Селевкиҙар

Селевкиҙар — эллин дәүләте хакимдары династияһы, Искәндәр Зөлҡәрнәй диадохы Никатор Селевк нигеҙ һалған (б. э. т. 312 — 83, б. э. т. 68— 64).

Селевкиҙар
Нигеҙләү датаһы	б. э. т. 305
Хеҙмәт итеүе	Селевкиҙар дәүләте
Дәүләт	Сүриә  Иран Бабилия
Селевкиҙар Викимилектә

Селевк I Никатор

Ипса янындағы алыштан (б. э. т. 301) һуң Бөйөк Искәндәр державаһын бүлеү; Һары төҫ менән Селевкиҙарҙың Сүриә империяһы биләмәләре күрһәтелгән

Бөйөк Искәндәр үлгәндән һуң, македон регенты Пердиккиның иң яҡын ярҙамсыһы Селевк (б. э. т. 353 — б. э. т. 281), атлыларҙың (хилиарх) төп етәкселәренең береһе, ныҡлы характерлы һәм ғәжәйеп физик көскә эйә, үткер һәм һаҡ кеше була. Ул, бигерәк тә ғәжәйеп батырлығы менән айырылып торған Гидасп янындағы алыштан һуң, Искәндәрҙең һәм уның ғәскәренең яратыуы һәм ышанысы менән файҙаланған. Пердикканың Мысырға (б. э. т. 321) уңышһыҙ походы ваҡытында, Нил аша сыҡҡанда македон ғәскәренең бер өлөшө һәләк булғанда, Селевк Пердиккаға ҡаршы бола башлаусыларҙың береһе була, һәм Пердикка ихтилал ҡорбаны.

Селевкиҙарҙың төп дәүләтенә нигеҙ һалыныуы: диадохтар һуғыштары

Еңеүселәр, өлкәләрҙе үҙ-ара бүлеп ала, өҫтәүенә, Селевк Кассандр улы Антипатров файҙаһына хилиарх вазифаһынан баш тарта һәм Вавилон сатрапияһын ала. Әммә тиҙҙән уға Полиперхон Азия наместнигы итеп тәғәйенләгән батша династияһы хоҡуҡтары һаҡсыһы Эвмен менән көрәшергә тура килә. Антигон, был көрәштә Селевктың союздашы, Эвменды еңә, шул арҡала ҙур байлыҡты һәм хәрби көстәрҙе ҡулында туплай ала. Антигон, бөтә Азияны баҫып алырға иҫәп тотоп, Селевкты союздашы итеп түгел, ә буйһонған итеп күрә һәм Вавилонды биләргә әҙерләнә.

Селевк Вавилониянан ҡасып китә һәм, Антигон яуланған ерҙәрҙе ҡабат ҡайтарыуҙы талап итер тип, Птолемей, Лисимах һәм Кассандр менән килешеү төҙөй. Союздаштары Антигондан Азияла йыйған хазиналарҙы бүлеүҙе һәм уларҙың өлкәләр буйынса ҡуйған дәғүәләрен ҡәнәғәтләндереүҙе талап итә. Антигон баш тартҡанлыҡтан, һуғыш башлана. Птолемей Антигондың улын, Деметрийҙы, Газа (б. э. т. 312 йыл) янындағы алышта тар-мар иткәндән һуң, Селевк Птоломейҙан ҙур булмаған ғәскәр отрядын ала һәм үҙенең сатрапияһын ҡайтарып алырға көсөн йүнәлтә. Карр ҡәлғәһен яулағандан һуң, гарнизон ҡәлғәләре, төрлө өлкәлә вавилон урында тора, хакимдар уны үҙе таныманы. Вавилонда ул өйәнәге алынып, еңеүсе Никанор, элекке сатра Вавилония, сузиана яулап, Мидия, Ирандың Фарсы һәм көнсығыш. Йомшаҡ арҡаһында һәм ғәҙел, хаким булараҡ, ул Селевк айырылып, шатлыҡ менән уны ҡабул провинцияһы халҡын буйһондороу: шулай итеп Селевкиҙар дәүләте барлыҡҡа килә.

Селевкиҙарҙың Иртә дәүләте

Селевк I Никатор күренекле администратор һәм белемле хаким була. Ул яҡынса 75 ҡалаға нигеҙ һала, шулар иҫәбендә 16 Антиохия (атаһының исеменән), туғыҙ Селевкия, өс Апамея, бер Стратоникея, биш Лаодикия була; башҡа ҡалаларға Александр исеме, македон һәм грек ҡалалары исеме бирелгән, йәки Селевктың еңеүҙәре хөрмәтенә аталған. Батшалыҡтың баш ҡалаһы уңдырышлы ерҙә, диңгеҙҙән алыҫ булмаған Оронта йылғаһы буйында уырнлашҡан Антиохия ҡалаһы була. Идара итергә уңайлы булһын һәм болалар булдырмау маҡсатынан, империя 72 ҙур булмаған сатрапияларға бүленгән, шуларҙың иң әһәмиәтлеһе 4: Антиохия, Селевкия, Апомея һәм Лаодикия ҡалалы Киликияның көньяҡ-көнсығышы, Комагенаның көньяҡ өлөшө һәм Юғары Сүриәне үҙ эсенә алған Селевкида булған.

Ошо дүрт ҡала буйынса Селевкида шулай уҡ Тетраполь (Страбон) тип аталған. Ҙур монархияның әһәмиәтле ҡалалары: Ороп, Зевгма, Бамбика-Гиераполь, Амфиполь, Бероеа, Эдесса (Тигр һәм Евфрат араһында), Селевкия (Тигрҙа), Мидияла Эвроп, Парфияла Каллиопа һәм Гекатомпил. Селевк төҙөгән ҡалаларҙың кпселеге Урта диңгеҙ һәм Һиндостан, Оронт һәм Вавилон араһында ятҡан. Был ҡалалар, грек полистары кеүек үҙидара менән файҙаланған, әммә грек булмаған халыҡтар ҡәбилә кенәздәренә яһаҡ түләгән өлкәләр ҙә булған.

Илдең иҡтисади үҫешенә ярҙам иткән факторҙарҙың береһе сауҙа була. Тигрҙағы Селевкия Урта диңгеҙҙе Һиндостан менән тоташтырыусы юлда төп сауҙа үҙәге була. Кесе Азияның көнбайыш өлөшөндә (Вифиния, Пергам һ. б. өлкәләр һәм ҡалаларҙы индермәй) шулай уҡ Селевкидтҙар хакимлыҡ иткән. К числу главных городов этой части Монархияның был өлөшөндәге төп ҡалалар — Лампсак һәм Смирна.

Һуңғы Селевкидтар

• династияны бүлеү:

Деметрий II Никатор линияһы	Антиох VII Сидет линияһы
* Селевк V (б. э. т. 126 — б. э. т. 125),
* Клеопатра Теа (б. э.т. 126 — б. э. т. 120), башта бер, һуңынан улы Антиох VIII менән
* Антиох VIII Эпифан Филометор Каллиник (Грип) (б. э. т. 125 — б. э. т. 96),	* Антиох IX Филопатор (Кизикский) (б. э. т. 116 — б. э. т. 95),
* Селевк VI Епифан Никатор (б. э. т. 96 — б. э. т. 95),	* Тәҡүәле Антиох X (б. э. т. 94 — б. э. т.),
* Антиох XI Филадельф (б. э. т. 92),
* Филипп I Филадельф (б. э. т. 92 — б. э. т. 83), игеҙәк ир туғаны һәм Антиох XI идаралашсыһы, ул һәләк булғандан һуң — үҙе
* Деметрий III Филопатор (Эвкер) (б. э. т. 95 — б. э. т. 88),
* Антиох XII Дионис (б. э. т. 89 — б. э. т. 84),	* Клеопатра Селена I (б. э. т. — б. э. т. 83), үҙенең улы Антиох XIII һәм уның мәнфәғәттәре өсөн

• антиохлылар туғандаштар ҡанын ҡойған һуғыштарҙан арып, тәхеткә теләһә емде, хатта тиранды ултыртырға әҙер була.
• Әрмән Тигран II (б. э. т. 83 — б. э. т. 69), Селевк VII Кибиозакт, хакимлыҡ итеүе осоро теүәл билдәләнмәгән

• Селевкидтар династияһын тергеҙеү:

* Антиох VII Сидет линияһы	* Деметрий II Никатор линияһы
* Антиох XIII Дионис Каллиник (б. э. т. 68 — б. э. т. 64),	* Филипп II Филоромэй (б. э. т. 65 — б. э. т. 64).

Б. э. т. 162 йылдан б. э. т. 125 йылға тиклем сүриә тәхете, Сүриә ике айырым батша хакимлыҡ иткән ике өлөшкә: Киликия мнән бергә төньяҡ Сүриәгә һәм Келесүриә менән Финикияға бүленгәнгә тиклем бер туҡтауһыҙ ҡулдан ҡулға күскән.

Эмес кенәзе Антиох XIII батшаны үлтергәндән һуң, Бөйөк Помпей б. э. т. 64 йылдың көҙөндә Сүриәне яулай һәм уны Боронғо Рим провинцияһына әйлнәдерә.

Сүриә мәҙәни яҡтан эллинистик монархиялар рәтендә мөһим урын биләгән һәм ҡайһылыр сифатта Птолемей монархияһынан өҫтөнлөклөрәк булған. Сүриә хакимдары Лагидтарға ҡарағанда күпкә эшлеклерәк булған; халыҡ тырым-тырағай түгел, ә общиналарға ойошоп йәшәй, матди һәм мәҙәни яҡтн көнсығыштыҡына ҡарағанда грек-македон элемеы өҫтөнлөклөрәк була. Грек бойондороҡһоҙ ҡалалары менән бер рәттән үҙаллы тормош көткән көнсығыш общиналары була (мәҫәлән, йәһүд)

Антиохия Рим һәм Александриянан ҡала өсөнсө цивилизация һәм мәғрифәт үҙәге була. Унда бик күп бай ҡорамдар, портиктар, мунсалар, театрҙар, сәнғәт әҫәрҙәре була; Антиохияла китапхана Антиох XIII хакимлығы осоронда булдырыла.

Тигрҙағы Селевкия Сүриә батшалығының тағы бер мөһим үҙәге булып торған.

Сүриәлеләр йәне аҡылға эйә булһа ла, төрлө рәхәтлектәргә һәм әхлаҡи аҙғынлыҡҡа тартыла; Антиох IV Епифан сүриә характерының типик өлгөһөн кәүҙәләндерә (175—164; Athen, 5, 93; см. Holm, «Griechische Geschichte», IV т., 20 гл., 1894). Селевкиданан тыш, грек мәҙәниәте Киликияла һәм Финикияла таралған була; был өлкәләрҙә урынлашҡан грек ҡалалары «изге һәм тейелмәҫ һаналған». Был тейелмәҫлектең юридик нигеҙен билдәләүе ҡыйын; һуңғы Селевкид хакимдарына тоғро ҡалған әһәмиәтле ҡалаларҙың күпселеге ҙур сикләүҙәр менән тормошҡа ашырылған самодержавие власын хуплаған.

Шәжәрә ағасы

Антиох

Лаодика

Спитамен

Антипатр ҡыҙы Фила

Деметрий I Полиоркет

Селевк I Никатор Царь 305–281

Апама

Селевк I улы Ахей

Сүриә Стратоникаһы

Антиох I Сотер Царь 281–261

Ахей улы Андромах

Антиох II Теос Царь 261–246

Лаодика I

полководец Ахей Царь 220–213

Лаодика II

Селевк II Каллиник Царь 246–226

Антиох Гиеракс Царь 240–228

Селевк III Керавн Царь 226–223

Бөйөк Антиох III Царь 223–187

Лаодика III

Антиох III улы Кесе Антиох

Селевк IV Филопатор Царь 187–175

Лаодика IV

Антиох IV Эпифан Царь 175–163

Лаодика V

Деметрий I Сотер Царь 161–150

Антиох V Евпатор Царь 163–161

Александр I Балас Царь 150–146

Клеопатра Тея Царица. 125–121

Деметрий II Никатор Царь 145–125

Антиох VII Сидет Царь 138–129

Антиох VI Дионис Эпифан Царь 144–142

Селевк V Филометор Царь 126–125

Антиох VIII Грип Царь 125–96

Клеопатра VI

Антиох IX Кизикский Царь 116–96

Клеопатра IV

Селевк VI Эпифан Никатор Царь 96–95

Антиох XI Филадельф Царь 95–92

Филипп I Филадельф Царь 95–83

Деметрий III Эвкер Царь 95–88

Антиох XII Дионис Царь 87–84

Антиох X Евсеб Филопатор Царь 95–83

Клеопатра Селена I

Филипп II Филоромэй Царь 69–63

Антиох XIII Дионис Каллиник Царь 69–64

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Сүриә батшалары
• Селевкидтар армияһы
• Селевкидтар эраһы

Әҙәбиәт

• Бенгтсон Г. Правители эпохи эллинизма / Пер. с нем. и предисл. Э. Д. Фролова. — М.: Наука, Главная редакция восточной литературы, 1982. — 392 с.: ил. — Серия «По следам исчезнувших культур Востока».
• Бикерман Э. Государство Селевкидов / Пер. с франц Л. М. Глускиной. — М.: Наука, Главная редакция восточной литературы, 1985. — 264 с.
• Митина С. И. Антиох III. Один против Рима. Уроки античной дипломатии. — СПб.: Алетейя, 2014. — 346 с.: ил. — ISBN 978-5-91419-976-7.
• Обнорский Н. П. Селевк I и Селевкиды // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)