гуанахуатит Bi2(Se, S)3, хастит CoSe2, платинит PbBi2(S, Se)3 булырға тейеш. Һирәк кенә селен самородогы осрай. Төп сәнәғәт әһәмиәтенә сульфид ятҡылыҡтары эйә. Сульфидтарҙа селен миҡдары 110 г/т тиклем тирбәлә . Диңгеҙ һыуында селен концентрацияһы 0,4 мкг/л[17]. Кавказ Минераль һыуҙарында селен 110 мкг/л йөкмәткеле сығанаҡ бар[18].
Иҫкәрмә
үҙгәртергә- ↑ Meija J., Coplen T. B., Berglund M., Bièvre P. D., Gröning M., Holden N. E., Irrgeher J., Loss R. D., Walczyk T., Prohaska T. Atomic weights of the elements 2005 (IUPAC Technical Report) (ингл.) // Pure and Applied Chemistry — IUPAC, 2016. — Vol. 88, Iss. 3. — ISSN 0033-4545; 1365-3075; 0074-3925 — doi:10.1515/PAC-2015-0305
- ↑ Берцелиус Й. Я. Undersökning af en ny Mineral-kropp, funnen i de orenare sorterna af det i Falun tillverkade svaflet // Afhandlingar i Fysik, Kemi och Mineralogi — Стокгольм: 1818. — Т. 6. — Б. 42—144.
- ↑ Wieser M. E., Coplen T. B., Wieser M. Atomic weights of the elements 2009 (IUPAC Technical Report) (ингл.) // Pure and Applied Chemistry — IUPAC, 2010. — Vol. 83, Iss. 2. — P. 359–396. — ISSN 0033-4545; 1365-3075; 0074-3925 — doi:10.1351/PAC-REP-10-09-14
- ↑ 4,0 4,1 SELENIUM (ингл.)
- ↑ периодическая система химических элементов — 1869.
- ↑ 6,0 6,1 6,2 (unspecified title) — ISBN 0-8493-0485-7
- ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 7,4 7,5 http://www.cdc.gov/niosh/npg/npgd0550.html
- ↑ Sentkowska A. Chromatographic Analysis of Selenium Species — 2019. — doi:10.5772/INTECHOPEN.87053
- ↑ NDF-RT (ингл.)
- ↑ ингл. Atomic weights of the elements 2013 (IUPAC Technical Report)
- ↑ Цитирование по статье http://www.chemistry.narod.ru/tablici/Elementi/se/Se.htm 2007 йыл 25 ғинуар архивланған.
- ↑ Pinsent, Jane The need for selenite and molybdate in the formation of formic dehydrogenase by members of the Coli-aerogenes group of bacteria (инг.) // Biochem J. (инг.)баш. : journal. — 1954. — Т. 57. — № 1. — С. 10—16. — PMID 13159942.
- ↑ Stadtman, Thressa C. Trace Elements in Man and Animals 10 (билдәһеҙ). — 2002. — С. 831. — ISBN 0-306-46378-4. — DOI:10.1007/0-306-47466-2_267
- ↑ Schwarz, Klaus; Foltz, Calvin M. Selenium as an Integral Part of Factor 3 Against Dietary Necrotic Liver Degeneration (инг.) // Journal of the American Chemical Society (инг.)баш. : journal. — 1957. — Т. 79. — № 12. — С. 3292—3293. — DOI:10.1021/ja01569a087
- ↑ Oldfield, James E. Selenium (билдәһеҙ). — 2006. — С. 1. — ISBN 978-0-387-33826-2. — DOI:10.1007/0-387-33827-6_1
- ↑ Hatfield, D. L.; Gladyshev, V. N. How Selenium Has Altered Our Understanding of the Genetic Code (инг.) // Molecular and Cellular Biology (инг.)баш. : journal. — 2002. — Т. 22. — № 11. — С. 3565—3576. — DOI:10.1128/MCB.22.11.3565-3576.2002 — PMID 11997494.
- ↑ Riley J.P., Skirrow G. Chemical Oceanography. Vol. I, 1965.
- ↑ http://светоносная.рф/index_htm_files/protocol.pdf 2020 йыл 9 ғинуар архивланған.
Әҙәбиәт
үҙгәртергә- Селен// Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. 23-й т. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
Һылтанмалар
үҙгәртергә- Селен//Большая российская энциклопедия(недоступная ссылка)
- Селен на Webelements
- Селен в Популярной библиотеке химических элементов 2014 йыл 8 октябрь архивланған.
- Селен на сайте Петера ван дер Крогта (инг.)